Euskararen Gramatika

31.5.2.1. Perpaus erlatibo jokatugabe arrunten aldaerak

31.5.2.1a Perpaus erlatibo jokatugabe arruntak partizipio burutu jokatugabearen bidez eratzen dira. Halere, euskalkien arabera, itxura desberdinak har ditzake partizipiozko egiturak halako perpausetan, nolako atzizkia eransten zaion (edo ez zaion): Mundu modernoan kristautasunari egindako kritika marxistaren muina; Berak eginiko toki, gorde-leku ta garautegietan (Añibarro); Haren lehen antzerki obra, Mugaldeko herrian eginikako tobera, Arantzazun antzeztu zuten bertako ikasleek, 1962ko Gabonetan (Berria); Oihal larriz eginikako erridau bat; gure herriaz eskaini liburu koloretsuetan (Borda).

Nabari denez, lau itxura desberdin ditu partizipio burutuzko egiturak adibide horietan: egindako, eginiko, eginikako eta eskaini (eginen pareko egitura, alegia). Lau aldaera horiek literatura-euskalkien joera nagusiei dagozkie, horrek ez baitu erran nahi zenbait euskalkitako mintzamoldeetan hauetaz beste aldaera batzuk ere ezin erabil daitezkeela. Adibidez, itsas hegiko lapurteran, baztaneran eta bizkaierazko zenbait aldaeratan -(e)ko atzizkia aurki daiteke: Hainbertzetan irakurriko liburu hortarik (Lafitte); […] erosiko behi pintak, esanekoa baino askoz esne gitxiago ematen dauala (J. L. Goikoetxea).

31.5.2.1b Perpaus erlatibo jokatugabeetako atzizkiei behatzen badiegu, ohart gaitezke molde batean izan ezik, -ko atzizkia agertzen dela beste guztietan. Dakigun bezala, atzizki hori izenlagunen eratzeko bereziki baliatzen da (ikus § 21.7), eta ez da harritzekoa hemen ere aurkitzea, zeren perpausei ere lot baitakieke (-(e)lako perpaus izenlagun jokatuak, -tzeko perpaus izenlagun jokatugabeak, ikus § 30.6.4.1). Perpaus erlatiboei dagokienaz, literatura-euskalkietan agertzen diren formak kontuan hartuz gero (egindako, eginiko, eginikako), -ko atzizkia aditz partizipioei loturik doan beste atzizki batekin batean erabiltzen da beti: edo -ta atzizkiari erantsirik, edo -(r)ik atzizkiari. Burutu ondoko egoera adierazteko, -ta atzizkia oinarri denean, -tako atzizkia dugu, eta -ik erabiltzen denean, berriz, -iko edo -ikako atzizkiak. Euskararen ohiko eremuaren erdialdean, alde bat nagusi da [partizipio+-tako] era perpaus erlatibo jokatugabeetan, eta mendebaldean ere maiz baliatzen da: Iñoiz baltzak izandako praka arreak (Kirikiño); Eri egondako morroia sendaturik arkitu zuten (Iraizoz); Paristik osteria joan-etorria ein ondoren, lagunartean kondatzen ziarduan, an ikusitako aurrerapen azkarrak (San Martin); Orduantxe damutu zen Raimundo Silva hartutako erabakiaz (Alonso); Etxean umetan ikusitako eszenak inspirazio gisa erabiliz (Arretxe). Mendebaldean eta ekialdeko erdialdean bereziki, -ta atzizkiaren orde, edo hartaz gainera, -(r)ik atzizkia erabiltzen baita eskuarki partizipio burutuetan, -(r)iko edo -(r)ikako formak agertzen dira perpaus erlatibo jokatugabeen hondarrean -ko erantsi ondoan: Txiki-txaka txiki-txaka joan zan len esaniko etxe zarreraño (F. Bilbao); Bertze aldi batez, nonbeitik ethorririkako fraide bat egotu zitzaion begira luzez (Joanategi); Peoiek paper gorriz apaindurikako hagatxoak sartzen zizkioten (Irigoien); Arnoldo kondea […], germaniar inperioko hainbat tokitatik etorririko borrokalarien buru egiten zuena (Alonso).

31.5.2.1c Bi moldeok euskalkien arabera banatzen dira bereziki: Bizkaiko aldean eta goi-nafarreran -iko forma erabiltzen da (-tako eraz gainera, erran dugun bezala), eta -ikako forma da nagusi, berriz, ekialdean, Iparraldean eta inguruetan bereziki. Iparraldeko euskalkietan, bestalde, ekialdekoetan bereziki, perpaus erlatibo jokatugabeak partizipio burutua hutsik dagoelarik eratzen dira maiz. Ikus ondoko adibideak: Zaldia hartzen du, eta joan ahala joan badoa jin bidetik (Lafitte); Lehentxeago Gualaong erregearen kontra han phiztu asaldura baten gatik (Zerbitzari); Galtatzen dit parkamentü egin zor güzietaz (Berzaitz); Mari Raou odol bilketako zentroko langileak adierazi iritzia senti zitekeen Baionako erietxera hurbildu ziren gehienen artean (Berria); Orduan piztu sua etzizaion sekulan hil Piarres Haristoy apezari (Herria).

Partizipio burutu soilaz eratu erlatiboek gogora ekartzen digute, aditz partizipioek duten adjektibo erabilera (ardi galdua, gorputz ustelduak, ikus § 14.5), askotan gramatikariek hain zuzen erlatiboen erabileratik eratorri dutena. Horregatik, hain zuzen, Euskaltzaindiaren Hiztegian galdu hitzari ematen zion zazpigarren adieran, honela definitzen da hemen aipatzen dugun kasuari dagokiona: “Era burutua izenondo gisa”: ardi galduen gisan; zoko galduren batean; gazte galdua izan zinelako.

31.5.2.1d Behar eta ahal modalak ere ager daitezke perpaus erlatibo jokatugabeetan, -ko postposizio atzizkia harturik. Behar modalak osaera garbi, erregularra du, bat bera hizkera guztietan: [partizipio+behar+-(e)ko]. Ez naiz sartuko lagunek egin beharreko lanetan; Batteux eta Laharpe omen ziren obeditu beharreko legegile edo lege emaile horiek (Mitxelena); Esan beharreko guztiak esan nizkion, hortaz (A. Agirre); Ikusi beharreko etxe berriaren irrika (X. Mendiguren Elizegi); Iritsiko zitzaion kontuak eman beharreko eguna (Olarra).

Ahal, berriz, aurrean aditzoina duela erabiltzen da ekialdeko euskalkietan: […] hek asma ahaleko gozamen guziak (Hiribarren); Bil ahalikako ahaide eta adixkide guziak (Zaldubi); Handik begi kolpe zorrotz bat emaiten diote ikus ahalikako bazter guzieri (Zaldubi). Mendebaldekoetan, berriz, partizipioa ere aurki daiteke: Muinoa ilun ikusten zen beherantz […] begiekin ikusi ahaleko guztian (Biguri). Eta askotan ezin da jakin partizipioa ala aditzoina den ahalen ondoan ageri dena: Argitara emandako konta ahaleko artikuluak bi sailetan sailka daitezke (Uztaro); Hegazkinean eraman ahaleko gauzak garraiatu zituzten (Olasagarre). Berezi emankorra da ezin + ahaleko egitura, partizipioa ezinen eskuinean nahiz ezkerrean dela (§ 23.4.4b): Eutsi ezin ahaleko negarra (Lertxundi); Ezin esan ahaleko grazia egin bide zion esaerak (J. A. Arrieta); Ezin konta ahaleko mina eta hondamena (Berria); Iraultza garaiko konta ezin ahaleko idazlanen artetik (Biguri).

Gauzak horrela izanik, partizipio burutua -ko atzizkiarekin edo hutsik ageri duten perpausak kontuan hartuz gero, hiru era nagusi bereizten ahal dira perpaus erlatibo jokatugabe arrunten artean: -tako perpaus erlatibo jokatugabeak; -ik(ak)o perpaus erlatibo jokatugabeak; partizipio hutseko perpaus erlatibo jokatugabeak.