Euskararen Gramatika

34.5. Ba- aurrizkia duten baldintzazko perpausak

34.5.1. Menderagailu nagusi bat

34.5.1a Baldintzazko perpausen artean, ba- aurrizkia menderagailu gisa baliatzen dutenak hartu ohi dira perpaus mota osoaren eredu modura: Ikusten banau, ezkutatzen saiatuko naiz; Deituko balit, barkatuko nioke. Erabil daitezkeen adizkiei dagokienez, aukera handia dago, bai baldintzazko perpauserako, bai ondore perpauserako. Ba- menderagailua, nahi izanez gero, baldin lokailuaren bidez ere indar daiteke: Baldin Pello Bilbon ikusten baduzu, esaiozu ikusi nahi nukeela. Baldin lokailuaren tokia baldintzazko perpausaren barnean aski libre da: baldintzazko perpausaren hastapenean (aurreko adibidean bezala) edo adizki jokatuaren ezkerrean, ba- aurrizkiaren ondo-ondoan, izan daiteke; adibidez, goiko adibidea honela esan daiteke: Pello Bilbon ikusten baldin baduzu, esaiozu ikusi nahi nukeela.

34.5.1b Baldintzazko perpausen sailkapena, haietan agertzen den adizkeraren arabera egin ohi da, (+/-alegialdia) ezaugarritik abiatuta. Ezaugarri horrek lotura estua du esaleak hipotesiari aitortzen dion gertakortasun mailarekin. Baldintza irrealak eta baldintza errealak bereizten dira. Baldintza irrealak deitzen direnetan alegiazko aldiko adizkiak erabiltzen dira. Haietan gertatugabe edo gertagaiztzat jotzen diren gertakariak edo egoerak, jazo balira edo jazoko balira bezala aipatzen dira. Baldintza errealak deitzen diren perpausetan, aldiz, iraganeko edo oraineko adizkerak erabiltzen dira, eta gertakari gertatuak edo gertakorrak adierazten dira.

Adibideak emateko, has gaitezen hiztunek aurretik modu seguruan ezagunak dituzten kontuekin: Francoren armadak Espainiako gerla zibila galdu balu/*bazuen… baldintzazkoan, adizkiaren aldetik, (+alegialdia) bakarrik da onargarria (balu), mendeko perpaus horretan esana kontrafaktuala izanik, iraganeko adizkia (bazuen) ez baita egokia gertatu ez zen zerbait adierazteko, inferentziazko erabileraren batean ez bada behintzat. Aldiz, Francoren armadak Espainiako gerla zibila irabazi *balu/bazuen… adibidean, alderantzizko egoera aurkitzen dugu. Adizkiak (+alegialdia) ezaugarria duenean (balu), baldintza irreala izango genuke, eta (-alegialdia) ezaugarriarekin (bazuen), baldintza erreala.

Hiztunentzat hain argiak ez diren kontuak darabiltzagunean ere, adizkia (+/-alegialdia) motakoa izateak badu garrantzia. Ondorengo bi perpausak izango genituzke zuzenak baina biak ez dira sinonimoak: Bihar euria egiten badu / Bihar euria egingo balu. Adizkiak alegiazko aldia ez duenean (badu), hiztunak aditzera ematen du haren ustez biharamunean euria egitea gerta daitekeen gauza dela, hots, gauza segura izan gabe ere, guztiz gertakor iruditzen zaiola; baldintza errealen barnean sartuko genuke. Alderantziz, alegiazko aldiko adizkia daraman adibidean (balu), gertatze hori hipotetikoagotzat jotzen du; baldintza irrealen sailean kokatuko genuke.

34.5.1c Beraz, alegialdia dakarten perpausei baldintza irrealak deituko diegu; alegiazko aldiko adizkirik gabe, iragana edo oraina dakartenei, baldintza errealak. Sail nagusi bakoitzaren barnean ere aukera desberdinak izan ditzakegu. Baldintzazko perpausen sailkapen nagusia honelakoa dugu:

34.5.2. Alegialdiko baldintzazko perpausak: baldintza irrealak

34.5.2.1. Aspektu oposizioak baldintza irrealetan

34.5.2.1a Euskaraz baldintza irrealak aldi marken bidez adierazten direnez gero, aldi markadurari dagokio alegialdia. Ondorioz, haietan (+oraina) vs (+iragana) oposiziorik ez izanik, aspektu marken bidez seinalatzen dira alegialdiko baldintzetan ager daitezkeen denbora oposizioak.

Baldintza irrealetan, bereizkuntza nagusia (+/-burutua) aspektu ezaugarriak markatzen du. Horrela, bitan sailkatzen dira baldintza irrealak: alde batetik, (+burutua) ezaugarria duten alegialdiko baldintzazko perpausak; eta, beste aldetik, berriz, (+burutua) ezaugarria ez dutenak. Azken hauek, aurrekoak ez bezala, forma askotarikoak izan daitezke. Gehiago zehaztuz:

– (+burutua) direnak: etorri balitz

– (+burutua) ez direnak: baletor, etor baledi, etortzen/etorriko balitz

(+burutua) ezaugarria duten baldintzek, solas unean bururatuak diren egoerak eta gertakariak, edo gertakari segidak, aipatzen dituzte, eta haietako aditzek partizipio burutua izan behar dute nahitaez. Berdin du noiz kokatzen den denboran bururapen hori, solas unetik hurbil-hurbil (Duela segundo bat aitzinera agertu balitzait…), edo, alderantziz, denboran oso urruti (Duela berrogei urte sortegunean agertu balitzait…), adizkera bera erabil daiteke.

34.5.2.1b (+burutua) ezaugarria ez duten alegialdiko baldintzak, berriz, era desberdinetakoak izan daitezke: sintetikoak (baletor), edo adizki analitikoak ([aditzoina + *edin/*ezan] (etor baledi); [-t(z)en + izan/*edun] (etortzen balitz); [-tuko + izan/*edun] (etorriko balitz)). Solas unean hastekoak diren egoerak eta gertakariak adieraz daitezke haien bidez: Bihar edo etzi hango jende xehea jazarriko/jazartzen balitz edo jazar baledi. Edo hasiak izanik burutuak ez direnak: Diru gehiago (izango) banu. Baita gertakari segidak ere: Igandeetan ere lan egingo/egiten banu. Horrela, ekarri bezalako aditz baten kasuan, ondoko lau adizkera hauek elkarren parekoak-edo izan daitezke erabileran: Biharko egunak berri hobeak ekarriko balitu / ekartzen balitu / ekar balitza / balekartza. Eta euskalkietan agertzen diren mugak bazterrean uzten badira (argi da, adibidez, euskalki batzuetan ekarri aditzaren jokabide sintetikoa ez dela erabiltzen, alegialdian bereziki, edo, beste euskalki batzuetan, *ezan laguntzailea ezin jokaraz daitekeela baldintzazko perpausetan), ez dirudi lau aukera horietako bihi batez aurreko adibidean gaizki erabilia dela esan daitekeela. Beraz, alegialdiko baldintza burutuen ezaugarria modu bakarrean bil daiteke (+burutua) direla esanez, eta burutuak ez diren alegialdiko baldintzetan aniztasuna aurkituko dugu, euskalkiek adizki desberdinak garatu baitituzte: [-t(z)en + izan/*edun (etortzen balitz)] ekialde zabalean, [-tuko + izan/*edun (etorriko balitz)] erdialde eta mendebaldean, garai zaharrenetan denek erabiltzen zuten [aditzoina + *edin/*ezan (etor baledi)] adizkia emeki-emeki ordezkatuz.

34.5.2.2. Aspektu burutua duten alegialdiko baldintzazko perpausak (etorri balitz, ekarri balu)

34.5.2.2a Aspektu burutua duten alegialdiko baldintzazko perpaus arruntak euskalki guztietan aurkitzen dira eta denetan kontrafaktualen balioa dute: hiztunak egia ez den (edo egiatzat ez daukan) hipotesi bat egiten du baldintzazko perpausean. Ondore perpausean partizipio prospektiboa azaltzen da, adizki laguntzailearen aldia iraganekoa izanik (gehienetan modu markarik gabe): Bart garaiz oheratu banintz, goizean ez nintzen hamarrak arte ohean geratuko; Gaztetan gehiago ikasi bazenu, lan erosoagoa izango zenuen. Nolanahi ere, hizkeratik hizkerara aldaerak badira.

34.5.2.2b Aldaeretako gehienak ondore perpauseko adizkiei dagozkie. Eredurik hedatuena aurreko hori bada ere, beste aukera bat ondore perpausetan adizki laguntzaileak -ke modu morfema eramatea da. Adizki laguntzailearen aldia iraganekoa izan ohi da, aurreko adibideetan bezala, eta partizipio prospektiboa agertzen da: Liztor batek heldu balizu, ohartuko zinatekeen, edo, ekialdeko euskalkietan, partizipio burutua: Laguntzera etorri balitz, biziki eskertu niokeen. Euskaltzaindiak (42. araua) euskara batuan erabiltzeko onartu du [-tuko + izan/*edun + -ke] adizki analitikoa (ohartuko zinatekeen), baina [-tu + izan/*edun + -ke] adizkia (eskertu niokeen) ez da euskara baturako onartu arauetan sartzen. Bigarren aukera edo moldea, berriz, ondore perpausetan [aditzoina + *edin/*ezan] adizkia erabiltzea da, aldi iraganeko laguntzailea duena eta -ke atzizkiduna: Indiarrek sor zezaketen gaurko fisika, bide horretatik abiatu izan balira.

Baldintzazko perpausari dagokionez, berriz, batzuetan, burututasuna indartzeko bezala, izan partizipio burutua agertu ohi da: Ikusi izan banindu, agurtuko ninduen. Baina esanahiaren edo gramatikaltasunaren aldetik ez da desberdintasunik. Bestalde, erdialdeko euskalkietan bereziki, alegiazko aldiaren orde, iraganekoa erabili da batzuetan aspektu burutua duten baldintzazko perpausetan: Horrenbeste arrautza jan izan banuan, oraindik gehiago ere korrituko nuan (Txirrita), baina ez da inolaz eredu nagusia, eta ez dugu bide hau gomendatzen euskara baturako.

34.5.2.2c Nabarmentzekoa da, bestalde, baldintza eta ondore perpausen arteko aspektu edota aldi komunztadurari dagokion gaia. Aspektu marka burutua erabilirik, alegialdiko baldintza iraganaldian kokaturik, ondore perpausean aipatzen den gertakaria edo egoera orainaldian edo geroaldian gertatzen bada, aukera desberdinak aurkitzen dira aspektu edota aldi komunztadurari dagokionez: protasiarekiko komunztadura errespetatuz, iraganaldian gertatu izan balitz bezala jokatzen ahal da ondore perpauseko adizkia (aldi iraganeko laguntzailea duen [-tuko + izan/*edun laguntzailea baliatuz), edo, bestela, alegiazko aldian ematen ahal da, baina bukatu gabeko egoera edo hasi gabeko prozesu gisa aurkeztuz.

Adibidez, eman dezagun hiztun adineko batek gaztaroan kokatzen duela protasian aipatzen duen gertakaria (gaztetan ingelesa ikasi), eta solasaren mementoan oraindik dirauen egoera gisa aurkezten duela ondore perpausean aipatzen duena (jakintsuago izan). Bi molde erabil ditzake apodosian, batean iraganeko aldia baliatuz (Gaztea nintzenean ingelesa ikasi izan banu, askoz jakintsuago izango nintzen orain), bestean alegiazko aldia (Gaztea nintzenean ingelesa ikasi izan banu, askoz jakintsuago izango nintzateke orain). Bi moldeetako adibideak aurki daitezke tradizioan, eta biak dira zilegi. Geroaldian kokatzen diren gertakariak apodosian adierazteko ere hautu bera du hiztunak: ondore perpausean iraganeko adizkia ager daiteke (Gaztetan grekoa ikasi izan banu, datorren udan zurekin joango nintzen oporretara), edo alegiazko aldia (Gaztetan grekoa ikasi izan banu, datorren udan zurekin joango nintzateke oporretara).

34.5.2.3. Aspektu burutua ez duten baldintzazko perpausak

34.5.2.3a Aspektu marka burutua ez duten alegialdiko baldintzazko perpausekin, euskalkien arabera, aukera bat baino gehiago ager daitezke: adizki sintetikoa erabiltzea (ederra balitz, bihar baletor, dirua banu, arabiera baneki…); adizki analitiko bat erabiltzea: [-t(z)en + izan/*edun] (etortzen balitz, ekartzen balu), [-tuko + izan/*edun] (etorriko balitz, ekarriko balu) edo [aditzoina + *edin/*ezan] (etor baledi, ekar baleza), euskalkien arabera.

Beraz, lau aukera desberdin ditugu aspektu burutua ez duten baldintzazko perpausak eratzeko orduan, batzuk besteak baino erabiliagoak, baina denak literatura tradizioan erro sakonak dituztenak eta euskalki batean edo bestean gaur egun oraino bizi direnak. Erabide horiek ez baitira orotan denak baliatuak, zaila da haien artean bereizkuntza argi zehatzik agerian ematea. Horretara saiatu dira zenbait gramatikari, baina erabileretan beretan oso zaila da askotan euskalki edo tokian tokiko mintzamoldeen gainetikako banaketa garbirik finkatzea. Azaltzeko orduan irizpide formalei jarraikiko gatzaizkie hemen, eramoldeak bata bestearen ondotik aztertuz.

34.5.2.3b Baldintzazko perpausean alegiazko aldiko adizki sintetikoak (balego, baleki) ditugunean, solas unean dagoeneko sortuak diren egoerak (Guztiak zu bezain arduratsuak balira, gauzak hobeto joango lirateke), edo hasiak nahiz hasi gabeak diren prozesuak (Bihar amonari iloba bisitan balihoakio, poz ederra hartuko luke) adierazi ohi dira. Ondore perpauseko adizkiak -ke atzizkiaz gain alegiazko morfologia izan ohi du, aldi komunztadurak hala eskatuta, era sintetikoan (Lankide guztiak laguntzera baletozkio, ez legoke kexatzeko moduan), edo era analitikoan [-tuko + izan/*edun] adizkiarekin (Infernurik ez balitz, pozik egingo nuke bekatu hau), nahiz [aditzoina + *edin/*ezan] adizkiarekin (Legeak dioena okerra balitz, kalte egin liteke legea betearaziz).

Egia da, halere, batzuetan ondore perpausean aldi komunztadura hausten duten adibideak aurkitzen direla (Norbait nire bila balebil, hemen aurkituko nau, ez naiz ezkutatuko): horrelakoetan ondore perpausean esaten denari indarra eman nahi zaio, eta enfasia emateko erabiltzen da oraineko adizkia, alegiazko aldia erabiltzean ondore perpauseko baieztapena urrun geldi bailiteke, indarra galduz. Ondore perpausean oraineko adizkia erabiliz, esaleak adierazi nahi du, baldintzazko perpausean aipatzen dena betetzen bada, bere ustez ondore perpausekoa betetzeko aukera handia edo osoa dagoela.

Bestalde, mendebaldeko eta bereziki erdialdeko euskalki batzuetan, baldintzazko perpauseko adizkian -ke morfema erabili izan da, adizkera ahalezkoa izan gabe: Ni banintzake sendo eta aberats, guztiak niri begira izango nituzke. Bide hau ez da berria, eta mintzamolde batzuetan aski zabaldua da. Halere, hobe da euskara batuan ez erabiltzea.

34.5.2.3c Baldintzazko perpausean (+burutua) aspektu ezaugarria ez duten alegiazko aldiko adizkiak ditugunean, mendebaldeko euskalkietan [-tuko + izan/*edun] adizkia erabiltzen da: Aurrean ikusiko ez bazintut, zaila litzaidake sinestea!, eta [-t(z)en + izan/*edun] ekialdeko euskalkietan: Aurrean ikusten ez bazintut, zaila litzaidake sinestea!, baina edukiari dagokionez ez dago desberdintasunik hemen, euskalki kontua bakarrik baita. Berdin gertatzen da geroaldian gertatuko den gertakaria dugunean ere. Mendebaldean [-tuko + izan/*edun] erabiltzen da: Datorren urtean ezkonduko bazina, zer harridura!, eta ekialdeko euskalkietan [-t(z)en + izan/*edun]: datorren urtean ezkontzen bazina, zer harridura!

34.5.2.3d Baldintza irrealeko perpausean [-tuko + izan/*edun] alegiazko adizkia (etorriko balitz, ekarriko balu) erabiltzen denean, gehienetan ondore perpauseko adizkia ere era horretan eraikia da: Etorriko balitz, mesede ederra egingo liguke; Ekarriko balu, bila joan beharrik ez nuke izango. Esan beharra dago, bestalde, euskalki batzuetan alegiazko aldiko adizki sintetikoen erabilera ahuldu bezala egin dela, eta orduan, alegiazko laguntzailea duen [-tuko + izan/*edun] adizki analitikoak erabiltzen dituztela sintetikoen ordez, egoera-aditzekin kontrafaktualak adieraziz: Ingelesa jakingo banu, errazkiago bilatuko nuke lanbide berria. Beste zenbait euskalkik ingelesa baneki erabiliko lukete, eta esan gabe doa, adizkera sintetikoek alegiazko aldia bizirik atxikia duten neurrian, haien erabilera guztiz egokia dela.

Bestalde, [-tuko + izan/*edun] moldea duten hauen artean ere, adizki sintetikoekin aipatu ditugun bi egoerak azaltzen zaizkigu. Batetik, euskalki batzuetan -ke morfema erabiltzen dute baldintzazko perpauseko adizkian (Josunek adituko balizuke, guztiz haserretuko litzateke), baina, lehen esan bezala, joera hau ez da gomendatzekoa euskara baturako. Bestetik, aldi komunztadura hausteko aukera bada hemen ere, eta zenbaitetan, ohiko bideak baztertuz, idazleek ondore perpausean oraineko adizkia erabil dezakete (Zerbait gertatuko balitzaizu, hemen izango gaituzu gu laguntzeko), aurreko kasuan bezala, ondore perpausean esaten denari indarra emateko.

34.5.2.3e Ekialdeko euskalkietan, ordea, baldintzazko perpausetan alegiazko aldiko adizkia [-tzen + izan/*edun] moldearekin (etortzen balitz, ikusten balu) erabili ohi da burutuak ez diren edo hasi gabeak diren prozesuak edo egoerak deskribatzeko. Ondore perpausean adizki sintetikoak edo [aditzoina + *edin/*ezan] aspektu markarik gabeko adizki analitikoak sarri azaltzen dira: Okaztagarri litake, bihotza zaurtzen balu (J. Etxepare); Hil nintake, deusik gertatzen balitzaio (Zerbitzari). Ondore perpausean [-tuko + izan/*edun] duten adizki analitikoak ere azaltzen dira, bereziki goi nafarreraz: Erortzen balitz negar egingo luke; Oparia ekartzen balu, guztiok poztuko ginateke. Eta baldintzazko perpausean, -ke morfema daraman adibiderik ere aurki daiteke inoiz: Eskatuko diet guztiei, beren eskuetan erortzen balitzake, parte eman zezaten polizietara; baina berriro ere, euskara baturako ez dugu gomendatzen.

34.5.2.3f Baldintzazko perpausean [aditzoina + *edin/*ezan] adizki analitikoa (etor baledi, ikus baleza) dugunean, ondore perpauseko adizkia analitikoa denean, ekialdeko euskalkietan adizki analitiko hori bera izaten da: Lehendakaria mintza baledi, guztiok harri gintezke. Mendebaldeko euskalkietan, ordea, idazleek partizipio prospektiboa erabili dute ondore perpausean: Lehendakaria mintza baledi, guztiok harrituko ginateke.

Baldintzazko perpausean egoera-aditza dugunean, ez da kontrafaktualik moldatzen ahal adizki horiekin: *Pobreek dirua izan balezate vs Pobreek dirua (izango) balute. Modu berean, tradizio nagusiaren arabera behintzat, *edin eta *ezan ez dira adizki sintetiko gisa erabiltzen ahal testuinguru horietan: *Pobreek dirua balezate. Halere, seinalatzekoa da du erako aditza duten lokuzio zenbaitetan erabili izan dutela zenbait idazlek baldintza modu hau. Beren euskalkian erabide hau berezkoa ez zuten zenbait autorek baliatu izan dute bide hau (nahi izan lokuzioarekin bereziki), seguruenaz ere *ezan laguntzailea (dezan) *edun laguntzailearen (du) aditzaren ordezko hustzat harturik: Zure emazteak nahi baleza, nik amore emango nuke. Erabide berri hau, oso zabaldua ez dena, hobe litzateke euskara batuan ez enplegatzea, eta horrelakoetan du erakoa zuzenean jokatzea: balu. Doi bat desberdina da ahal-ekin, gutxitan bada ere, *ezan aditzaz egiten den erabilpena, baldintzazko perpausean aipatu ahalmena ondore perpausean zehaztua delarik: Ahal baneza pozik ordainduko nizuke.

34.5.2.3g Baldintzazko perpausetan alegialdiko ahalezko adizkerak ere erabil daitezke (ikus balezake, ikus ahal baleza, ikusten ahal balu, ikusi ahal izango balu). Gorago erakutsi bezala (§ 26.6.3.1b), [aditzoina + *edin/*ezan] ahalezko adizkeraren ezaugarrietako bat -ke morfema eramatea da, eta horrelako adibide batzuk agertzen dira tradizioan: Jainkoa egiazki maita balezake, gainerakoak axolarik ez. Nabarmendu behar da protasian azaltzen den -ke morfemak ahalezko modua azaltzen duela hemen (daiteke, dezake), eta ez dela oro har ondore perpausean azaldu ohi den -ke morfema (litzateke, luke). Baina erabilerarik zabalduenekoak eta erro zaharrenak dituenak oin-aditzaren eta adizki laguntzailearen artean ahal daramatenak dira. Aurkituko ditugu ahal *edin eta *ezan laguntzaileekin daramatenak: Hori egin ahal bazeneza, herriaren gogoan zinateke betiko. Askotan desiramenduzko perpausetan: Zugatik zerbait egin ahal baneza!; Nire bizia zurearen orde eman ahal baneza! Eta baita, esan gabe doa, ahal *edun eta izan laguntzaileekin dutenak ere: Hori ona litzateke, egiten ahal balitz / egin izango ahal balitz; Ahal balitz, guztien adostasuna lortu beharko genuke.

34.5.2.3h Aspektu burutua ez duten alegiazko aldiko adizkiak dituzten baldintzazko perpausei dagokienez, adibideei begiratuz ohartzen gara guztien gertakortasun maila ez dela bera: irrealtasuna continuum modura irudikatu behar dugu. Horretan eragina duen faktoreetako bat baldintzazkoetan adierazten denaren edukia izan daiteke; batzuetan berez ezinezkoak direnak adierazten dira: Hegaztiak ugaztun balira, zenbait gaitan sentikorrago izango lirateke; Euskal Herriko adineko guztiak gazte balira… Hegazti/ugaztun edo adineko/gazte bikoteak erabiliz, berez ezinezkoak diren baldintzazko perpausak ari gara egiten. Beste batzuetan, egungo munduko errealitatetik oso urrun daudenak eman ditzakegu: Autoek kutsatuko ez balute, gure hiriak garbiago izango genituzke (nahiz eta, etorkizunean agian gauzatzeko modukoak izan daitezkeen). Eta beste muturrean, egia bihurtzea erraz gerta daitekeen ekintza edo egoeraren baten baitan dauden baldintzazko perpausak: Gehixeago saiatuko banintz, emaitza hobeak izango nituzke; Mirenek deituko balit, antzerkira joango nintzateke. ‘Gehixeago saiatzea’ edo ‘Mirenek deitzea’ irreal modura aurkezten dira, alegiazko aldiko adizkiarekin, baina aurretik esan direnak baino errazago dira gauzatzen.

Irrealtasunean eragina du, hala ere, ekintza denboran non kokatzen den. Orainalditik gertuen dauden gertakariak adierazten direnean, gertakortasuna txikiagoa edo ezinezkoa izaten da: Gaur Jon etxean balego, ez nintzateke larrituko. Eta etorkizunera begira daudenetan errazagoa da gauzatzea: Jon etzi etxera etorriko balitz, ez nintzateke larrituko. Aditzaren izaera semantikoak ere badu zerikusia: egoerak adierazten dituzten aditzekin (balitz, balego…) errazagoa da gertatuko ez den protasi baten aurrean gaudela interpretatzea; aditzak prozesuak adierazten baditu, berriz, errazagoa da geroan nolabaiteko gertakortasuna izan lezakeela ulertzea.

Azken batean, adizki bat (+/-alegialdikoa) izatea, edo aspektu marka jakin bat edo beste izatea, formari dagokion irizpidea da, eta gertagarritasun maila, berriz, esanahiari dagokion irizpidea da. Izaera desberdineko bi irizpiderekin ari garelarik, errazago ulertzen da formaz alegiazko aldiko adizkia daramaten baldintzazko perpausek irrealtasun maila desberdinak adieraztea.

34.5.2.3i Alegiazko aldiko adizkiekin protasirik gabeko perpausak ere aurki daitezke: Gogotik zerbait edan nezake; Jakin nahi nuke zer ordu den. Baldintzazko perpausik gabe, esan ote daiteke baldintzadun perpausak direla? Gisa batez, bai, zeren pentsa baitezakegu perpaus hori isildua dela eta inplizituki hor dela: (aukera izanez gero), gogotik zerbait edan nezake; (nik ez dut erlojurik baina norbaitek balu), jakin nahi nuke zer ordu den. Beste batzuetan (Nondik zatozen jakin nahi nuke; Gatza emango zenidake?), jendetasunari dagozkion ohiko jokabideen arabera, kontsideratzen dugu nork gure nahiak eta eskaerak solaskideei agertzerakoan zeharkako moduak egokiago edo direla, eta protasirik agerian eman gabe, ondore perpausei dagozkien alegialdiko adizkerak erabiliz, nolabait sortzen dugu zeharkakotasun edo jendetasunezko urruntasun hori (ikus § 26.6.2.3). Aditz modalekin (behar izan, nahi izan) bereziki nabarmentzen dira joko horiek, maiz solaskideen nahiak, esperantzak, kontseiluak, eta abar adierazteko baliatzen baitira, edo baita gaitzespenak egiteko ere: Gurekin bazkaltzera etorri behar zenuke! Kontu horiek jakin behar zenituzke!

34.5.3. Alegialdia ez dakarten baldintzazko perpausak: baldintza errealak

34.5.3a (-alegialdia) motako adizkia duten baldintzazko perpausei baldintza errealak deitu izan zaie, eta gertakari edo egoera gertatuak edo gertakorrak aipatzen dituzten proposizioetan oinarritzen dira. Azterketa egiteko nagusiki aspektu marken arabera bideratuko dugu gure aurkezpena, aldia ere kontuan izanez. Baldintza errealen sailkapena honela egin daiteke:

34.5.3b [-tu + izan/*edun] duten oraineko baldintzazko perpausetan (ibili bada, ekarri badu) gertakari edo egoera bururatuak aipatzen dira: Gau honetan elurra egin badu edo euria izan bada, kasu bideari!; Alfer ibili bazara, hurrengo egunetan lan gehiago izango duzu. Ondore perpausari dagokionez, hango gertakaria nola ikusia den aukera oso zabala izan daiteke: Ulises osorik irakurri baduzu, lanik zailena egin duzu (-tu) / ez duzu erraz etsitzen (-tzen) / beste edozer erraz irakurriko duzu (-tuko) / edozer irakur dezakezu (ahalezko adizkera)… Hauetan guztietan ondore perpauseko adizkia orainean azaltzen zaigu, aldi komunztadura errespetaturik, eta hala gertatu ohi da modu horretako perpausetan. Halere, zenbait hizkeratan aldi komunztadura hau itxuran hautsirik gerta daiteke, iraganaldi hurbileko menturako moduak partizipio prospektiboa eta iraganeko aldia eska baitezake gertakari gertatuen aipatzeko: Jonek Indiako kaleko haurrak ikusi baditu, pentsatuko zuen horretarako ez dagoela eskubiderik. Beste zenbait euskalkitan -ke morfemaz baliatzen da modu hori adierazteko, partizipio burutua eta oraina erabilirik orduan: Jonek Indiako kaleko haurrak ikusi baditu, pentsatu duke horretarako ez dagoela eskubiderik.

[-tu + izan/*edun] duten aldi iraganeko baldintzazko perpausak (ibili bazen, ekarri bazuen) erabiliz, askotan inferentziak tarteko dituzten adibideak osatzen dira: Atzo Maddalen etorri bazen, zerbait ekarri bide zuen. Adibide honetan, hiztunak berak ez daki segurki ea bezperan Maddalen etorri zen, baina norbaitek hala esan dioke, eta ez zaio ezinezkoa iruditzen; ondore perpausean, baldintzari dagokion dedukzio bat adierazten du. Horrela, askotan baldintzazko perpausean egiten den baieztapena aurretik jakintzat-edo ematen da, eta ez dute egiazko hipotesirik adierazten, eta inferentziazko erabilerak bideratzen dira. Antzeko zerbait gertatzen da Laguntza eskatu badigu, beste aukerarik ez zuelako izan da adibidearen moldekoetan ere: ondore perpausean baldintzazkoaren gaineko argibideak edo arrazoiak eman dira, eta izan aditza eta kausazko perpaus bat eramaten dituzte barnean.

Inferentziazko erabileren barnean, beste batzuetan, ondore perpausean esana protasiari kontrajartzen bezala zaio, aurkaritza eginez, kontzesiozko balioa lortuz: Errealaren ezezkoarekin semea izugarri atsekabetu bazen, gurasoek lasaitu ederra hartu zuten. Hemen ere protasian esana ez da egiazki hipotesi gisa aurkezten. Eta inferentziazko erabilerekin aurrera jarraituz, beste batzuetan protasian esana hala ez dela azpimarratzeko baliatzen dira mota horretako perpausak: Ostegunean nirekin mintzatzen saiatu bazen, ez dago bere deirik ez etxeko telefonoan ez eskukoan, eta posta elektronikoan ere ez dago ezer. Adieraziz, baldintzazko perpausean adierazten dena (ostegunean nirekin hitz egiten saiatu zela) ez dela zuzena inondik ere. Edo zeharkakoagoa den loturarekin: Emaitza onak agindu bazituen, ez salmentak ez irabaziak ez dira iazkoak baino hobeak izan. Guztietan ere, benetako hipotesirik egiten ez denez, [-tu + izan/*edun] duten aldi iraganeko perpausak solaseko jokoen eremu zabalerako erabiltzen dira.

34.5.3c [-t(z)en + izan/*edun] duten oraineko baldintzazko perpausek (ibiltzen bada, ekartzen badu), denboraren aldetik, solas uneari eta geroaldiari dagozkion denborazko kokapenak adieraz ditzakete. Solas unean bururatuak izan gabe hasiak diren (Zuk hortxe ikusten baduzu, hor dago noski; Euskal Herriko hirien historia idazten ari bazara, ez ahaztu jatorri askotako jendea biltzen zela haietara), edo oraino hasi gabeak diren egoerak, gertakariak edo gertakari segidak (Zure esanetara makurtzen banaiz, herritarrek ez didate barkatuko) aipa daitezke haietan, bai eta, balio generikoa edo gnomikoa izanik (Lehoi ar berriak taldea menderatzen badu, aurreko kumeak hiltzen ditu) denborazko kokapen zehatzik ez dutenak ere. Hauetan guztietan, hipotesia solas unean edo geroaldian jartzean, ez da guztiz ziurra hipotesi hori gauzatuko denik; baina (+alegialdia) motako adizkera erabilita baino gertakortasun handiagoa aitortzen zaie. Eta ildo horretan, nabarmenki gertagaitza den zerbait aipatzean (Axular zaharra kalean ikustea), egokia izan daiteke (+alegialdia) motako adizkera erabiltzea (Bihar Axular zaharra kalean ikusiko bazenu, zer esango zenioke?), baina desegokia genuke [-t(z)en + izan/*edun] duen oraineko adizkia erabiltzea (Bihar Axular zaharra kalean ikusten baduzu, zer esango diozu?); (+alegialdia) erabiliz, hiztunak aditzera ematen du nekez solaskideak ondoko egunean Axular kalean atzeman dezakeela, baina bigarrenean, protasian egiten duen hipotesia gertakortzat jotzen du hiztunak, eta franko gauza bitxia da aspaldi hil norbaitekin kalean buruz buru egitea.

[-t(z)en + izan/*edun] duten aldi iraganeko baldintzazko perpausetan (ibiltzen bazen, ekartzen bazuen), iraganaldian kokatuak garelarik, gertakari errepikatuak (Berandu oheratzen bazen, gau osoan urduri egoten zen) adieraz daitezke, edo baita iraganaldian hasi gabeak edo geroaldikoak diren gertakariak ere (Medikuari deitzen bazion, ama haserretuko zitzaion). Azken hauen harian, ez dira gutxi zehar-solasean azaltzen diren adibideak, askotan iraganeko adizkien osagarri modura, denbora komunztaduragatik (Bazekien berandu iristen bazen lagunak haserretuko zitzaizkiola).

34.5.3d Oraineko adizki sintetikoa duten baldintzazko perpausak ((baldin) badator, (baldin) badakar) denboraren aldetik, solas uneari eta geroaldiari dagozkion denborazko kokapenak adierazteko erabiltzen dira: Proposamen honek hobekuntzarik ez badakar, ez dugu aintzat hartuko; Peru badator, berak prestatuko du afaria. Edo baita ekintza errepikatuak: Laguntzailea badatorkit, larunbatetan jaisten naiz herrira. Edo denboraren aldetik generikoak direnak ere: Proiekturik erakargarrienak izanda ere, dirurik ez badago, akabo asmo guztiak! Ondore perpauseko adizkiei dagokienez ere aukera oso zabala da, eta ohikoena oraina erabiltzea izan arren, aldi iragana ere ager daiteke, menturazko modua partizipio prospektiboa erabiliz adierazi nahi denean: Mikel gaur nirekin zinemara badator, ez zuen beste aukera handirik izango.

Iraganeko adizki sintetikoa ere ager daiteke baldintzazko perpausetan ((baldin) bazetorren, (baldin) bazekarren), eta denboraren aldetik, [-t(z)en + izan/*edun] molde analitikoaren egoera bertsua aurkituko dugu hemen ere. Batzuetan, zuzeneko solasean iraganaldian kokatuak garelarik, ondore perpausean era desberdinetako adizkerak aurkituko ditugu. Sintetikoa: Herrian ez bazeuden, nola zekiten hain ondo plazan gertatutakoa?; [-t(z)en + izan/ *edun] moldekoa: Etxera berandu bazetorren, gurasoek zigortu egiten zuten, gertakari errepikatuak aipatzen direnean bereziki; [-tu + izan/*edun] erakoa: Dirua gainean bazeneraman, gauzarik arriskutsuena egin zenuen herrialde hartan; [-tuko + izan/*edun]: Geltokian ordurako ez banengoen, ez nuen oporretara joaterik izango; edo aldi komunztadura hautsirik ere ager daiteke, ondore perpauseko adizkia orainean izanik: Iritzia aldatzeko asmorik ez bazenuen, zer egin duzu berriro bilera deituta? Beste batzuetan, baldintzadun perpausa perpaus osagarria denean, eta adizki gobernatzailea iraganekoa, zehar-solaseko aldi komunztadura aurkitzen da, ondore perpausean partizipio prospektiboa agertu ohi delarik: Banekien, inor galdezka bazetorren, egia esan beharko niola.

34.5.3e Ahalezko adizkera ere ager daiteke baldintzazko perpausetan, bai oraineko forman (etor badaiteke, ekar badezake) bai iraganekoan (etor bazitekeen, ekar bazezakeen), nahiz bereziki Iparraldeko testuetan aurkituko ditugun horrelako adibideak. Baldintzazko perpausean oraineko ahalezko adizkia denean, ohikoena ondore perpausekoa ere orainekoa izatea da (Zuk ez duzu hobenik, nik ez badezaket lorik egin); aldiz, aspektu markaren aldetik ohi bezain aukera zabala dago. Berdin, baldintzazko perpausean iraganeko ahalezko adizkera denean, ondore perpausekoa ere iraganekoa izan ohi da gehienetan: Nahi nuena egin ez banezakeen, gaztetan zeharo haserretzen nintzen; Mirenekin ezkon ez bazitekeen, herritik alde egingo zuen Jonek. Baina zenbaitetan, apodosian adierazia orainaldiari baitagokio, orainekoa izan daiteke ondore perpauseko adizkia: Lehen egin ahal bazenezakeen, orain ere egin ahal izango duzu.

34.5.3f [aditzoina + *edin/*ezan] oraineko baldintzazko perpausak (etor badadi, ekar badezat) XVI. eta XVII. mendeetan aurkitzen ziren (Iauna, zelurat igan banadi, zu han zira, infernurat ieusten baniz han present zira, zu orotan zira, Tartas), baina egun zaharkiturik gelditu da molde hau (aldi iraganeko adibideak arras bakanak dira iritsi zaizkigun testu zaharretan ere).

34.5.3g Ekialdeko testuetan ber enklitikoa ere erabiltzen zen orainaldiko baldintzazko perpausetan (Arkord gira halaber, lekhu orotan orazioniak hon direla, onsa egiten badira ber, Tartas), perpausaren baldintza izaera indartuz, baina gaur egun erabilera hau ere zaharkiturik gelditu da.

34.5.4. Laburtuz

Honakoa izango litzateke ba- aurrizkia erabiliz osatzen diren baldintzazko perpausen laburpen taula aldiaren eta aspektu markaren arabera: