Euskararen Gramatika

36.4.1. Aldiberekotasuna adierazten duten morfemak: -nean

36.4.1a Aldiberekotasunaren adierazpen orokorra egiten duten formak dira honako hauek: erlatiboarekin eraturiko -nean forma (sartu direnean), aditz izenarekin eginiko -tzean, -tzerakoan eta -tukeran edo -tzearekin formak (sartzean, sartzerakoan, sartukeran; sartzearekin), adiera zabaleko -la(rik) forma (gazte nintzela; sartu delarik) eta «noiz ere …{bait- ∼ -en}» korrelaziozko erlatiboak (noiz ere sartu baita).

Forma horietan guztietan adizki jokatuko -nean eta jokatugabeko -tzean dira erabilienak, inesiboko -n atzizkia daramatenak. Aldiberekotasun mota guztiak adieraz ditzakete: sekuentziala, osoa eta partziala. Perpaus biek, mendekoak eta nagusiak, uneko gertakaria adierazten dutenean, aldiberekotasunak ‘sekuentziala’ izateko joera du. Trena gelditu denean, bagoietako ateak ireki dira perpausean, esate baterako, ateen irekitzea trena gelditu eta, segidan, gertatu dela adierazten da. Interpretazioa sekuentziala izanik, -nean forma perpaus batetik bestera aldatzen bada —halakorik egin daitekeenean—, gertakarien segida ere aldatu egiten da; hala, aurreko perpausak eta Bagoietako ateak ireki direnean, trena gelditu da perpausak gertakarien segida desberdina adierazten dute, agerikoa denez.

36.4.1b Erdiespeneko predikatuak eta gauzatze burutua adierazten dutenak izaten dira, unekoak izaki, irakurketa sekuentziala maizenik bideratzen dutenak: Lanetik irten denean, zinera joan da; Etxea garbitu dudanean, kalera atera naiz paseatzera. Izan ditzakete, hala ere, sekuentzialaz bestelako ñabardurarik. Hala, adibidez, Etxean sartu naizenean, txirrina jo dut perpausak ‘aurretiko’ edo ‘atariko’ aldiberekotasuna adierazten du, ohiko erabileran; Etxean sartu naizenean, irrist egin dut perpausa, berriz, une-unekoa izan daiteke; eta Etxean sartu naizenean, txapinak jantzi ditut perpausaren aldiberekotasuna, azkenik, sekuentziala da. Etxean sartu predikatua erdiespena adierazten duena da, bai, unekoa, baina prozesu moduan uler daitekeena, ‘sartzeak’ mikro-uneak dituela interpretatuz. Interpretazio hori onartzen ez duten predikatuek aldiberekotasun sekuentziala baizik ez dute adierazten. Halakoa da, esate baterako, Galdutako poltsa aurkitu dudanean, etxera itzuli naiz esaldia, ‘poltsa aurkitzeak’ ez baitu mikro-unerik bereizten. Aditzak aurretik behin adberbioa daramanean ere balio sekuentziala nagusitzen da: Behin etxean sartu denean barreka hasi da perpausean, ‘barrea’ etxe barruan egin duela esaten da, ez atarian eta ez sartzeko une-unean ere.

Perpaus horiek, kasuan-kasuan, aurrekotasuna edo ondokotasuna adierazten dutela pentsa daiteke, beharbada, nagusiko gertakaria mendekoaren ‘aurretik’ edo ‘ondoan’ gauzatzen baita, baina horietan nabarmentzen dena, hala ere, ez da hainbeste hori, gertakariak ‘une beraren’ esparruan gauzatzen direla baizik, une horren hasieran, une-unean nahiz segidan. Aldiberekotasunaren ñabardurak dira.

36.4.1c Perpaus biek iraupena duen gertakaria adierazten dutenean, berriz, aldiberekotasuna zehatza da —ez sekuentziala— eta osoa, ‘guztizkoa’, gertakari biak epe osoan datozenean bat. Euria ari zuenean, aterpean egon gara perpausean ez da esaten noiztik noiz arte iraun duen euriak, baina, hori bai, iraun duen epe osoan aterpean egon garela.

Gertakari bat unekoa eta bestea iraupenekoa direnean, azkenik, aldiberekotasuna zehatza da, bai, baina partziala, ‘inklusiboa’: uneko gertakaria bestearen epearen barnean kokatzen da eta honen barneko une batekin egiten du bat, ez iraupen osoarekin. Iritsi garenean, etxea hutsik zegoen perpausean, esate baterako, iritsiera etxea hutsik egon zen epearen une batean gertatzen dela esaten da. Adibide horretan unea-iraupena erlazioa mendekotik nagusira doa, baina alderantziz ere gerta daiteke, Aretoko ateak itxita zeudenean iritsi gara perpausean bezala.

36.4.1d Kontuan izatekoa da aspektuaren gorabeherak predikatu hauetan duen eragina. Hala, esate baterako, mendeko perpausean erdiespena adierazten duten predikatuak ari izan aditzarekin ematen direnean, jarduera adieraztera pasatzen dira —iraupena duena—, eta orduan gauzatzen den aldiberekotasuna ez da sekuentziala, zehatza baizik, osoa edo partziala (Trena gelditzen ari zenean, bidaiariak leihoetatik begira zeuden, eta Trena gelditzen ari zenean, bagoietako ateak ireki ziren bat-batean, hurrenez hurren). Eta perpaus nagusian erdiespeneko predikatu horiek partizipio mugatuan ematen direnean ere aldiberekotasuna zehatza da, osoa edo partziala, partizipio mugatuak gertakaria burutu ondoko egoera adierazten baitu, iraupena duena (Madrilen izan ginenean, Mikel handik alde egina zen, eta Geltokira iritsi ginenean, trena joana zen). Aspektu burutugabeko adizkiak geroaldiko balioa du —adizkera sintetikoak bezala—, nagusia geroaldikoa edo agintera denean (Lana amaitzen dudanean, paseatzera joango naiz; Laguna ikusten duzunean, emazkiozu goraintziak; Aita datorrenean, etxetik kanpora bidaliko zaitu)³⁴². Iparraldean geroaldiko adizkera ere erabiltzen da balio hori adierazteko (Zer muturra egingo du ene ametsa jalgiko diodanean, Mirande). Subjuntiboa ere erabil daiteke (etor dadinean), bai eta -ke- morfema duena (datorkeenean), euskara jasoan (§ 26.6.2.1).

36.4.1e Geroko balio horretan izan ezik, errepikatze edo ohiturazko interpretazioa nagusitzen da mendekoaren adizkia aspektu burutugabean emana denean, hiru aldiberekotasun motetan: sekuentziala, predikatu biak unekoak direlarik (Bilobak etortzen direnean, poztu egiten da amona), guztizkoa, predikatu biak iraupenekoak direlarik (Ikasten ari naizenean, irratia piztua edukitzen dut beti) edo partziala, bat iraupenekoa eta bestea unekoa direlarik (Ikasle nintzenean, goizeko zazpietan jaikitzen nintzen egunero). Gauzatzea adierazten duten predikatuek irakurketa biak izan ditzakete, sekuentziala, gauzatze burutua adierazten denean (Etxea garbitzen dudanean, kalera ateratzen naiz paseatzera, hots, ‘garbitzea amaitu’ dudanean) edo osoa, gauzatze prozesua adierazten denean (Etxea garbitzen dudanean, irratia piztua edukitzen dut beti, hau da, ‘garbitzen ari naizenean’). Adizki sintetikoak ere adieraz dezake errepikatzea edo ohitura, perpaus nagusiak hala eskatzen duenean (Asperturik nagoenean, zinemara joaten naiz).

Errepikatzea edo geroaldia adierazten duten perpaus hauetan nagusiko gertakaria mendekoarena ‘burutu’ eta gero gauzatzen dela nabarmendu nahi denean, aspektu burutuko adizkera erabil daiteke mendekoan: Trena gelditu denean irekitzen dira bagoietako ateak; Etxea garbitu dudanean, kalera ateratzen naiz paseatzera; Eta ni xahartu naizenean, zer geldituko zait? (Laphitz).

36.4.1f Emandako erreferentzia-unean berean gertatzen ari dena adierazten duen perpaus nagusiak ez du -nean formako osagarria hartzen. Hala gertatzen da hizketa unean gauzatzen ari den gertakaria adierazten duen perpausarekin: Zertan ari naizen? Hara, *etxeko lanak egiten ari naiz, haurra lo dagoenean. Edo iraganeko erreferentzia-une batean gauzatzen ari dena aipatzen duenarekin: Geltokian ikusi dut gaur goizean zure neba; *egunkaria irakurtzen ari zen autobusaren zain zegoenean. Erreferentzia emana dagoenez, erreferentzia emaile den -nean formak ez du lekurik hor. Aldiberekotasun mota hori adieraz dezakeena, besteak beste, -en bitartean formako perpausa da: Etxeko lanak egiten ari naiz, haurra lo dagoen bitartean; Egunkaria irakurtzen ari zen, autobusaren zain zegoen bitartean. Forma honek iraupenaren nozioa gehitzen dio emandako erreferentziari.

Denbora-erreferentzia ematen duten adberbioen ondoan, ordea, eman daitezke -nean formako perpausak, erlatibo apositibo ez-murrizgarri gisan: Ixo, ixo orain, zuk nahi duzun guztia esan duzunean (Barriola); Eta orduan, dena prest zegoenean, hasiera eman genion ikastaroari.

Perpaus hauetako subjektuak erreferentziakideak dira maiz, eta nagusian bakarrik ageri dira: Galdu zuen gutuna aurkitu duenean lasaitu da postaria. Baina desberdinak ere izan daitezke eta mendekoan espresuki agertu: Nagusia sartu denean, lanean hasi dira langileak.

³⁴² Gaztelaniak ere, inguruko hizkuntza erromanikoek ez bezala, ez du geroaldia erabiltzen horrelako perpausetan: “[…] el español, frente a otras lenguas románicas, no permite la aparición de las formas de futuro de indicativo en la oración que introduce cuando” (GDLE 1999: 3182).