Euskararen Gramatika

32.4.1. Bezala/legez morfemekin eginiko parekotasunezko perpausak

32.4.1a Parekotasunezko perpausak bideratzen dituen morfema nagusia bezala adberbioa da. Utzi genuen bezala dago etxea esaldian, adibidez, termino biri dagokien egoera parekatzeko erabiltzen da bezala, hots, ‘utzi genuen uneko’ etxearen egoera eta ‘oraingoa’ parekatzeko —‘etxea X egoeran utzi genuen (orduan)’ eta ‘etxea X egoeran dago (orain)’ dira esaldi horretan ulertzen diren perpaus biak—. Mendeko perpausak eta bezala morfemak adberbio sintagma eratzen dute: [Utzi genuen bezala] dago. Moduzko adberbioa da bezala, baina egitura honetan egoeren, jardunen edo, zentzu zabalean, moduaren berdintasuna —hau da, ‘parekotasuna’— adieraztea du helburu. Legez (lez) adberbioa ere erabiltzen da mota honetako perpausetan, bizkaieraz batez ere: Lagun hurkoa geure burua legez maitatu behar dugu.

Perpaus nagusian hala anaforikoa ematen da zenbaitetan: Eskuak, oinak eta sabelak elkarri lagundu behar dioten bezala, hala gizon batzuek besteei, galduko ez badira (B. Mogel); Eta erran zuten bezala, egina izan zen hala (Goihetxe).

Bezala morfemarekin eginiko perpausen esanahi bera izan dezakete moduan sintagmarekin egindakoek: Zuk esan duzun moduan gertatu da dena = Zuk esan duzun bezala gertatu da dena. Moduan-ekin eginikoa, ordea, ohiko perpaus erlatiboa da, modu izen-ardatza duena, eta ez du onartzen aditza isilduta eraturiko perpaus murritza: Zuk egin duzun moduan egin dut nik ere, baina *Zuk moduan egin dut nik ere. Konparazioan, esaldiko perpaus biek aditz bera dutenean, isilpean gera daiteke hura konparaziozkoan, eta ageri diren sintagmek berekin dute perpausean dagokien marka (zuk bezala, lagunari bezala, lagunekin bezala…). Ez da hori gertatzen, ordea, ohiko erabileran bederen, moduan morfemarekin eginiko perpausetan (*zuk moduan, *lagunari moduan, *lagunekin moduan); gauza bera gertatzen da aditzondoekin (atzo bezala, baina *atzo moduan), batzuek ?beste askotan moduan eta ?egunero moduan gisakoak esaten badituzte ere. Izan ere, aurrean absolutibo mugagabea duela ere erabiltzen den arren, bezala morfemaren antzera (lagun leial moduan), genitiboaren ondoko postposizio gisako erabilera du ohikoena (zure moduan, lagunen moduan, atzoko moduan, baina *zure bezala, *lagunen bezala, *atzoko bezala); oinarrian izena duen sintagma gisa ere joka dezake, are adjektiboaren laguntza duela: Lanean jardun dut betiko modu aspergarrian.

Oinarrian lege izena duen legez morfemak, berriz, erabilera zabalagoa du: konparazio perpaus laburra era dezake (besteei legez, lotsaz legez, askotan legez, beti legez, urtero legez), baina genitiboaren ondoko postposizio gisa ere erabiltzen da zenbaitetan (betiko legez, urteroko legez).

Bezala-perpausen errankideak dira, halaber, [genitiboa + pare] egiturako postposizio sintagmak: Pilota daukatela otoitzaren pare (Xalbador); Beti estatu onean agertu baita publikoan, bere partidak ongi prestatzen dituen pilotari zintzoaren pare (Larre). Baina hauek ere ez dituzte konparazio perpausak eratzen. Izenlagun bilakatua ere erabiltzen da sintagma hau, -ko atzizkia hartuta: Ez dut ezagutzen horren pareko pilotaririk.

32.4.1b Bezala/legez morfemen ezkerrean erreferentziazko terminoa biltzen duen perpaus mendekoa joan ohi da, aditz eta guztikoa zenbaitetan eta aditza isilpean duen perpaus laburra beste batzuetan, gainerako konparazio perpausetan bezala:

– Aditz eta guztikoa: Hitz egiten duen bezala idazten du; Merezi duzun bezala ordainduko dizute; Gizona gizonari dagokion legez jokatzen ikusteak […] (Mitxelena)²⁷⁶. Adizki laguntzailea isilduta, partizipioa da gehienetan agerian dena: Hitz egin bezala idazten du; Merezi bezala ordainduko dizute. Testuinguruak argitzen du, ohi bezala, zein den partizipioari dagokion balio aspektuala eta zein diren isilpeko pertsona-denborak. Ekialdean bestelako aspektu marka duten adizkiak ere erabiltzen dira: Jinen bezala joanen dira. Azken hauek baieztapen biren egia markatzeko erabiltzen dira, batez ere; ‘jinen dira’ eta ‘joanen dira’, biak gertatuko dira.

– Aditz modalak eta uste izan gisakoak, adizki laguntzailerik gabe sarritan: Semeak, ahal bezala, geldiarazi du zaldia (Hiriart-Urruti); Nahi bezala bizi ziren; Ez zitzaizkion gauzak, berak uste bezala egokitu (Berrondo); Hori ez da zuk uste duzun lez (Etxeita).

– Izen sintagma, absolutiboa: Etxekoak bezala tratatzen ditugu gonbidatuak. Ergatiboa: Mintzaira guztiek bezala, baditu euskarak ere zenbait itzal (Hiriart-Urruti). Datiboa: Mutilei legez ordaintzen zaie neskei lantegi honetan.

– Postposizio sintagma: Neguan bezala ibiltzen dira udan. Edo adberbioa: Beti legez saiatu gara gaurko partidan.

– Osagai bat baino gehiagokoa: Loreak udan ihintza bezala maite dut dama gazte bat (Bilintx); Oinaze bizitan aurkituko da, emakumea erdiminetan legez.

– Baldintzazko perpausa, alegiazkoa: Aberatsak balira bezala bizi nahi zuten, hots, ‘aberatsak balira biziko liratekeen bezala bizi nahi zuten’.

32.4.1c Mendeko perpausean alegiazko baldintza duten esaldiak aipatu dira aurreko paragrafoan. Axularrek ba- aurrizkiaren lekuan bait- aurrizkia erabili zuen horrelako esaldietan (geure bizitzearen […] jaun, jabe eta nagusi baikina bezala; erran bailu bezala; bat bailira bezala); -n morfema erantsitako bailitzen legez gisako formak erabili zituen Añibarrok ([…] zerutik jaitsiriko Aingeruak bailitzen legez). Geroztik autore batzuek (Agirre, Lauaxeta, Kirikiño, Etxaide, Villasante…) bezala edo legez gabe erabili izan dituzte gisa horretako formak, batez ere hirugarren pertsonako l- dutenak eta bereziki sintetikoak, hala nola, bailitzan, bailiran edo bailuen gisakoak, balitz bezala, balira bezala edo balu bezala gisako formen pare²⁷⁷. Eta gaur egun ere erabiltzen dituzte idazle zenbaitek horrelako formak: bailitzan, bailiran, bailuen, bailuten, bailegoen, baileuden, bailebilen, bailetorren, baileukan…²⁷⁸. Adibidez: […] plasma baten atzean ezkutatu da […], kazetari baten presentzia hutsa bere kontrako konplota bailitzan (Lertxundi); Esku batean, pañelua bailitzan, paper bat zekarren (Atxaga); Bide nagusiak herriak erdizkatzen zituen, hutsaren hurrengoak bailiran (Borda); Katuak ere begiratu egin dio, jabearen besoetan egoteaz harro bailegoen (Saizarbitoria); […] eztulka hasten zen, karkailaren desmasiaren ondorioz, bere pipako kea irentsi berria bailuen (J. A. Arrieta); Hala ere, errudun aurkitu izan bailuten, aberritik alde egiteko eta Masiliako harresietan gordetzeko agintzen diote (X. Amuriza); Zerbaiten bila bailebilen gela batetik bestera sartu-irtenean hitz egiten dio (Saizarbitoria). Batez ere idatzian erabiltzen dira forma horiek, eta erabiliagoak dira, oro har, ohiko bidetik eraturiko balitz bezala eta balu bezala modukoak (ikus 34. kapitulua).

32.4.1d Parekotasunezko konparazioak ez du, bistan da, alderaketa mailakatzen duen diferentzia adierazlerik izaten (*askoz bezala, *bi aldiz legez). Alderaketari enfasia edo indarra emateko, hala ere, -(t)xe atzizkia erantsi dakieke bezala eta legez morfemei, bezalaxe eta legetxe formak eratuz: Beste herritar guztiak, herriko jaietan bezalaxe apain, Tolosa aldera begira zeuden (Azkue); Etorri naiz joan nintzen bezalaxe (Apaolaza); Fraideok zeuk legetxe maitatzen dugu (Gandiaga). Galdegai gisa erabiltzen dira batez ere forma horiek dituzten sintagmak, baina mintzagai ere izan daitezke: Ezer igaro ez balitz bezalaxe, berriro hasten da (ArgiDL); Gaixoa pozez galduta dabil usakume bat legetxe (Gandiaga). Balio intentsiboa du, halaber, bezal(a)-bezala formak: Buruzagiak agindu bezal-bezala erran zioten (Mirande); Guk bezal-bazala, beraz (Epaltza); Behar diagu kantatu orduan bezala-bezala (Casenave-Harigile). Bezalatsu formak, berriz, enfasia ez, baina hurbiltze balioa du, parekotasuna gutxi gorabeherakoa dela adierazten baitu: Beti bezalatsu zegoen dena (Txillardegi); Alemanez gertatu ohi den bezalatsu (Mitxelena); Nahiz gero euskara ongi ikasi, ez dut dudarik haiei ere guri bezalatsu gertatzen zaiela (Salaburu), ikus § 5.2.

32.4.1e Parekotasunaren adierazpenean ez dago, esan bezala, desberdintasunezko konparaziorik, hau da, gehiagotasun-gutxiagotasun bereizketarik. Egin daitekeena parekotasuna baieztatzea edota hura ukatzea da. Ukoa ez adberbioaren bitartez adierazten da, ezetza aditzari dagokiola: Maite gaitu beste inork maite ez gaituen bezala. Mendeko perpauseko aditza isilpean bada, berriz, ez bezala segida geratzen da agerian: Maite gaitu beste inork ez bezala. Perpaus murritza dela-eta, maiz gertatzen da aipaturiko segida: Bestela, oraingoek ez bezala pentsatuko dutela segur da (Mitxelena); Duela bi urte ez bezala, esperantzaz beteriko egoeran aurkitzen gara (Egunkaria); Jaiak edonon dira jai, baina inon ez legez arrantzaleen artean (Agirre). Perpaus osoa agerian deneko egitura ikusita, pentsa daiteke ez adberbioa isilpeko aditzari dagokiola, eta, hortaz, ez dela ez bezala esapide finkoa eratzen. Halaz ere, segidaren maiztasun handiak forma hori finkatzeko bidean bederen jarria duela ere iritzi daiteke, ez bezalako forma eginaren pare. Hala, NASAk ez bezala, ESAk ez du Marte ikertzeko epe luzeko programarik (Berria) esaldiko perpausaren irakurketa, adibidez, ez da NASAk ez duen bezala, baizik eta NASAk duen ez bezala.

²⁷⁶ OEH s. v. legez: “Precedido de una oración de relativo, en Lazarraga y en los textos vizcaínos antiguos domina la construcción -ena legez […]. En el siglo XVIII -ena legez alterna con -en legez en Cardaberaz […], y a partir del s. XIX sólo se encuentra la primera construcción en Astarloa y modernamente, en verso, en F. Etxebarria (alternando con -en)”.

²⁷⁷ R. M. Azkuek aipatzen du erabilera hau: “[…] bait causal, con su sinónimo bizcaino baist y bai…n como si [de bailetorren, bainintzan]” (Azkue 1925: 258). A. Irigoienen iritziz “Bailitzan, bailiran typokoak […] solezismoen bidetik abiaturikoak” dira (Irigoien 1990: 114).

²⁷⁸ Hauek dira Egungo Testuen Corpusean aurkitzen diren agerpenak: bailitzan 3.885 (bailitzen 67), bailiran 1775 (bailiren 113), bailuen 253 (bailuan 73), bailegoen 112 (bailegoan 28), bailuten 65, baileuden 39, bailituen 34 (bailituan 10), bailebilen 21, bailihoan 14, baileukan 8, bailihoazen 5, bailetozen 5, bailetorren 4, baileraman 4, baileramaten 2, baileramatzan 1… Lehen eta bigarren pertsonetako formen agerpenak urriagoak dira, eta zenbaitetan anbiguoak dira, kausazkoak ere izan baitaitezke (baikenuen = bagenu bezala/genuelako).