Euskararen Gramatika

32.10.1.3. Zenbatekoarekin

32.10.1.3a Zenbatekoaren adierazpenean, berriz, gehien da asko zenbatzaileari dagokion superlatiboa. Bi erabilera ditu forma honek: egitura superlatiboa eratzen du zenbaitetan (Uda da sagardo gehien saltzen den sasoia —hau da, ‘beste sasoietan baino sagardo gehiago saltzen da udan’—), eta zatiki-zenbatzailea da beste batzuetan, elementu baten zatirik handiena seinalatzen duena (Saldua dugu aurtengo sagardo gehiena —hau da, ‘saldua dugu aurtengo sagardo guztiaren parterik handiena’—; ‘sagardoaren erdia’, ‘sagardoaren hiru laurdenak’ eta horrelako zatiki-zenbatzaileen parekoa da gehiena, erabilera horretan.

Adberbio denean, aditzak adierazten duenaren maila edo zenbatekorik handiena seinalatzen du gehien zenbatzaileak, eta, hortaz, superlatiboa da beti; artikulurik gabeko forman ematen da maizenik, -a artikulua duela zenbaitetan, eta -ik atzizkiarekin inoiz: Horrek harritu nau gehien; Gehiena atsegin zaiona oparitu diot; Gehienik biztu gaituen Poesia (Mitxelena).

Izen sintagmaren osagai denean, ordea, hau da, izenarekin doanean edo izenordainaren funtzioa betetzen duenean, superlatiboa da batzuetan eta zatiki-zenbatzailea beste batzuetan. Gehien forma soila superlatiboa da beti (Otsailean egin du euririk gehien; Zein da liburu gehien saltzen duen argitaletxea?). Gehiena, berriz, anbiguoa da, erabilera biak baititu. Hala gertatzen da izen zenbakaitzekin (Txapeldunak irabazi du diru gehiena —hau da, ‘besteek baino diru gehiago irabazi du’ nahiz ‘diruaren zati handiena irabazi du’—) eta baita zenbakarriekin ere (Han harrapatu dute arrainik gehiena —hau da, ‘beste lekuetan baino gehiago’ nahiz ‘hartu duten arrain kopuruaren parte handiena’—).

32.10.1.3b Kasu atzizkia edo pluraleko marka daramanean, azkenik, zatiki-zenbatzailea da. Izen zenbakarriekin denean, pluraleko markak hartzen ditu: Gazterik gehienak kirolzaleak dira; Gehienek ezagutzen naute; Arazo hau dute herri gehienetan. Zenbakaitzekin, berriz, singularreko kasu atzizkiak hartzen ditu: Jende gehienari gustatzen zaio musika hori; Alferkerian egon da denbora gehienean.

Gehientsu forma bai superlatibo gisa (Gehientsu edaten den edaria (EH)), bai zatiki-zenbatzaile gisa erabil daiteke (Ikusle gehientsuen gogoko izan da; Itsu-itsuan ezkontzen dira gehientsuak (EH)). Gehientxo, berriz, zatiki-zenbatzaile gisa erabiltzen da (Dena ez bada ere, egiteko dago gehientxoa (EH)).

Adjektibo gisa ere erabiltzen da, bestalde, gehien, ‘nagusi’²⁹⁶, ‘zaharren’ edo ‘premu/prima’ adieran: Mesiasen Erreinuan nor gehiena izango ote zen (Lardizabal); Banekien nik segurik joan beharko nuela, gehiena izanez (J. B. Etxepare); Hor daukat beti Amedee, ene lehen kusietan gehiena, adinez (Larre).

Haboroen forma ere erabil daiteke superlatibo gisa, baina haboroenak mugatua da maizenik erabiltzen dena, zatiki-zenbatzaile gisa.

Gutxien formak ere gehien formaren erabilera bertsuak ditu. Adberbioa denean, superlatiboa da eta hiru formetan erabil daiteke: Gutxien uste denean azaltzen da erbia (Inza); Gutxiena uste zezaketen lekutik (Lardizabal); Gutxienik uste zenukeen lekuan (J. Etxepare). Izenarekin doanean ere superlatiboa da, -en edo -ena atzizkia duelarik: Huts gutxien egin duenari eman diote saria; Ahalik denborarik gutxiena hartzen zuelarik (Joanategi). Mugatu plurala, izen zenbakarriekin, zatiki-zenbatzailea da: Besteak, gutxienak, kolorezko jantzi ederrekin (Anabitarte).

Den gutxien / gutxiena / gutxienik (ere) formako esaldiek ‘batere ez’ esanahia dute ezezka emanak direnean: Ez dudala den gutien lotsarik izanen (Mirande); Berak asmatutako lege hala-holako bat ez zuten den gutxiena ere hautsi nahi (Iraizoz); Gaingiroak, horratik, ez zuen den gutxienik harrotu (J. Mokoroa); Ez duela herrarik den gutiena egundaino izan (Hiriart-Urruti).

Iparraldean mendre adjektiboaren mendren superlatiboa erabiltzen da (den mendren(a) lotsatu; den mendreneko lotsarik gabe; den mendrenik kezkatu gabe).

²⁹⁶ OEH s. v. gehien, ‘nagusi’ adieraz: “Usado, además de por suletinos y mixanos, por Leiçarraga, Etcheberri de Ziburu y algún otro autor septentrional más moderno; al Sur lo hallamos en Lardizabal. Apenas se encuentra en el s. XX”.