Euskararen Gramatika

31.5.2.2. Zenbait ezaugarri, perpaus erlatibo arrunt guztiei dagozkienak

Perpaus erlatibo arruntek badituzte zenbait ezaugarri berdin agertzen direnak, perpaus erlatiboko adizkia jokatua zein jokatugabea izan. Perpaus erlatibo jokatuak aztertzean azpimarratu ditugu horrelako egituren ezaugarri nabarmen batzuk: a) adizkia bukaeran doa nahitaez; b) sintagma berean metatzen ahal dira, izen-ardatz berari dagozkiola; c) izen ardatzaren ezkerrean agertzen dira gehien-gehienetan, baina ez dute debeku eskuinaldean ere agertzea; d) izen-ardatzik gabe ere era daitezke, determinatzailea zuzenean gehituz.

Komeni da ikustea, laburzki bederen nola gauzatzen diren ezaugarri horiek perpaus erlatibo jokatugabeetan.

31.5.2.2a Perpaus erlatibo jokatuetan, adizki jokatuak nahitaez beti azken tokian agertu behar du perpaus erlatiboaren barnean (perpaus generikoetan izan ezik, ez baitute segidan izenik). Perpaus erlatibo jokatugabeetan ere berdin gertatzen da, buru den izena atzean denean. Guztiz okerra da bestelako antolaera: [Iaz Pellorekin mendian ibilitako] gizona; *[Iaz mendian ibilitako Pellorekin] gizona.

31.5.2.2b Izen sintagma batean, perpaus erlatibo bat baino gehiago gerta daitezke izen ardatz berari dagozkionak. Horrela gertatzen denean, perpaus erlatiboak juntatuak izan daitezke, edo metatuak. Hala gertatzen da perpaus erlatibo jokatugabeekin ere. Europaren kultura, berak sortutako nahiz besterengandik hartutako gaiez oratua (Mitxelena). Horrelako juntadura guztiz arruntak dira eta ez dute iruzkin berezirik eskatzen. Halere, seinalatzekoa da nola horrelakoetan lehenbizi heldu den perpaus erlatiboko partizipioa atzizkirik gabe ager daitekeen: Aiek landu ta ereindako lur artan uzta egitera (Iraizoz); Bereziak ziren zuk erosi eta nik jandako goxokiak.

Izen berari dagozkion perpaus erlatiboak metatuak ere izan daitezke, gainerako sintagma adjektibalak bezala, izenondoak izan zein izenlagun. Hots, joskeraren aldetik maila berean izateko orde (juntaduretan gertatzen den bezala), maila desberdinetakoak dira: [Orok maite dugun] [mesede handiak egin dizkigun] lagun batek esan du. Halako metatze egituretan, perpaus jokatugabeak ere erabil daitezke, erlatibo jokatuak eta jokatugabeak sintagma berean erabiliz: [Ezagutu dodazan] [gaztela-mutil izandako] zarrai entzuna (Kirikiño); [Esku-artean daukadan] [argitasunez ongi hornitutako] liburu lodi eta trinko honekin (Mitxelena); [Zuriz jantzirikako] [aurrean zetorren] galai ura ea nor zan (Kardaberaz); [Gizonek ainbeste aldetara zikindutako] [Garonne izena dun] ibai artan (J. A. Irazusta).

31.5.2.2c Erlatibo jokatugabeen tokia. Perpaus erlatibo jokatuak, komunzki, laguntzen duten izenaren ezkerraldean agertzen dira, gaurko euskaran bereziki. Berdin gertatzen da perpaus erlatibo jokatugabeekin ere, nahiz ez den hori ezin urratuzko araua. Izan ere, tradizioko testuetan ez dira falta halakoak, gehienetan bat edo erakusle bat delarik determinatzailea ISan, bestelako adjektibatze baten ondotik sarritan: Gizon aberats eta noble, baña [oitura galdu eta galgarri guzietara emandako] bat (G. Arrue); Arratiako hizkera gozoan egina dagoen liburuxka polit, jator, [mendi usai sarkorrez beterikako] hau (Mitxelena); Gizon andi, gurgarri, [urteakaz makurturiko] bat (Agirre); Pekatu ilgarri[autortu bagako] edo [txarto autorturiko] guztiak (Iturzaeta). Halako perpausen hitz ordena, markatua izan arren, guztiz da gramatikala, mota bereko perpaus erlatibo jokatuekin bezala. Tartean beste adjektibatzerik ez dela ere eratzen dira halakoak: Elizatxo [utzitako] batian (Beobide); Argizari [amatau edo itzalitako] bat (Agirre). Perpaus erlatiboak metatzen direnean ere ageri dira halako eskuineratzeak, ezkerreko metaketa arintzen dutenak: [[[Ama Birjiñari eskaiñitako] San Benitoren alabak] iduki zuten] etxe santu [utzitako] bat (Beobide). Hots, etxe abandonatu(tako) bat = abandonatutako etxe bat.

31.5.2.2d Perpaus erlatibo jokatugabeek, jokatuek bezala, izen arruntak izaten dituzte eskuarki ardatz edo buru. Hala ere, sarreran aipatu dugun moduan, ez da debeku berezko erreferente zehatz bakarreko izenekin ere erabiltzea, izen bereziak barne (aktiba daitekeen interpretazioa zehaztailearen lehia gorabehera, ikus § 31.3.1): Yudutar gizalde aundi batek ikasi zuen Yesus an zala, eta yoan ziran, ez Yesusengatik bakarrik, baita [onek illen artetik piztutako] Lazaro ikustegatik (Iraizoz); [Setan gogortutako] Nestorioren kontra Batazarrak emandako epai edo sentenzia irakurri zanean (G. Arrue); [Kalbinoren erakusle izandako] Wolmarek zion: gizatxar eta asarrekorra da Kalbino; Hau zela [zerutik igorririkako] Apollo (Inza).

Adibide horietan perpaus erlatibo jokatugabeek laguntzen dituzten izenak izen bereziak dira. Horrek erakusten du perpaus erlatibo hauek ez dutela nahitaez balio murrizgarria (ikus § 31.3.2).

31.5.2.2e Perpaus erlatibo jokatugabeek laguntzen duten izena batzuetan isildua izan daiteke. Isiltze hori bi modutan gerta daiteke, edo, testuinguruagatik isildua izanik, izen ardatza hor balitz bezala interpretatzen delako, edo interpretazio generikoa (ikus § 31.4.3.13d) ematen zaiolako sintagmari. Bi egoera horiek adierazten dira ondoko adibideetan: Zuk idatzitako gutunak gustatzen zaizkio Maddiri; ez, ordea, nik egindakoak; Ez ditzaket sinets zuk niri goizean esandakoak. Lehenbiziko adibidean, argi da, testuinguruak hala eskatzen baitu, nik egindako perpaus erlatiboaren ondotik gutun izena badela, nahiz, aurretik agertzen den izen hori ez errepikatzeagatik, isildua den, hala nola egiten ohi baita holakoetan. Joskera hori guztiz arrunta da, eta ez du iruzkin berezirik eskatzen. Bigarren adibidea, aldiz, bestelakoa da. Hartan, testuinguruak ez du eskaintzen izenik, zuk niri goizean esandako perpaus erlatiboaren ondotik agerraraz daitekeenik. Bizkitartean, oso gardena eta interpretazio garbikoa da perpausa. Orok ulertzen dugu esan aditzari berez dagokion objektu zuzenari dagokiola sintagmaren ardatza. Berdin gertatzen da perpaus erlatibo jokatuekin: Ez ditzaket sinets goizean esan dizkidazunak. Halakoei, erlatibo generiko izena ematen diegu. Halako perpausetan, artikulua izaten da determinatzaile, pluraleko edo singularrekoa: Geroztik berak ikusi ta entzundakoa kondatzen digute (Iraizoz); Tzarrer emanikakoa / bethi da urrikitzekoa (Goihetxe); Barojak ikusiak, entzunak, eginak, pentsatuak irakurtzen ditugu (Mitxelena). Erabide generikoa dakarten beste determinazio motak ere kausitzen dira halako perpaus erlatiboetan; besteak beste, zenbatzaile orokorra edo artikulu indeterminatua: Nere izen onak debekatzen dit [entzundako ta ikusitako] guzia orri auetan ipintzea (M. Atxaga); “Ori, [Noemirekin Moabetik etorritako] bat da” erantzun zion (Lardizabal).