Euskararen Gramatika

34.5.2.2. Aspektu burutua duten alegialdiko baldintzazko perpausak (etorri balitz, ekarri balu)

34.5.2.2a Aspektu burutua duten alegialdiko baldintzazko perpaus arruntak euskalki guztietan aurkitzen dira eta denetan kontrafaktualen balioa dute: hiztunak egia ez den (edo egiatzat ez daukan) hipotesi bat egiten du baldintzazko perpausean. Ondore perpausean partizipio prospektiboa azaltzen da, adizki laguntzailearen aldia iraganekoa izanik (gehienetan modu markarik gabe): Bart garaiz oheratu banintz, goizean ez nintzen hamarrak arte ohean geratuko; Gaztetan gehiago ikasi bazenu, lan erosoagoa izango zenuen. Nolanahi ere, hizkeratik hizkerara aldaerak badira.

34.5.2.2b Aldaeretako gehienak ondore perpauseko adizkiei dagozkie. Eredurik hedatuena aurreko hori bada ere, beste aukera bat ondore perpausetan adizki laguntzaileak -ke modu morfema eramatea da. Adizki laguntzailearen aldia iraganekoa izan ohi da, aurreko adibideetan bezala, eta partizipio prospektiboa agertzen da: Liztor batek heldu balizu, ohartuko zinatekeen, edo, ekialdeko euskalkietan, partizipio burutua: Laguntzera etorri balitz, biziki eskertu niokeen. Euskaltzaindiak (42. araua) euskara batuan erabiltzeko onartu du [-tuko + izan/*edun + -ke] adizki analitikoa (ohartuko zinatekeen), baina [-tu + izan/*edun + -ke] adizkia (eskertu niokeen) ez da euskara baturako onartu arauetan sartzen. Bigarren aukera edo moldea, berriz, ondore perpausetan [aditzoina + *edin/*ezan] adizkia erabiltzea da, aldi iraganeko laguntzailea duena eta -ke atzizkiduna: Indiarrek sor zezaketen gaurko fisika, bide horretatik abiatu izan balira.

Baldintzazko perpausari dagokionez, berriz, batzuetan, burututasuna indartzeko bezala, izan partizipio burutua agertu ohi da: Ikusi izan banindu, agurtuko ninduen. Baina esanahiaren edo gramatikaltasunaren aldetik ez da desberdintasunik. Bestalde, erdialdeko euskalkietan bereziki, alegiazko aldiaren orde, iraganekoa erabili da batzuetan aspektu burutua duten baldintzazko perpausetan: Horrenbeste arrautza jan izan banuan, oraindik gehiago ere korrituko nuan (Txirrita), baina ez da inolaz eredu nagusia, eta ez dugu bide hau gomendatzen euskara baturako.

34.5.2.2c Nabarmentzekoa da, bestalde, baldintza eta ondore perpausen arteko aspektu edota aldi komunztadurari dagokion gaia. Aspektu marka burutua erabilirik, alegialdiko baldintza iraganaldian kokaturik, ondore perpausean aipatzen den gertakaria edo egoera orainaldian edo geroaldian gertatzen bada, aukera desberdinak aurkitzen dira aspektu edota aldi komunztadurari dagokionez: protasiarekiko komunztadura errespetatuz, iraganaldian gertatu izan balitz bezala jokatzen ahal da ondore perpauseko adizkia (aldi iraganeko laguntzailea duen [-tuko + izan/*edun laguntzailea baliatuz), edo, bestela, alegiazko aldian ematen ahal da, baina bukatu gabeko egoera edo hasi gabeko prozesu gisa aurkeztuz.

Adibidez, eman dezagun hiztun adineko batek gaztaroan kokatzen duela protasian aipatzen duen gertakaria (gaztetan ingelesa ikasi), eta solasaren mementoan oraindik dirauen egoera gisa aurkezten duela ondore perpausean aipatzen duena (jakintsuago izan). Bi molde erabil ditzake apodosian, batean iraganeko aldia baliatuz (Gaztea nintzenean ingelesa ikasi izan banu, askoz jakintsuago izango nintzen orain), bestean alegiazko aldia (Gaztea nintzenean ingelesa ikasi izan banu, askoz jakintsuago izango nintzateke orain). Bi moldeetako adibideak aurki daitezke tradizioan, eta biak dira zilegi. Geroaldian kokatzen diren gertakariak apodosian adierazteko ere hautu bera du hiztunak: ondore perpausean iraganeko adizkia ager daiteke (Gaztetan grekoa ikasi izan banu, datorren udan zurekin joango nintzen oporretara), edo alegiazko aldia (Gaztetan grekoa ikasi izan banu, datorren udan zurekin joango nintzateke oporretara).