Euskararen Gramatika

36.2. Izaera, formak eta motak

Hala, esate baterako, oporretan ibili naizenean sintagmak [oporretan ibili naiz] perpausa du oinarrian eta [-nean] forma ondoan. Erlatiboa da horrela eraturiko perpausa, jakina, oporretan ibili naizen egunetan perpausa bezala, baina bada aldea bien artean: izen ardatza agerian du azken honek (egunak), eta, hain zuzen ere, izenak ematen dio perpausari denbora balioa —§ 35.2.3g atalean aztertu dira izen sintagmaren gainean eraikitako postposizio sintagma hauek—. Oporretan ibili naizenean perpausa, berriz, ageriko izen ardatzik ez duena da, honen lekuan izen zehatz bat ez, baizik eta ‘denbora’ nozioa duena: oporretan ibili naizen [‘denbora’]n (§ 31.4.3.13)³³⁵. Horrelako perpausetan —ageriko izen ardatzik ez dutenetan— zuzenean eransten zaio inesiboko postposizioa erlatiboaren -n morfemari, denbora adierazteko espezializatu eta ‘finko’ bilakatu den -nean forma eratuz. Forma ‘finkotzat’ har daiteke hau, besterik ezean denbora adiera hobesten duelako, hau da, testuinguruak besterik seinalatzen ez duenean adiera hori nagusitzen delako. Hala, sartu denean, egon ginenean, ikusi dutenean eta horrelakoak testuingururik gabe entzuten ditugunean, denborarekin lotzen ditugu; ez ditugu, alegia, sartu den etxean, egon ginen moduan, ikusi duten itxuran gisa-edo ulertzen.

36.2.1. Postposizioak eta denboraren adierazpena

Erlatibo horietan ordu izenaren elipsia dagoela esan dute gramatikari batzuek, -nean formaren azpian -n orduan dagoela iritzita; sartu denean eta sartu den orduan gisako perpausen arteko sinonimia aipatzen dute azalpen moduan³³⁶. Esan behar da, edozein kasutan, ordu generikoa izango litzatekeela hori, eta, bestalde, ez dela beti izen hori perpausari zehazkien dagokiona. Ikasle nintzenean, barnetegi batean bizi nintzen perpausean ‘ikasle nintzen orduan’ ote da irakurketa zuzenena? Egokiago da ageriko izenik gabeko erlatibo hauetan ‘denbora’ adierako izen generikoa suposatzea —‘denbora’ hori unea edo epea izan daitekeelarik (kalera atera naizen [‘denbora-une’]an eta ikasle nintzen [‘denbora-epe’]an, esate baterako)³³⁷—. Postposizio sintagmak dira hauek ere, jakina, baina denboraren nozioa adierazten duen -nean forma espezializatua dutenak.

36.2.2. Egitura hauen ezaugarriak

36.2.2a Asko dira aurreko kapituluan esandako moduan, edo horren antzera, eratu diren formak. Adizki jokatuko erlatiboaren gainean eraikiak dira batzuk; postposizio itsatsiarekin, -n + -n → -nean (etorri denean), -n + -tik → -netik (etorri denetik), -n + -no → -no (hemen deno); edo askearekin, -n arte, -n orduko bezalakoak (etorri den arte, etorri den orduko…). Konparaziozko mailakatzailearekin eratuak dira beste zenbait (-n bezain laster, -n baino lehen), egituraz konparazioari dagozkion arren, konparatzeko baino areago gertakarien arteko denbora-erlazioa adierazteko erabiltzen baitira (§ 32.2.1.3, § 32.3.1.2); postposizioen parekoak dira erabilera horretan bezain laster eta baino lehen forma adberbialak (sartu naiz[en bezain laster] = (sartu naiz[en orduko])³³⁸. Korrelaziozko perpausa ere erlatibo generikoaren parekoa da, noiz adberbioak ‘denbora’ nozioa adierazten baitu: Noiz ere bidea zeharkatzera bainindoan, auto bat pasatu da ziztu bizian.

Adizki jokatuko perpausetan bestelakoa dena -la(rik) formarekin eratua da. Esanahi zabaleko forma da hori, testuinguru batzuetan denbora adieraz dezakeena: Berlinen bizi zelarik, behin bakarrik etorri zen sorterrira.

36.2.2b Partizipioarekin eraikitako sartutakoan / sarturi(ka)koan erlatiboak ere ageriko izen ardatzik gabe egina dagoelarik denbora-balioa hartzen du (sartutako[‘denbora’]n); zuzenean eransten zaio inesiboko postposizioa erlatiboari, -tutakoan / -turi(ka)koan forma eratuz. Postposizio askeak eta forma konplexuak, berriz, zuzenean doaz gobernatzen duten partizipioarekin (-tu {arte ∼ aurretik ∼ ondoan ∼ orduko…}; -tuz gero).

Adizki jokatuko perpausen forma murriztua izan daitezke horietako batzuk, adizki laguntzailea, -n menderagailua eta, hala dagokionean, aspektu morfema ere isilpean dituena (etorri den arte, etorri zen arte, etortzen den arte, etor dadin arte → etorri arte; etorri den orduko, etortzen den orduko → etorri orduko; etorri denez gero → etorriz gero), baina ez denak (etorri eta gero eta etxeratu gabe, esaterako, ez dira ezein perpaus jokaturen forma murriztua).

Konparaziozko mailakatzailea daramaten -tu bezain laster eta -tu baino lehen formetako perpausak ere perpaus jokatuen forma murriztua direla esan daiteke: sartu den bezain laster → sartu bezain laster. Egituraz konparazioari dagozkion arren, gertakarien arteko denbora-erlazioa adierazteko erabiltzen dira horiek ere, jokatuak bezala.

Partizipioari -ta edo -ik atzizkiak erantsita, esanahi zabaleko perpausak eratzen dira, testuinguru batzuetan denbora adieraz dezaketenak (sartuta, sarturik).

Partizipioaren lekuan aditzoina erabiltzen dute hauetako perpaus batzuetan adizkera hori ohikoa duten euskalkietan (ikus artio). Eta adlatiboa ere erabiltzen da, euskalki guztietan, erdiespena adierazten duten perpaus jokatu zein jokatugabeetan (etxera zirenean; etxera bezain laster); konplexua izan daiteke adlatiboa (etxeko eskaileraren bigarren mailara orduko); aditzaren lekua betetzen du adlatiboak, horrelakoetan, mendeko perpausean (Goizaldea etorriko da, gautxori horiek etxera orduko)³³⁹.

36.2.2c Aditz izenarekin egindako izenlagunak, azkenik, inesiboko postposizioa har dezake (sartzerakoan; sartzekoan); denbora-balioa hartzen du honek ere ageriko izenik ez duelarik (sartze(ra)ko[‘denbora’]an); -tzerakoan / -tzekoan da forma.

Postposizioa zuzenean hartzen dute, bere aldetik, -tzean eta -tzerako formek (sartzean, sartzerako). Bizkaierazko -tu(k)eran forma ere «aditz izena + inesiboko postposizioa» egiturakoa da (ni hara heldueran = ni hara heltzean).

36.2.2d Horra, bada, laburbilduta, denborazko perpausak eratzeko erabiltzen diren forma nagusiak:

– Adizki jokatua dutenak:

• «-n + atzizkia», -nean, -netik, -no

• «-n + postposizio askea», -n arte, -n bezain laster erakoak

• «noiz ere bait-» korrelaziozko erlatiboa

• «-la(rik)», testuinguru batzuetan denborazkoa

– Partizipioarekin eratuak:

• «-tutakoan», «-turi(ka)koan»

• «-tu + postposizio askea», -tu arte, -tuz gero, -tu bezain laster erakoak

• «-tuta», «-turik», testuinguru batzuetan denborazkoak

– Aditz izenarekin eratuak:

• «-tze(ra)koan»

• «-tze + atzizkia», -tzean, tzerako, [-tukeran]

Ikusten den moduan, denborazko perpausak bideratzen dituzten forma hauek osagai bi dituzte gehienek: perpausa mendeko egiten duena bat, ‘menderagailua’ (-n edo adizki jokatugabea, hain zuzen ere), eta denbora-esanahia bideratzen duen postposizioa bestea (itsatsia, askea edo konplexua). Osagai biak bilduta izendatzen ditugu hemen forma horiek: -nean, -netik, -no, -n arte, -n bitartean, -n orduko, -nez gero; -tu arte, -tu bezain laster, -tuz gero; -turik, -tuta; -tzekoan, -tzean…

Ikusten da, halaber, forma hauetako postposizio asko adberbio eta izen sintagmekin eraturiko postposizio sintagmetan erabiltzen diren berberak direla (-n, -tik, arte, bitartean, baino lehen…). Bat egingo dute, hortaz, zenbaitetan, postposizio hauen erabileraz atal hauetan esango ditugunek eta aurreko kapituluan esandakoek.

36.2.3. Gertakari bi aipatzen dira

36.2.3a Perpaus hauekin eginiko esaldietan gertakari baten bidez ematen da aditzera denboraren erreferentzia. Gertakari bi aipatzen dira, mendeko perpausean bat eta nagusian bestea, bien arteko denbora-erlazioa seinalatuz³⁴⁰. Mendeko perpausean aipatzen dena izaten da gehienetan nagusikoari denbora erreferentzia ematen diona: Euria hasi duenean aterpera joan gara perpausean, esate baterako, ‘euriaren hasierak’ seinalatzen du ‘aterpera joatearen’ denbora³⁴¹.

Zeregin hori bete ahal izateko, denbora mugatua adierazten duena izan behar du perpausak, jakina. Hala, egoera iraunkor eta etengabea adierazten duten predikatuek ez dute balio denbora-erreferentzia emateko. Eta ezta hartzeko ere. Europan jaio eta bizitza guztian europarra izan denaz, adibidez, europarra da esan dezakegu, baina perpaus horrek ez du lekurik denborazko perpausetan, ohiko erabileran bederen, ez denbora-erreferentziaren emaile gisa (*Europarra denean ezagutu dugu), ez hartzaile moduan ere (*Lanean hasi zenetik europarra da).

36.2.3b Ondo ulertu behar da, bestalde, forma horiek denbora-balioarekin duten lotura. Ohiko lotura da hori, neurri batean ‘finkoa’, esan dugun bezala, baina ez erabatekoa. Izan ere, testuinguruak besterik seinalatzen ez duenean nagusitzen da denbora-balioa. Hori egindakoan edo hori egin duenean esaldiak testuingururik gabe entzuten ditugunean balio horrekin lotzen ditugu, bai, esan bezala, baina, perpaus adberbialetako atzizkiekin maiz gertatzen den moduan, testuinguruak bestelako nozioak bidera ditzake hauetan ere, denborazkoarekin batera edo haren lekuan.

Hizkuntza askotan gertatzen den moduan, euskaran ere ohikoa da, esate baterako, denboraren adierazpen orokorretik baldintzaren adierazpenerako urratsa egitea, a gertatzen denean, b gertatzen da adieraztetik a gertatzen bada, b gertatzen da adieraztera pasatzea, alegia. Hala, Izotza denean, kontuz ibili behar da eta Izotza bada, kontuz ibili behar da esaldiak sinonimotzat har daitezke. Gertakari biren arteko aldiberekotasun errepikatuak bide ematen dio kausa-ondorio erlazioari, eta baldintzaren sinonimo bilakatzen da; hala gertatzen da, esate baterako, Etxean bazkaltzen duenean, berandu itzultzen da lanera eta Etxean bazkaltzen badu, berandu itzultzen da lanera perpausetan. Parekotasun bera ikusten da ondoko adibidean ere, non perpaus mota biak koordinatuak ageri diren: Adinekoak mintzo direnean arretaz entzuten du jendeak, baina gazteak mintzo badira ez du inork kasurik egiten. Horrelakoetan esan daiteke, bada, denborazko perpausak denbora adierazteaz gain, baldintza ere iradokitzen duela, § 34.3.4.

Denboraz gaineko egia orokorrak ere adieraz ditzake -nean formak (Helmugako marra igarotzen denean amaitzen da lasterketa) edo inplikazioa (Hori esan duenean, egia esan du). Era berean, -tzean forma ere ohikoa den arren denboraren adierazpenean, bestelakorik adierazten du zenbaitetan: azalpena (Lurrikara nabaritzean, kalera atera ziren etxekoak), edo zertan galderaren erantzuna (Bakoitzari berea ematean datza justizia —non -tzean perpausa datza aditzaren osagarri argumentala den, § 30.6.3.2.3)—; -nez gero formak, berriz, denbora ez, baina kausa adierazten du maizkara (Egia entzun nahi duzunez gero, egia esango dizut); -tuz gero formak, baldintza (Dirua izanez gero, autoa erosiko nuke).

Perpausak modu batera edo bestera ulertzeko testuinguruak duen eragina mota desberdinetakoa izan daiteke. Dirua lortuz gero, autoa erosiko nuke perpausean, esate baterako, aditz nagusiaren moduak argitzen du mendekoak baldintza adierazten duela, ez denbora; Atzerritarrak ere pertsona direnez gero, pertsonaren eskubide ororen jabe dira perpausean, mendeko predikatuaren aspektu lexikoak argitzen digu perpaus horrek azalpena adierazten duela —pertsona dira predikatuak ezin baitu, egoera iraunkorra adierazten duenez, denborazko perpausik eratu—; Hain ahul ikusi genuenean, medikuarenera eraman genuen perpauseko hain maila-hitzak neurrian jartzen du perpausaren indarra eta ‘noiz’ eraman zuten baino areago ‘zer dela-eta’ eraman zuten adierazten dela esaten digu.

Kapitulu honetan, perpaus horien denborazko balioa aztertuko dugu, bestelako balioez zeharkako aipamenak egingo baditugu ere.

36.2.3c Aurreko azalpenek eta adibideek agerian uzten duten bezala, oinarrian perpausa duten osagarri hauek ere multzo zabal eta askotarikoa osatzen dute. Haien sailkapena egiteko, ikuspegi semantikoa izango dugu kontuan, adberbio edo izen sintagmaren gainean eginikoetan izan dugun bezala. Perpaus nagusiko gertakariak mendekoak aipatzen duenarekin duen erlazioaren arabera sailkatuko ditugu. Kokapena seinalatzen duten perpausak azalduko dira aurrena: gertakari biak bat datozenean, ‘aldiberekotasuna’ dugu (Oihala jaitsi denean, txaloka hasi gara); mendekoak lehenagoko une edo eperen bat seinalatzen duenean, ‘aurrekotasuna’ (Oihala jaitsi baino lehen hasi gara txaloka); eta geroagokoa adierazten duenean, ‘ondokotasuna’ (Oihala jaitsi ondoren poliki- poliki atera gara aretotik). Iraupeneko gertakarien ‘mugak’ adierazten dituztenak ikusiko ditugu, gero (‘noizdanikoa’, Hura etorri zenetik alaiago bizi gara; ‘noiz artekoa’, Hura etorri arte ez ginen lasai). Eta maiztasuna ere seinalatzen duten kokapenezkoak, azkenik (Hara joaten naizenero gauza bera entzuten dut).

36.2.3d Laburbilduz guztia:

KOKAPENA

– aldiberekotasuna (oihala jaitsi denean)

– aurrekotasuna (oihala jaitsi baino lehen)

– ondokotasuna (oihala jaitsi ondoren)

IRAUPENA

– noizdanikoa (etorri zenetik)

– noiz artekoa (etorri arte)

MAIZTASUNEZKO kokapena (joaten naizenero)

³³⁵ Izen ardatz zehatza dutenak dira, noski, izena isilpean izan arren hura eskuratzeko modua badutenak, ondoko adibidekoa bezalakoak: -Zein egunetan joango naiz kontsultara? -Egokien zaizunean; hots, ‘egokien zaizun egunean’.

³³⁶ Ikus de Rijk (2008: 518-521). Mitxelenaren lekukotasuna dakar bere iradokizunaren alde (in Villasante 1976: 102).

³³⁷ RAEko gramatikak ‘relativas libres’ deitzen ditu cuando adberbioarekin eratzen diren perpausak, eta honela dio: “El adverbio relativo cuando […] designa instantes o períodos” (Nueva gramática 2009: 1606).

³³⁸ Partizipioaren ondoko postposizioen multzoan sartzen ditu Lafittek baino lehen eta bezain laster (1962: 228).

³³⁹ Hemengo helburutik at geratzen da adlatibo horren izaeraz eztabaidatzea: ea isilpean iritsi gisako aditzen bat duen (etxera [iritsi] orduko), edo -tu morfema (etxera[tu] orduko); ea hiztegiko partizipioa den, edo kokaguneak eragindako partizipio ‘sintaktikoa’. Erdiespena adierazten duten predikatu batzuetan partizipioaren lekuan ageri dela esatera mugatuko gara.

³⁴⁰ Izen batzuek ere gertakaria adierazten dute, baina aldea badago, halaz guztiz, haien eta perpausen artean: zure etorrera zoriontsuaren ondoan eta zu etorri ondoan sintagmek, esate baterako, gertakaria adierazten dute biek denbora-erreferentzia gisa, baina egitura desberdina dute: etorrera-k izen joskera du (izenlaguna eta adjektiboa eraman ditzake: zure, zoriontsu); etorri partizipioak, berriz, aditz joskera du (zu subjektua), § 30.6.3.1.

³⁴¹ Korrelaziozko perpausa izan daiteke alderantzizkoa, hau da, denboraren erreferentzia perpaus nagusian duena: Bidea zeharkatzera nindoan, noiz ere auto bat pasatu baita ziztu bizian (ikus § 36.4.5). Horregatik, perpaus mota hau aztertzen den atalean izan ezik, ‘mendekoa’ esaten dugunean denbora-erreferentzia ematen duenaz ari gara beti.