Euskararen Gramatika

36.2.3. Gertakari bi aipatzen dira

36.2.3a Perpaus hauekin eginiko esaldietan gertakari baten bidez ematen da aditzera denboraren erreferentzia. Gertakari bi aipatzen dira, mendeko perpausean bat eta nagusian bestea, bien arteko denbora-erlazioa seinalatuz³⁴⁰. Mendeko perpausean aipatzen dena izaten da gehienetan nagusikoari denbora erreferentzia ematen diona: Euria hasi duenean aterpera joan gara perpausean, esate baterako, ‘euriaren hasierak’ seinalatzen du ‘aterpera joatearen’ denbora³⁴¹.

Zeregin hori bete ahal izateko, denbora mugatua adierazten duena izan behar du perpausak, jakina. Hala, egoera iraunkor eta etengabea adierazten duten predikatuek ez dute balio denbora-erreferentzia emateko. Eta ezta hartzeko ere. Europan jaio eta bizitza guztian europarra izan denaz, adibidez, europarra da esan dezakegu, baina perpaus horrek ez du lekurik denborazko perpausetan, ohiko erabileran bederen, ez denbora-erreferentziaren emaile gisa (*Europarra denean ezagutu dugu), ez hartzaile moduan ere (*Lanean hasi zenetik europarra da).

36.2.3b Ondo ulertu behar da, bestalde, forma horiek denbora-balioarekin duten lotura. Ohiko lotura da hori, neurri batean ‘finkoa’, esan dugun bezala, baina ez erabatekoa. Izan ere, testuinguruak besterik seinalatzen ez duenean nagusitzen da denbora-balioa. Hori egindakoan edo hori egin duenean esaldiak testuingururik gabe entzuten ditugunean balio horrekin lotzen ditugu, bai, esan bezala, baina, perpaus adberbialetako atzizkiekin maiz gertatzen den moduan, testuinguruak bestelako nozioak bidera ditzake hauetan ere, denborazkoarekin batera edo haren lekuan.

Hizkuntza askotan gertatzen den moduan, euskaran ere ohikoa da, esate baterako, denboraren adierazpen orokorretik baldintzaren adierazpenerako urratsa egitea, a gertatzen denean, b gertatzen da adieraztetik a gertatzen bada, b gertatzen da adieraztera pasatzea, alegia. Hala, Izotza denean, kontuz ibili behar da eta Izotza bada, kontuz ibili behar da esaldiak sinonimotzat har daitezke. Gertakari biren arteko aldiberekotasun errepikatuak bide ematen dio kausa-ondorio erlazioari, eta baldintzaren sinonimo bilakatzen da; hala gertatzen da, esate baterako, Etxean bazkaltzen duenean, berandu itzultzen da lanera eta Etxean bazkaltzen badu, berandu itzultzen da lanera perpausetan. Parekotasun bera ikusten da ondoko adibidean ere, non perpaus mota biak koordinatuak ageri diren: Adinekoak mintzo direnean arretaz entzuten du jendeak, baina gazteak mintzo badira ez du inork kasurik egiten. Horrelakoetan esan daiteke, bada, denborazko perpausak denbora adierazteaz gain, baldintza ere iradokitzen duela, § 34.3.4.

Denboraz gaineko egia orokorrak ere adieraz ditzake -nean formak (Helmugako marra igarotzen denean amaitzen da lasterketa) edo inplikazioa (Hori esan duenean, egia esan du). Era berean, -tzean forma ere ohikoa den arren denboraren adierazpenean, bestelakorik adierazten du zenbaitetan: azalpena (Lurrikara nabaritzean, kalera atera ziren etxekoak), edo zertan galderaren erantzuna (Bakoitzari berea ematean datza justizia —non -tzean perpausa datza aditzaren osagarri argumentala den, § 30.6.3.2.3)—; -nez gero formak, berriz, denbora ez, baina kausa adierazten du maizkara (Egia entzun nahi duzunez gero, egia esango dizut); -tuz gero formak, baldintza (Dirua izanez gero, autoa erosiko nuke).

Perpausak modu batera edo bestera ulertzeko testuinguruak duen eragina mota desberdinetakoa izan daiteke. Dirua lortuz gero, autoa erosiko nuke perpausean, esate baterako, aditz nagusiaren moduak argitzen du mendekoak baldintza adierazten duela, ez denbora; Atzerritarrak ere pertsona direnez gero, pertsonaren eskubide ororen jabe dira perpausean, mendeko predikatuaren aspektu lexikoak argitzen digu perpaus horrek azalpena adierazten duela —pertsona dira predikatuak ezin baitu, egoera iraunkorra adierazten duenez, denborazko perpausik eratu—; Hain ahul ikusi genuenean, medikuarenera eraman genuen perpauseko hain maila-hitzak neurrian jartzen du perpausaren indarra eta ‘noiz’ eraman zuten baino areago ‘zer dela-eta’ eraman zuten adierazten dela esaten digu.

Kapitulu honetan, perpaus horien denborazko balioa aztertuko dugu, bestelako balioez zeharkako aipamenak egingo baditugu ere.

36.2.3c Aurreko azalpenek eta adibideek agerian uzten duten bezala, oinarrian perpausa duten osagarri hauek ere multzo zabal eta askotarikoa osatzen dute. Haien sailkapena egiteko, ikuspegi semantikoa izango dugu kontuan, adberbio edo izen sintagmaren gainean eginikoetan izan dugun bezala. Perpaus nagusiko gertakariak mendekoak aipatzen duenarekin duen erlazioaren arabera sailkatuko ditugu. Kokapena seinalatzen duten perpausak azalduko dira aurrena: gertakari biak bat datozenean, ‘aldiberekotasuna’ dugu (Oihala jaitsi denean, txaloka hasi gara); mendekoak lehenagoko une edo eperen bat seinalatzen duenean, ‘aurrekotasuna’ (Oihala jaitsi baino lehen hasi gara txaloka); eta geroagokoa adierazten duenean, ‘ondokotasuna’ (Oihala jaitsi ondoren poliki- poliki atera gara aretotik). Iraupeneko gertakarien ‘mugak’ adierazten dituztenak ikusiko ditugu, gero (‘noizdanikoa’, Hura etorri zenetik alaiago bizi gara; ‘noiz artekoa’, Hura etorri arte ez ginen lasai). Eta maiztasuna ere seinalatzen duten kokapenezkoak, azkenik (Hara joaten naizenero gauza bera entzuten dut).

36.2.3d Laburbilduz guztia:

KOKAPENA

– aldiberekotasuna (oihala jaitsi denean)

– aurrekotasuna (oihala jaitsi baino lehen)

– ondokotasuna (oihala jaitsi ondoren)

IRAUPENA

– noizdanikoa (etorri zenetik)

– noiz artekoa (etorri arte)

MAIZTASUNEZKO kokapena (joaten naizenero)

³⁴⁰ Izen batzuek ere gertakaria adierazten dute, baina aldea badago, halaz guztiz, haien eta perpausen artean: zure etorrera zoriontsuaren ondoan eta zu etorri ondoan sintagmek, esate baterako, gertakaria adierazten dute biek denbora-erreferentzia gisa, baina egitura desberdina dute: etorrera-k izen joskera du (izenlaguna eta adjektiboa eraman ditzake: zure, zoriontsu); etorri partizipioak, berriz, aditz joskera du (zu subjektua), § 30.6.3.1.

³⁴¹ Korrelaziozko perpausa izan daiteke alderantzizkoa, hau da, denboraren erreferentzia perpaus nagusian duena: Bidea zeharkatzera nindoan, noiz ere auto bat pasatu baita ziztu bizian (ikus § 36.4.5). Horregatik, perpaus mota hau aztertzen den atalean izan ezik, ‘mendekoa’ esaten dugunean denbora-erreferentzia ematen duenaz ari gara beti.