Euskararen Gramatika

32.10.1.4. Konplementu mugatzailea

32.10.1.4a Aukerakoa da egitura superlatiboaren lehen terminoaren esparrua zehazten duen konplementu mugatzailea eranstea. Terminoari dagokion multzoa non kokatzen den adieraz dezake konplementu horrek, zein leku edo denbora esparruri dagokion mugatu, edo haren esparruaren mugagarri den beste edozein adierazpen aipatu. Beraz, mota askotakoa izan daiteke.

Hasteko, -ko atzizkiarekin eginiko sintagma izaten da maiz konplementu mugatzailea (mende honetako gerrarik odoltsuena; haurtzaroko lagunik onena; Italiako hiririk handiena; munduko mendirik garaiena); baita perpaus erlatiboa ere (ikusi dudan filmik onena; ezagutzen dudan hiririk politena). Denbora edo leku esparru osoari erreferentzia egiten diote inon eta inoiz adberbioekin eginiko sintagmak: Inon den hondartzarik arriskutsuena da hori; Inoiz egin den filmik onena da ‘Casablanca’; Inoizko ipuinik politena entzun dugu gaur (F. Bilbao). Inoizkorik forma erabiltzen da, bizkaieraz batez ere: Inoizkorik alaien abiatu zen (F. Bilbao).

Den …-ena egiturako esaldiek terminoaren esparru osoa besarkatzen dute, esparru hartako gorena aipatzeko: Den ezjakinenak ere erraz txit egin ditzake […] (Agirre Asteasukoa); Den itsuenak ikus dezake (J. Etxepare); Zen ederrena egin zen itsusienik (Axular). Berdin denik (eta) …-ena gisakoek ere: Denik aberats eta ahaltsuena izan arren bere (Otxolua); Pentsamentu niretzat denik tristeena (Bilintx); Mundu honetan denik sororik onena (Uztapide); Denik eta berorik handienarekin ere hantxe ibiltzen dituzu (Anabitarte). Den adizki laguntzaile dela: Herri honetan saltzen denik onena (Erkiaga).

Multzoko elementu guztiei egiten zaie erreferentzia konplementu mugatzailerik ez denean ere: Azkarrena zara —‘denetan azkarrena’, alegia—; Lanbiderik onena aukeratu duzu —‘lanbide denetan onena’—.

32.10.1.4b ‘Ahal den’ mailarik gorena edo zenbatekorik handiena seinalatzen dute adjektibo-adberbioen aurrean kokaturiko ahalik (eta), ahal den, albait edo, bizkaieraz, hainbat formek; ‘ahal diren maila edo zenbatekoetan’ gorena, alegia.

Ahalik (eta) forma da sintagma hauetan maizenik erabiltzen dena. Modifikatzen duen adjektiboa -ena atzizkiarekin emana izan da eskuarki: Ahalik deiadar handiena eginaz (G. Arrue); Bertsuak egitea izarietan ahalik justuenak (Goihetxe); Ahalik denborarik gutxiena hartzen zuelarik (Joanategi); Ahalik atentzio gehienarekin (Haraneder); ahalik morfema izenaren aurrean nahiz ondoan eman daiteke (Ahalik deiadar handiena eginaz, G. Arrue; Konfesore ahalik onena bilatuz gero, Mogel). Adberbioarekin doanean, berriz, -ena nahiz -enik formak erabiltzen dira: Jabetu ziren hartaz, eta estekatu zuten ahalik hobekiena (Larregi); Joan zen elizara ahalik eta lasterrena (Lafitte); Guri dihoakigu ahalik hobekienik egitea (Duvoisin); Ikasi behar dira erdarak, eta ikasi ahalik eta hobekienik (J. P. Arbelbide). XIX. mendearen azken aldeko testuetan eta XX. mendekoetan -en forma soila agertzen da, bizkaieraz eta gipuzkeraz batez ere: Ahalik arinen ezkontzeko (Etxeita); Ahalik ondoen egiten saiatu banaiz ere (Etxaide); Alaba, ahalik eta ezkutuen egon dadila (Etxaniz)²⁹⁷. Euskaltzaindiaren Hiztegiak -ena forma ematen du adibide guztietan eta forma hori erabiltzea gomendatzen du²⁹⁸. Azken aldiko idazle batzuek hala erabiltzen dute: Igaro ezak denbora ahalik goxoena (Garate); Ahalik eta ondoena itzultzen saiatu naiz (Atxaga).

[Ahal + erlatiboa] forma -ena atzizkia daraman superlatiboarekin erabiltzen da eskuarki: Ahal den kutsurik gutxiena (Ugalde); Ahal den maizena etorri zaitez (Txirrita); Mendeen erreskadan ahal daitekeen urrutiena eta gorena igotzen garelarik (Villasante); Ahal den ongiena apaindu behar da (Agirre Asteasukoa); baina Berbaz ahal den ondoen eginaz berari (Arrese Beitia); Ahal zenik azkarren ibilita (S. Salaberria).

32.10.1.4c Hegoaldean erabiltzen den albait formak modifikatzen duen adjektiboak -ena atzizkia darama eskuarki: Albait deboziorik handienagaz (Añibarro); Ardurarik albait handiena ipiniko duzu (Añibarro). Adberbioek, berriz, -en nahiz -ena atzikiekin ematen dira: Nahi nuelako albait lasterren bihurtzea etxera (Arrese Beitia); Zoaz albait lasterrena (Mendiburu); Albait ondoen igarotzeko euren bizi nekatua (Azkue); Biak bizi daitezen albait ondoena (Etxegarai); Batzen da albait jenderik geihen (J. J. Mogel); Eta albait gutxiena bota behar dira larrera [abereak] (A. P. Iturriaga).

Bizkaieraz hainbat …-en forma ere erabiltzen da: Joan-etorria hainbat arinen egitea erabaki zuen (F. Bilbao); Etxera ekarri behar duzu hainbat arinen (Etxeita).

32.10.1.4d Goiko adibideetan ikusi den bezala, zenbatekorik handiena gehien formak adierazten du (huts gehien), eta apalena, berriz, gutxien formak, besteak beste (huts gutxien). Mailaren adierazpenari dagokionez, ordea, bestela dira gauzak. Mailarik gorena -en atzizkiak ematen du aditzera (politena), baina mailarik apalena adierazten duen formarik ez du euskarak (‘gutxien polita’ gisakoak adierazteko formarik, alegia)²⁹⁹. Konparaziozkoen pareko dira horretan superlatiboak (§ 14.10.5.2). Adjektibo-adberbioen ‘gutxientasuna’ seinalatzeko, antonimoaren ‘gehientasuna’ ematen da inoiz aditzera (itsusiena = ‘gutxien polita’). Aukera hori ez da, ordea, beti egokia. Hala, esate baterako, aberats handien artean aberastasun gutxien duena aipatzeko ez da egokia ‘pobreena’ dela esatea. Bestelako perifrasi batzuk erabiltzen dira hori adierazteko.

Testu zaharretan aurkitzen dira, hala ere, [gutxien/gutxienik + adjektiboa] egiturako adibide bakar batzuk: […] prenda orotarik ez da gutien beharrena (Goihetxe); Gutxien on dena beti hautatzea (Pouvreau); Populu eta jende guztiek, salbaienek eta gutxienik argituek, egia hori sinetsi izan dute (Lapeire). Zehaztasunaren izenean ere erabiltzen dira, inoiz, horrelakoak, zientzia gaietan batez ere: gutxienik beroa. Eta baita bestelako testuetan ere: Irtenbide gutxienik txarrena izan daiteke hori (Sarasola). Ikus, hala ere, § 14.10.5.2c.

Konparaziozkoetan esan den bezala, modu mugatuan erabiltzekoak dira horrelakoak, zehaztasuna beste bide batetik nekez salba daitekeenean baizik ez, alegia.

32.10.1.4e Goiko azalpenek erakusten dutenez, esanahi desberdina dute konparazioko -ago morfemarekin eta -en superlatiboarekin eginiko sintagmek. Bi gauza dira, esate baterako, Urrutiago dagoen hondartzara joan da eta Urrutien dagoen hondartzara joan da. Lehenak konparazioaren bigarren terminoa eskatzen du (kaia baino urrutiago edo mendi hura baino urrutiago, adibidez); superlatiboak, berriz, esparruko elementu guztiak besarkatzen ditu (hondartza guztietan urrutien dagoena; baina *hondartza guztietan urrutiago dagoena). Esanahi desberdina dute, halaber, Lagun gazteagoekin ibiltzen da beti Idoia eta Lagunik gazteenekin ibiltzen da beti Idoia esaldiek. Lehenak lagunak Idoia baino gazteagoak direla esaten du, besterik gabe; superlatiboak, berriz, gainerako lagun guztiak baino gazteagoak direla lagun horiek. Zenbaitetan esanahi bertsua izan dezakete forma bietako esaldiek, egitura desberdina izanda ere. Hala, gauza biren arteko aukeraren aurrean, Hau gustatzen zait gehiago esan daiteke —‘bestea baino gehiago’, alegia—, nahiz Hau da gehien gustatzen zaidana. Aukera anitzen aurrean, ordea, ez da egoki Har ezazu gehiago gustatzen zaizuna esatea Har ezazu gehien gustatzen zaizuna esaldiaren lekuan³⁰⁰.

²⁹⁷ OEH s. v. ahalik: “Documentado desde Leiçarraga tanto al Norte como al Sur. En textos vizcaínos y guipuzcoanos la forma tradicional del adv. en -ena pierde terreno en el s. XX en favor de -en (que antes sólo se encuentra en Añibarro y Arrue). Hay sin embargo -ena en KIkG, Orixe, Labayen, Etxaide y Anabitarte”.

²⁹⁸ EH s. v. ahalik: “Oharra: Adizlagunekin, ahalik maizen, sarrien etab. baino hobeto, ahalik maizena, ahalik sarriena etab.”.

²⁹⁹ Lafitte: “Des formes comme le moins grand sont directament intraduisibles en basque” (1962: 146).

³⁰⁰ Nahasketarako bidea eman dezake inguruko erdaren eraginak, zeinetan forma bera erabiltzen den konparaziozkoetan eta superlatiboetan (más gaztelaniaz, plus frantsesez).