Euskararen Gramatika

31.5. Perpaus erlatibo jokatugabeak

31.5.1. Sarrera

Kapitulu honen hasieran bi motatako perpaus erlatiboak bereizi ditugu: erlatibo arruntak eta izenordain erlatiboz eraturiko perpaus erlatiboak (ikus § 31.2.1, § 31.2.2). Lehenak, izena modifikatzen duten sintagma adjektibaltzat har daitezkeela esan dugu (ez, aldiz, izenordain erlatiboz eraturikoak). Erlatibo arrunten artean, bi motatakoak bereizi ditugu: jokatuak eta jokatugabeak (josi duzun / jositako). Bigarren hauek izango ditugu hemen aztergai.

Perpaus erlatiboak, jokatuak eta ez jokatuak, parekoak izanik, juntaturik ager daitezke, hots, perpaus erlatibo jokatugabeen eta jokatuen artean ere gerta daiteke juntadura, ondoko adibidean bezala: Bertan zeuden baserritarrek ekarritako edo baserrietan gehienbat behar izaten diren gauzak. Adibide horretan, aurrean bi perpaus erlatibo agertzen dira gauza izen-ardatzaren, edo juntagailuaren bidez juntatuak: bat (baserritarrek ekarritako) ez da jokatua, eta bestea, aldiz (baserrietan gehienbat behar izaten diren), bai. Partizipio burutuaren bidez eratu perpaus jokatugabeak perpaus erlatibo jokatugabe arruntak direla erranen dugu, eta, hain zuzen, halakoak ditugu atal honetako aztergai nagusiak. Nagusiak, baina ez bakarrak, zeren badira beste egitura batzuk perpaus erlatibo gisa aztertzen ohi direnak, jokatugabeak izanik bestela moldatzen direnak. Horrela, perpaus erlatibo jokatuak aztertzean adierazi baitugu korrelazioz ere molda daitezkeela perpaus erlatiboak (ikus § 31.4.6), orain ikusiko dugu aditza jokatu gabe ere era daitezkeela itxura bertsuko perpausak: Non hilko, hara joango! Bestalde, ikusiko dugu nola molde jokatuan guziz zaharkitutzat jo daitezkeen perpaus erlatibo berezi batzuk (ikus § 31.4.7) bizi-bizi diren gaurko euskaran era jokatugabean: I ixilik egonda ere, bazegok bai an nork itz egin! (F. Mendizabal). Azken adibide honek antz handia du zehar-galdera jokatugabeekin, baina egiazko egitura erlatiboari dagokiona da. Hau da, bazegok adizkiaren osagarria sintagma absolutibo bat da, isilpean egon arren (norbait, jendea…) eta sintagma horren erreferentziakide da mendeko perpauseko nork (§ 30.8.3f). Beraz, hiru perpaus mota aurkeztuko ditugu hemen, erlatibo jokatugabeei dagozkienak: perpaus erlatibo jokatugabe arruntak (zuk ekarritako liburua); korrelaziozko perpaus jokatugabeak (nor aipatu, hura agertu); [galderazko izenordaina + adizki jokatugabea] erakoak (badugu non lo egin).

31.5.2. Perpaus erlatibo jokatugabe arruntak

31.5.2.1. Perpaus erlatibo jokatugabe arrunten aldaerak

31.5.2.1a Perpaus erlatibo jokatugabe arruntak partizipio burutu jokatugabearen bidez eratzen dira. Halere, euskalkien arabera, itxura desberdinak har ditzake partizipiozko egiturak halako perpausetan, nolako atzizkia eransten zaion (edo ez zaion): Mundu modernoan kristautasunari egindako kritika marxistaren muina; Berak eginiko toki, gorde-leku ta garautegietan (Añibarro); Haren lehen antzerki obra, Mugaldeko herrian eginikako tobera, Arantzazun antzeztu zuten bertako ikasleek, 1962ko Gabonetan (Berria); Oihal larriz eginikako erridau bat; gure herriaz eskaini liburu koloretsuetan (Borda).

Nabari denez, lau itxura desberdin ditu partizipio burutuzko egiturak adibide horietan: egindako, eginiko, eginikako eta eskaini (eginen pareko egitura, alegia). Lau aldaera horiek literatura-euskalkien joera nagusiei dagozkie, horrek ez baitu erran nahi zenbait euskalkitako mintzamoldeetan hauetaz beste aldaera batzuk ere ezin erabil daitezkeela. Adibidez, itsas hegiko lapurteran, baztaneran eta bizkaierazko zenbait aldaeratan -(e)ko atzizkia aurki daiteke: Hainbertzetan irakurriko liburu hortarik (Lafitte); […] erosiko behi pintak, esanekoa baino askoz esne gitxiago ematen dauala (J. L. Goikoetxea).

31.5.2.1b Perpaus erlatibo jokatugabeetako atzizkiei behatzen badiegu, ohart gaitezke molde batean izan ezik, -ko atzizkia agertzen dela beste guztietan. Dakigun bezala, atzizki hori izenlagunen eratzeko bereziki baliatzen da (ikus § 21.7), eta ez da harritzekoa hemen ere aurkitzea, zeren perpausei ere lot baitakieke (-(e)lako perpaus izenlagun jokatuak, -tzeko perpaus izenlagun jokatugabeak, ikus § 30.6.4.1). Perpaus erlatiboei dagokienaz, literatura-euskalkietan agertzen diren formak kontuan hartuz gero (egindako, eginiko, eginikako), -ko atzizkia aditz partizipioei loturik doan beste atzizki batekin batean erabiltzen da beti: edo -ta atzizkiari erantsirik, edo -(r)ik atzizkiari. Burutu ondoko egoera adierazteko, -ta atzizkia oinarri denean, -tako atzizkia dugu, eta -ik erabiltzen denean, berriz, -iko edo -ikako atzizkiak. Euskararen ohiko eremuaren erdialdean, alde bat nagusi da [partizipio+-tako] era perpaus erlatibo jokatugabeetan, eta mendebaldean ere maiz baliatzen da: Iñoiz baltzak izandako praka arreak (Kirikiño); Eri egondako morroia sendaturik arkitu zuten (Iraizoz); Paristik osteria joan-etorria ein ondoren, lagunartean kondatzen ziarduan, an ikusitako aurrerapen azkarrak (San Martin); Orduantxe damutu zen Raimundo Silva hartutako erabakiaz (Alonso); Etxean umetan ikusitako eszenak inspirazio gisa erabiliz (Arretxe). Mendebaldean eta ekialdeko erdialdean bereziki, -ta atzizkiaren orde, edo hartaz gainera, -(r)ik atzizkia erabiltzen baita eskuarki partizipio burutuetan, -(r)iko edo -(r)ikako formak agertzen dira perpaus erlatibo jokatugabeen hondarrean -ko erantsi ondoan: Txiki-txaka txiki-txaka joan zan len esaniko etxe zarreraño (F. Bilbao); Bertze aldi batez, nonbeitik ethorririkako fraide bat egotu zitzaion begira luzez (Joanategi); Peoiek paper gorriz apaindurikako hagatxoak sartzen zizkioten (Irigoien); Arnoldo kondea […], germaniar inperioko hainbat tokitatik etorririko borrokalarien buru egiten zuena (Alonso).

31.5.2.1c Bi moldeok euskalkien arabera banatzen dira bereziki: Bizkaiko aldean eta goi-nafarreran -iko forma erabiltzen da (-tako eraz gainera, erran dugun bezala), eta -ikako forma da nagusi, berriz, ekialdean, Iparraldean eta inguruetan bereziki. Iparraldeko euskalkietan, bestalde, ekialdekoetan bereziki, perpaus erlatibo jokatugabeak partizipio burutua hutsik dagoelarik eratzen dira maiz. Ikus ondoko adibideak: Zaldia hartzen du, eta joan ahala joan badoa jin bidetik (Lafitte); Lehentxeago Gualaong erregearen kontra han phiztu asaldura baten gatik (Zerbitzari); Galtatzen dit parkamentü egin zor güzietaz (Berzaitz); Mari Raou odol bilketako zentroko langileak adierazi iritzia senti zitekeen Baionako erietxera hurbildu ziren gehienen artean (Berria); Orduan piztu sua etzizaion sekulan hil Piarres Haristoy apezari (Herria).

Partizipio burutu soilaz eratu erlatiboek gogora ekartzen digute, aditz partizipioek duten adjektibo erabilera (ardi galdua, gorputz ustelduak, ikus § 14.5), askotan gramatikariek hain zuzen erlatiboen erabileratik eratorri dutena. Horregatik, hain zuzen, Euskaltzaindiaren Hiztegian galdu hitzari ematen zion zazpigarren adieran, honela definitzen da hemen aipatzen dugun kasuari dagokiona: “Era burutua izenondo gisa”: ardi galduen gisan; zoko galduren batean; gazte galdua izan zinelako.

31.5.2.1d Behar eta ahal modalak ere ager daitezke perpaus erlatibo jokatugabeetan, -ko postposizio atzizkia harturik. Behar modalak osaera garbi, erregularra du, bat bera hizkera guztietan: [partizipio+behar+-(e)ko]. Ez naiz sartuko lagunek egin beharreko lanetan; Batteux eta Laharpe omen ziren obeditu beharreko legegile edo lege emaile horiek (Mitxelena); Esan beharreko guztiak esan nizkion, hortaz (A. Agirre); Ikusi beharreko etxe berriaren irrika (X. Mendiguren Elizegi); Iritsiko zitzaion kontuak eman beharreko eguna (Olarra).

Ahal, berriz, aurrean aditzoina duela erabiltzen da ekialdeko euskalkietan: […] hek asma ahaleko gozamen guziak (Hiribarren); Bil ahalikako ahaide eta adixkide guziak (Zaldubi); Handik begi kolpe zorrotz bat emaiten diote ikus ahalikako bazter guzieri (Zaldubi). Mendebaldekoetan, berriz, partizipioa ere aurki daiteke: Muinoa ilun ikusten zen beherantz […] begiekin ikusi ahaleko guztian (Biguri). Eta askotan ezin da jakin partizipioa ala aditzoina den ahalen ondoan ageri dena: Argitara emandako konta ahaleko artikuluak bi sailetan sailka daitezke (Uztaro); Hegazkinean eraman ahaleko gauzak garraiatu zituzten (Olasagarre). Berezi emankorra da ezin + ahaleko egitura, partizipioa ezinen eskuinean nahiz ezkerrean dela (§ 23.4.4b): Eutsi ezin ahaleko negarra (Lertxundi); Ezin esan ahaleko grazia egin bide zion esaerak (J. A. Arrieta); Ezin konta ahaleko mina eta hondamena (Berria); Iraultza garaiko konta ezin ahaleko idazlanen artetik (Biguri).

Gauzak horrela izanik, partizipio burutua -ko atzizkiarekin edo hutsik ageri duten perpausak kontuan hartuz gero, hiru era nagusi bereizten ahal dira perpaus erlatibo jokatugabe arrunten artean: -tako perpaus erlatibo jokatugabeak; -ik(ak)o perpaus erlatibo jokatugabeak; partizipio hutseko perpaus erlatibo jokatugabeak.

31.5.2.2. Zenbait ezaugarri, perpaus erlatibo arrunt guztiei dagozkienak

Perpaus erlatibo arruntek badituzte zenbait ezaugarri berdin agertzen direnak, perpaus erlatiboko adizkia jokatua zein jokatugabea izan. Perpaus erlatibo jokatuak aztertzean azpimarratu ditugu horrelako egituren ezaugarri nabarmen batzuk: a) adizkia bukaeran doa nahitaez; b) sintagma berean metatzen ahal dira, izen-ardatz berari dagozkiola; c) izen ardatzaren ezkerrean agertzen dira gehien-gehienetan, baina ez dute debeku eskuinaldean ere agertzea; d) izen-ardatzik gabe ere era daitezke, determinatzailea zuzenean gehituz.

Komeni da ikustea, laburzki bederen nola gauzatzen diren ezaugarri horiek perpaus erlatibo jokatugabeetan.

31.5.2.2a Perpaus erlatibo jokatuetan, adizki jokatuak nahitaez beti azken tokian agertu behar du perpaus erlatiboaren barnean (perpaus generikoetan izan ezik, ez baitute segidan izenik). Perpaus erlatibo jokatugabeetan ere berdin gertatzen da, buru den izena atzean denean. Guztiz okerra da bestelako antolaera: [Iaz Pellorekin mendian ibilitako] gizona; *[Iaz mendian ibilitako Pellorekin] gizona.

31.5.2.2b Izen sintagma batean, perpaus erlatibo bat baino gehiago gerta daitezke izen ardatz berari dagozkionak. Horrela gertatzen denean, perpaus erlatiboak juntatuak izan daitezke, edo metatuak. Hala gertatzen da perpaus erlatibo jokatugabeekin ere. Europaren kultura, berak sortutako nahiz besterengandik hartutako gaiez oratua (Mitxelena). Horrelako juntadura guztiz arruntak dira eta ez dute iruzkin berezirik eskatzen. Halere, seinalatzekoa da nola horrelakoetan lehenbizi heldu den perpaus erlatiboko partizipioa atzizkirik gabe ager daitekeen: Aiek landu ta ereindako lur artan uzta egitera (Iraizoz); Bereziak ziren zuk erosi eta nik jandako goxokiak.

Izen berari dagozkion perpaus erlatiboak metatuak ere izan daitezke, gainerako sintagma adjektibalak bezala, izenondoak izan zein izenlagun. Hots, joskeraren aldetik maila berean izateko orde (juntaduretan gertatzen den bezala), maila desberdinetakoak dira: [Orok maite dugun] [mesede handiak egin dizkigun] lagun batek esan du. Halako metatze egituretan, perpaus jokatugabeak ere erabil daitezke, erlatibo jokatuak eta jokatugabeak sintagma berean erabiliz: [Ezagutu dodazan] [gaztela-mutil izandako] zarrai entzuna (Kirikiño); [Esku-artean daukadan] [argitasunez ongi hornitutako] liburu lodi eta trinko honekin (Mitxelena); [Zuriz jantzirikako] [aurrean zetorren] galai ura ea nor zan (Kardaberaz); [Gizonek ainbeste aldetara zikindutako] [Garonne izena dun] ibai artan (J. A. Irazusta).

31.5.2.2c Erlatibo jokatugabeen tokia. Perpaus erlatibo jokatuak, komunzki, laguntzen duten izenaren ezkerraldean agertzen dira, gaurko euskaran bereziki. Berdin gertatzen da perpaus erlatibo jokatugabeekin ere, nahiz ez den hori ezin urratuzko araua. Izan ere, tradizioko testuetan ez dira falta halakoak, gehienetan bat edo erakusle bat delarik determinatzailea ISan, bestelako adjektibatze baten ondotik sarritan: Gizon aberats eta noble, baña [oitura galdu eta galgarri guzietara emandako] bat (G. Arrue); Arratiako hizkera gozoan egina dagoen liburuxka polit, jator, [mendi usai sarkorrez beterikako] hau (Mitxelena); Gizon andi, gurgarri, [urteakaz makurturiko] bat (Agirre); Pekatu ilgarri[autortu bagako] edo [txarto autorturiko] guztiak (Iturzaeta). Halako perpausen hitz ordena, markatua izan arren, guztiz da gramatikala, mota bereko perpaus erlatibo jokatuekin bezala. Tartean beste adjektibatzerik ez dela ere eratzen dira halakoak: Elizatxo [utzitako] batian (Beobide); Argizari [amatau edo itzalitako] bat (Agirre). Perpaus erlatiboak metatzen direnean ere ageri dira halako eskuineratzeak, ezkerreko metaketa arintzen dutenak: [[[Ama Birjiñari eskaiñitako] San Benitoren alabak] iduki zuten] etxe santu [utzitako] bat (Beobide). Hots, etxe abandonatu(tako) bat = abandonatutako etxe bat.

31.5.2.2d Perpaus erlatibo jokatugabeek, jokatuek bezala, izen arruntak izaten dituzte eskuarki ardatz edo buru. Hala ere, sarreran aipatu dugun moduan, ez da debeku berezko erreferente zehatz bakarreko izenekin ere erabiltzea, izen bereziak barne (aktiba daitekeen interpretazioa zehaztailearen lehia gorabehera, ikus § 31.3.1): Yudutar gizalde aundi batek ikasi zuen Yesus an zala, eta yoan ziran, ez Yesusengatik bakarrik, baita [onek illen artetik piztutako] Lazaro ikustegatik (Iraizoz); [Setan gogortutako] Nestorioren kontra Batazarrak emandako epai edo sentenzia irakurri zanean (G. Arrue); [Kalbinoren erakusle izandako] Wolmarek zion: gizatxar eta asarrekorra da Kalbino; Hau zela [zerutik igorririkako] Apollo (Inza).

Adibide horietan perpaus erlatibo jokatugabeek laguntzen dituzten izenak izen bereziak dira. Horrek erakusten du perpaus erlatibo hauek ez dutela nahitaez balio murrizgarria (ikus § 31.3.2).

31.5.2.2e Perpaus erlatibo jokatugabeek laguntzen duten izena batzuetan isildua izan daiteke. Isiltze hori bi modutan gerta daiteke, edo, testuinguruagatik isildua izanik, izen ardatza hor balitz bezala interpretatzen delako, edo interpretazio generikoa (ikus § 31.4.3.13d) ematen zaiolako sintagmari. Bi egoera horiek adierazten dira ondoko adibideetan: Zuk idatzitako gutunak gustatzen zaizkio Maddiri; ez, ordea, nik egindakoak; Ez ditzaket sinets zuk niri goizean esandakoak. Lehenbiziko adibidean, argi da, testuinguruak hala eskatzen baitu, nik egindako perpaus erlatiboaren ondotik gutun izena badela, nahiz, aurretik agertzen den izen hori ez errepikatzeagatik, isildua den, hala nola egiten ohi baita holakoetan. Joskera hori guztiz arrunta da, eta ez du iruzkin berezirik eskatzen. Bigarren adibidea, aldiz, bestelakoa da. Hartan, testuinguruak ez du eskaintzen izenik, zuk niri goizean esandako perpaus erlatiboaren ondotik agerraraz daitekeenik. Bizkitartean, oso gardena eta interpretazio garbikoa da perpausa. Orok ulertzen dugu esan aditzari berez dagokion objektu zuzenari dagokiola sintagmaren ardatza. Berdin gertatzen da perpaus erlatibo jokatuekin: Ez ditzaket sinets goizean esan dizkidazunak. Halakoei, erlatibo generiko izena ematen diegu. Halako perpausetan, artikulua izaten da determinatzaile, pluraleko edo singularrekoa: Geroztik berak ikusi ta entzundakoa kondatzen digute (Iraizoz); Tzarrer emanikakoa / bethi da urrikitzekoa (Goihetxe); Barojak ikusiak, entzunak, eginak, pentsatuak irakurtzen ditugu (Mitxelena). Erabide generikoa dakarten beste determinazio motak ere kausitzen dira halako perpaus erlatiboetan; besteak beste, zenbatzaile orokorra edo artikulu indeterminatua: Nere izen onak debekatzen dit [entzundako ta ikusitako] guzia orri auetan ipintzea (M. Atxaga); “Ori, [Noemirekin Moabetik etorritako] bat da” erantzun zion (Lardizabal).

31.5.2.3. Perpaus erlatibo jokatugabeen ezaugarri bereziak

31.5.2.3a Perpaus erlatibo jokatugabeek badituzte jokatuek ez dituzten berezitasun batzuk, kontuan hartzekoak direnak. Bereziki aipatzekoak ditugu hiru hauek: ezeztatzea, aldi-aspektu murriztapenak eta erlatibatze eskala.

31.5.2.3b Ezeztatzea. Perpaus erlatibo jokatugabeek jokatuei buruz duten bereizgarri nagusietarik bat da haietan ezezkorik ez ohi dela agertzen. Konpara ditzagun bi perpaus hauek: Zuk atzo egin ez zenuen lana beharko dut gaur nik egin; *?Zuk atzo ez egindako lana, gaur nik egin beharko dut. Halarik ere, badira literaturan halako ezezko batzuk. Oso gutxi, egia erran, eta aiseago denboran zehazki kokatuak ez diren gertakariak aipatuz: Egundaño ez-ikusitako gauzak zekuskitela (Lardizabal); Aspaldiñ ez ikusitako aberriaren lurra berriro ikustea (J. A. Irazusta); Iñoiz ikusi ditu Nicanorrek bere errian ez ikusitakoak (Erkiaga). Ez dirudi halako adibideetako perpaus erlatiboak, egundaino eta aspaldi bezalako denborazko adberbioekin eratuak, aurrekoen pare-parean emateko direla. Erlatibo jokatugabeak dira honako adibide hauetakoak ere: Baita ezikusiak eta ezentzunak ere, ofizialtasunak ez baitu gogoz onartzen sarkinen agerpena (Epaltza); Ohe, esate baterako, Objektu Hegalari Ezidentifikatua da Zakilixutentzat (Arranz). Antzeko beste esapide bat erabiltzen da, batez ere Gizpuzkoaren eta Bizkaiaren arteko mugaren alde bietako hizkera batzuetan, nahiz gaur hedadura zabalagoa erakusten duten adibideek: Sekula ikusi eztako gauza; Uste eztako diruak; Aziendarik eta nahi-eztako umerik ez hala ere, oraingoz behintzat (J. L. Zabala); Sekulan bizi eztako “Heriotza” hunkigarri honi, ez dakit nola deitu (Perurena). Esan beharra da, halere, bakan agertzen direla horrelako adibideak euskal testuetan. Hitz batean, markatuak dira, eta bazterrekoak tradizio orokorrari begira.

Perpaus erlatibo jokatugabeen ezezkoa adierazteko, gabe adberbioa baliatzen dugu eskuarki (edo aldaerak: baga, bage), -ko atzizkia erantsirik, ezkerretik doanean bederen: Iñoiz uztartu gabeko beste ainbeste bigantxa (Ibinagabeitia); Gizonik ezagutu gabeko neskatx garbi eta aurrak baizik, etzan bizirik iñor gelditu (Lardizabal); Ezta inguruetan zalduntxoen isekaz erre ta zauritu gabeko gizonik izaten (Agirre); Pekatu ilgarri autortu bagako (Iturzaeta); Mutil jator inoiz halako okerrik egin gabe(ko)a.

31.5.2.3c Aldi-aspektu murriztapenak. Erlatibo jokatugabeek, jokatugabeek ez bezala, badituzte aldi edo aspektu murriztapenak. Adibidez, oso desberdina da ondoko bi adibideen egokitasuna, perpaus erlatiboek aipatzen duten bidaltzea ‘bihar’ gertatzekoa baita. Holakoetan, hau da, perpaus erlatiboan aipatzen den gertakariak geroko kokatzen bat duelarik, perpaus jokatua erabiltzea komeni da: Erantzun berehala, [nik bihar goizean bidaliko dizudan] mezuari; *Erantzun berehala, [nik bihar goizean bidalitako/bidaliriko] mezuari.

Halere, geroari dagokion murriztapen hori ez da erabatekoa, testuetan bestelako jokabidea erakusten duten zenbait adibide berezi aurkitzen baitira. Holakoetan, perpaus erlatibo jokatugabeetan aipatzen diren gertakarik, geroan jazotzekoak izanagatik, gertakari bururatu gisa aurkeztuak dira, ondoko adibidean bezala: Egidazu zure galdera, zoaz etxera eta orduan irakurriko duzu [nik bidalitako] erantzuna; Ez dizkizut barkatuko [hemendik aurrera egindako] bidegabekeriak. Kontuan izan behar da, halere, azken adibide honetan ez dela zehazten noiz jazotzekoak diren bidegabekeriak, eta adierazpen orokor gisa har daitekeela adibideko perpausa.

Dena den, egoera aditzek (izan, egon) ematen dute hobekien aditzera aspektuari dagokion murriztapen hori. Izan ere, holako aditz bat perpaus erlatibo jokatugabe batean erabiliz gero, nahitaez aditzak adierazten duen egoera bukatu zela adierazten da. Ondorioz, bada kontraste garbia aditz hori sintetikoan jokaturik daukaten perpaus erlatibo jokatuekin, hauek bukatu ez den egoera bat aipatzen baitute nahitaez: Nik ere ezagutzen ditut [diru asko izandako] jendeak; Nik ere ezagutzen ditut [diru asko duten] jendeak. Bi adibide horiek ez dira baliokideak. Lehenean aditzera ematen da adibidean aipatzen diren jendeak lehenago dirudunak izan zirela, baina ez direla gehiago hala; hots, diru asko izateari dagokion egoera bukatu zela haientzat. Alderantziz, bigarren adibidean, dirudun izateari datxekion egoera ez da bukatutzat ematen.

Berdin gertatzen da beste bi adibide hauetan ere: Ezagutzen dituzu hemen egonikako haurrak?; Ezagutzen dituzu hemen dauden haurrak? Lehen adibidean erraten da haurrak ez daudela gehiago hemen; egon direla, bai, baina ez direla gehiago hemen. Hots, aditzak adierazten duen egoera bukatu zela. Bigarren adibidean, berriz, egon aditzaren era sintetikoak bukatua ez den egoera adierazten du (haurrak hemen daude). Beraz, aspektu desberdintasun hori dela eta, ezin daitezke bi perpausak sinonimotzat hartu.

31.5.2.3d Erlatibatze eskala. Perpaus erlatibo jokatugabeetan maiztasun eta erraztasun handiagoarekin agertzen dira absolutiboan diren izen sintagma erlatibatuak; horrelakoak dira orain arte ikusi ditugun adibide gehien-gehienak. Baina bestelako adibideak ere aurkitzen dira literaturan, haietan izen sintagma erlatibatua sintagma ergatiboari baitagokio: Ez dut gauza onik pentsatzen [gizon batek egindako] lanaz; Ez dut gauza onik pentsatzen [hola lanak egindako] gizonez. Bi adibide hauetako lehenean lana da isilpean utzi den sintagma erlatibatua; bigarrenean, berriz, gizonek (lanak egin). Sintagma ergatibo erlatibatua dute beste adibide hauek ere: Altzan jaio ta bataiatua, bertan bizitzen naizena, [len ere zenbait olako festa ikusitako] gizona (Txirrita); Gurdian zirala, ordea, amoarrai prexkua ain ederki jandako nagusia babatean sumindu zitzaion Poliri (Anabitarte); Parisen siñismena galdutako gazte bat sartu zan bere ezagun batzuen etxean (Inza). Alegia. ‘(gizonak) zenbait holako festa ikusi’, ‘(nagusiak) amuarrain freskoa jan’, ‘gazte batek Parisen sinesmena galdu’. Beraz, perpaus erlatibo jokatugabeei dagokienez, izen sintagma absolutiboak lehentasun garbia du erlatibatzeko erraztasun eskalan; baina izen sintagma ergatiboak ere erlatiba daitezke.

Perpaus erlatibo jokatuetan arazorik gabe erlatiba daitezke datiboan diren sintagmak ere (§ 31.4.3.6b), baina askoz zailago gertatzen da sintagma datiboak erlatibatzea perpaus jokatugabeetan. Adibide gutxi batzuk badira ahaztu aditzarekin: Omen esaten ahaztutako pertsona da sortzailea, besteak beste (Segurola); [Betaurrekoak etxean ahaztutako] Greenwich Village-ko norbaiten gisan (Arrula eta Roque); [Paperak aldi berean ahaztutako] aktore-taldea (I. Mendiguren). Nolanahi ere, adibide horietan guzietan ahaztu du aditza dagoela ere pentsa daiteke; eta, beraz, sintagma ergatiboa dela erlatibatua: andreek ilea orraztea ahaztu dute, norbaitek betaurrekoak etxean ahaztu ditu eta abar.

Markatuago dira perpaus erlatibo jokatugabeetako izen sintagma erlatibatuak beste kasuetan agertzeko baldintzak. Adibidez, toki-denborazko kasu batean izan daitezke izen sintagma erlatibatuak; orduan, haatik, izen ardatza bera semantikoki tokiari edo denborari dagokion izena izan behar da, ondoko adibideetan bezala: Ez dut ahanztekoa [haren hiltzea gertatu] eguna; Denek beldur handia zioten [hainbeste istripu gertaturiko] mendiari; Emaztea edo senide den beste emakume bat ahalik lasterren joaten da [ezbeharra gertaturiko] lekura eta han horiz margotutako arroza botatzen du (Iñurrieta); [Mirari hau egindako] eguna jai eguna zan (Lardizabal); Etzuan alperrik galdu [presondegian egondako] denbora luzea (Oskillaso); [Ezer aurreratu gabeko] tarteak batzutan luzetxoak ziren (Mitxelena).

Berdin gertatzen da ondoko adibide hauetan ere, non izena eguraldiaren hiztegiari baitagokio, edo moduari: Negu-azkena zan, eta [gauez elurra egindako] eguraldi ustel batean irtetea erabaki zuten (G. Arrue); [Amaiak ere egindako] moduan gidariak bere buruari galdetu zion porlanezko pista hartarik joaten ote zen Apezberri etxera (A. Arana).

31.5.3. Korrelaziozko perpaus erlatibo jokatugabeak

31.5.3a Korrelazioz eraturiko egituretan perpaus banatan diren galderazko izenordain bat eta erakusle bat aurrekari-anafora erlazio batean emanak dira, galderazko izenordaina daukan perpausa mendekoa izanik (ikus § 31.2.3, § 31.4.6). Egitura hori erakusten du honako adibide honek: Zer ere ikhusten baitugu bertzeer egiten, hari jartzen gare (Hiriart-Urruti). Mendebaldean, bait- menderagailuaren orde -(e)n erabiltzen da: Nola egiten dekan, ala izango dek (Azkue).

31.5.3b Baina batzuetan, errefrauetan bereziki, edo eredu horri dagozkion zenbait esapidetan, korrelaziozko egitura hori mendeko perpauseko aditza jokatugabea izanik aurkitzen da: Zer ikusi, hura ikasi; Otsoa non aipa, han gerta (Oihenart); Bakoitzak zer erein, huraxe bilduko du (Elizen arteko Biblia); Non gogoa, gazteak han du zangoa (Zerbitzari). Korrelaziozko egitura argia da adibide horietan guzietan, zeren galderako izenordaina eta erakuslea garbiki korrelaturik baitaude. Ohartzekoa da, halaber, adibide horietan guzietan adizki jokaturik ez dela galderazko izenordaina agertzen den ezkerreko perpausean, edo adizkirik batere ez delako (non gogoa), edo forma jokatugabe batean delako, izan dadin aditzoina (non aipa) edo partizipio burutua (zer ikusi).

31.5.3c Bestalde, adibide horietan guztietan mendekotasun erlazio sintaktikoa dago bi perpausen artean; galdera izenordaina eduki arren, ez dira egiazko galderak, ez dira galde perpausak bezala ahoskatzen. Beste batzuetan, aldiz, korrelazioa gerta daiteke alboraturik diren bi perpaus beregainen artean. Holakoetan, egiazko galdera da lehen perpausa eta galdera gisa ahoskatzen da: Zuk zer hartuko (duzu)? Nik ere huraxe nahi dut.

31.5.4. Galderazko izenordaina daukaten perpaus erlatibo jokatugabeak

31.5.4a Perpaus erlatibo jokatuak aztertzean, aipatu ditugu galderazko izenordaina eta adizkia subjuntiboko forman duten egitura zaharkituak (ikus § 31.4.7): Eztut non bil ditzadan neure fruktuak (Leizarraga). Adizkia jokatua izan ordez jokatugabea denean, aldiz, emankorrak dira gaur ere galderazko izenordaina daramaten erlatiboak: Ez daukat [non lo egin]; Zoroak oro erranik ere, gelditzen da [zer erran] (Zerbitzari); Sinestekoa da izan zutela [zertaz mintza] eremu horretan, asmaketarik asmaketa ibili gabe (Mitxelena); Nai badu ostatua, nai badu kafea, aski du lehenbiziko tabernan sartzea; mai ona topatzen du gogo onarekin, eta ez zaio falta [norekin itzegin] (A. P. Iturriaga); Ameriketan bada oraino [non zer ikertu] (X. Arbelbide). Perpaus hauetan parentesi karratuen artean eman ditugun perpausak, perpaus erlatiboak dira, absolutiboan legokeen izen sintagma baten lekua hartzen dutenak, eta erlatiboaren buru izango litzatekeen izenik gabekoak.

31.5.4b Aurreko paragrafoaren hasieran zaharkitutzat eman dugun Leizarragaren adibidea, honela eman dute Bibliaren moldaera gaurkoagoetan: Ez baitut uzta non jasorik (Elizen arteko Biblia); [Nire uzta non sarturik] ez daukat (Itun Berria). Beraz, partitiboa bideratzen duten testuinguruetan (ikus § 18.2.4b) partitiboaren atzizkia har dezake perpaus jokatugabeko aditzak, aipatu bi adibideek erakusten duten bezala. Molde horretakoak dira beste adibide hauek ere: Orregatik ibilli oizan Oñatiko alderdietan, […], ezertarako ordurik ez zuala, [non lo egiñik] etzeukala (Agirre); Gaiari buruz, ordea, badago [zer esanik] (Mitxelena). Ezezko testuinguruak dira gehienak, baina Mitxelenaren adibidean baiezko hanpadurazko testuingurua da partitiboa bideratzen duena.

31.5.4c Mugatzaile singularrarekin eta zenbait zenbatzailerekin ere erabil daitezke holako erlatiboak: [Zer jana] eta [zer edana] eman ziguten ontzian, baño jateko gogorik ez (Anabitarte); Ez zaitez urreratu nigana / badezu lasaitzeko or [nora joana] (Etxaniz); Baneukake [non enplegatua] bost milla duro banitu (Txirrita); Errian edozein obra bear dala ere, ez dago ezerren kezkarik iduki bearrik. Badago [zerekin ordaindua] (Uztapide); Euskal pentsalarien obretan, badago [non ikasi eta gozatu franko] (Zapiain); Alde horretarik ere, badugu [zer ikasi ugari] (Mitxelena). Adibide horietan guztietan perpaus jokatugabearen bukaeran den partizipio burutuari lotzen zaio determinatzaile singularra edo zenbatzailea, hala nola gertatzen baita izen sintagmetan. Izenlagun eta izenondoak ere ager daitezke mota horretako erlatibo jokatugabeetan; adibide honetan, esaterako erlatiboaz (behar zuten) eta zenbatzaileaz (guzia) lagundurik ageri da zer jan erlatibo jokatugabea: Faraon’ek berala Joseri atotsi eta esan zion […] [bear zuten zer jan guzia] berak emango ziela (Lardizabal).

31.5.4d Ez da harritzekoa galderazko izenordaina duten erlatibo jokatugabe batzuk lexikalizatu eta izen bihurtu izana. Euskaltzaindiaren Hiztegian honako hauek, behintzat ageri dira: zeregin, zeresan, zerikusi.

31.5.4e Izenordainak duen kasu markak (kasu marka edo postposizio atzizkiak bideratzen duen paper tematikoak, ikus § 23.3.1b) laguntzen du horrelako perpausak interpretatzen. Goraxeagoko (§ 31.5.4a) perpaus erlatiboen parafrasiak honelako zerbait izango lirateke: Ez daukat non lo egin > ez daukat lo egiteko lekurik; Izan zuten zertaz mintza > izan zuten gai franko mintzatzeko; Gelditzen da zer erran > gelditzen da errateko gauza anitz; Ez zaio falta norekin hitz egin > ez zaio falta hitz egiteko lagunik. Parafrasi horien bidez izenordaina daukaten perpaus erlatibo jokatugabeak nola interpretatzen ditugun irudika dezakegu. Har dezagun lehen adibidea (ez daukagu non lo egin); hor ez da eduki aditzak eskatzen duen izen sintagma objekturik, agerian bederen. Hain zuzen, non lo egin perpausak betetzen du leku hori. Ordea, izen sintagma balitz bezala ulertzen dugu perpaus hori; zehazkiago erranez, eduki aditzaren objektu zuzenaren ardatza leku balitz bezala interpretatzen dugu, erran nahi baitu semantikoki non izenordainari dagokion izen abstraktua balitz bezala. Halaber, izan zuten zertaz mintza adibidean komunikazio aditz baten testuinguruan zertaz instrumentalak solasgaia adierazten baitu, araberako izena (gai) egiten dugu izan zuten aditzaren objektu zuzenaren izen ardatza gure interpretazioan. Ber azterketa balia dezakegu, berdin, beste adibideei ematen dizkiegun interpretazioei dagokienaz.

Horrelako egitura bat proposa daiteke perpaus horiek aztertzeko, izen ardatzik gabeko perpaus erlatiboan azterketa baliatuz (ikus § 31.4.3.13): ez daukat [[Ø]₁ [non₁ lo egin]]. Azalpen modu hau eztabaida daiteke, noski. Uste dugu, halere, atal honetan aztergai ditugun perpausen erabidearen hobeki ulertzera laguntzen duela proposatu egiturak.

31.5.4f Halere, izenordainaren kasu markaren eta interpretazioaren arteko harreman hori batzuetan iluntzen da; batez ere, zertan, zeren eta zer izenordaina duten perpausen kasuan. Ikus, adibidez, nola interpretatzen diren ondoko adibide hauek: Ez dago [zertan larritu] > ez dago larritzeko arrazoirik; Ez duzu [zeren urik eman] > ez duzu urik emateko arrazoirik edo beharrik; Ez dago [zer esanik ni ere joan nintzela] > ez da ni ere joan nintzela esateko arrazoirik edo beharrik. Modu bertsuan interpreta daitezke beste hauek ere: Tirano bakarrari ez dago [zertan borroka egin], ordea, ez dago [zertan hura hil] (Igerabide); Ez duzu [zertaz kezkatu] (Goenkale); Ez dago [zertan hasi nor gehiagokoan] (Mitxelena); Ezta [zer mintzaturik] (Axular); Ez dago [zeresanik [biziko diradela aingeruak bezala Don Jose eta andra Joseparen konpañian] (Apaolaza). Baina zertan eta zeren ez baitira erabiltzen, ez komunzki behintzat, kausaz edo arrazoiaz galde egiteko, galdera izenordainaren eta parafrasiaren arteko korrespondentzia ez da hain argia. Bestalde, hemen eman ditugun adibideetan, zer izenordainak, zertan edo zeren izenordainen balioa du. Esan gabe doa, halere, zer izenordaina duten perpaus jokatugabe guztiek ez dutela interpretazio bera. Izan ere, zer izenordaina usaian ohi doakion balioarekin ager daiteke holako perpaus jokatugabeetan. Ohiko balioa du adibide hauetan: Ta bijozeko anditasunian, mundu guztiari, [zer pentsau], ta [zer ikasi] emon eutsana (Frai Bartolome); Ez dago [zer esan, zer kanta modubak kantau oi diran orduban, nundik nora ibilten diren, ta ze lagun modu] (J. J. Mogel); Bazela han [zer ikus] eta [zer ikas]! (Karrika); (Daukagu bertzalde liburu hori ez dela ikasle gaztentzat egina bakarrik:) jende larri eta adinekoek hor izanen dutela [zer kausi] eta [zer bil] ahantziak dituztenen berriz gogoan hartzeko edo ez dakitenaren ikasteko (Gaxitegi eta Agerre). Argi da zer esan nahi duen azken adibide honek. Idazleak dio jende larriek ere izanen dutela aipatzen den liburuan anitz guza kausitzeko eta biltzeko, ahantzi zituztenak, edo sekula ikasi ez zituztenak. Hots, zer izenordaina objektutzat harturik ulertzen da perpausa. Ohiko balioa du hurrengo puntuan ikusiko ditugun beste adibide batzuetan ere: zer erantzun, zer ikasi.

Ezezko ingurumenetan ere zilegi da zer, ohi bezala, objektu zuzen gisa erabiltzea. Hona hemen hiru adibide, bi adibide jan aditzarekin eta beste bat edan aditzarekin: Emazu aintzina, zaren bezalakoa, eta gero, zathorzkigula, komentuko athera, gosea zarela, eztuzula [zer jan] (Joanategi); Erregek ere ez lukete [zer jan], laboraririk ez balitz (Almanaka); Topa egin zioten elkarri, bandaren touchéa, ez dugu [zer edanik], ez dugu [zer edanik] (An. Garikano); Altxatuko litzateke, baina ez du [zer janztekorik] gabardinaz aparte (Saizarbitoria). Lau adibideetan zer izenordaina jan, edan eta jantzi aditzen objektu zuzen gisa interpretatua da, hurrenez hurren. Beste adibide hauetan, ordea, ezezko ingurumenean delarik, zergatik izenordainaren baliokide gisa hartu behar da: Eztuzu beraz [zer erran eskuararen hitzak falta direla] (Etxeberri Sarakoa); Ezta [zer eska gari zuharrari] (Oihenart).

31.5.4g Azpimarratzekoa da, haatik, galderazko izenordaina duten erlatibo jokatugabeak ez direla izen sintagma absolutiboa eskatzen duten aditz guztiekin erabiltzen. Existentzia edo posesioa adierazten duten aditzekin erabiltzen dira (izan, egon, falta izan, ukan, eduki), baina baita beste aditz batzuekin ere (gelditu, aurkitu, bilatu, eman, utzi…): Zarrak beti dauka [zer erantzun], gazteak [zer ikasi] (Agirre); Imini dabee euren uste guztia zeruko ondasunetan ta itxi deutseez ondorengo ezkondu guztiai [zer ikasi] ta [nori jarraitu] (Frai Bartolome); Nahi badu argitu eta orotan trebatu, badu laborariak [zeri ohar] eta [non zer ikas] (Gaxitegi eta Agerre); Unamunoren pasarteak [zer pentsatua] eman zidan (Berria, Uribe); Ez dago [zer eskerturik] (Goenkale); Beti dago [zer egina], beti dago [zeri bultza] (Argia, M. Amuriza). Baina, *Erosi dut [lanera nola joan]. Erosi bezalako aditzek objektu zuzen gisa izen sintagma absolutiboak hartzen dituzte. Are gehiago, semantikoki posesioarekin zerbait ikustekorik duen adiera bat dute. Halere, ez dirudi haiekin galderazko izenordaina duten perpaus erlatibo jokatugaberik erabil daitekeen. Beraz, franko mugatua da holako perpausak onartzen dituzten aditzen zerrenda.

31.5.4h Galderazko izenordaina duten perpaus erlatibo jokatugabeetako adizkiari doakionez, maiz gertatzen den bezala, bi moldetan ager daiteke testuetan: edo partizipio burutuaren forman (hala ageri da mendebaldeko euskalkietako testuetan) edo aditzoinaren forman (batez ere ekialdean): Ikusten duzuen bezala, bai Angleterrak, bai Frantziak badute oraino [hatsa nondik har ausarki] (J. Etxepare); Nahi badu orotaz argitu eta orotan trebatu, badu laborariak [zeri ohar] eta [non zer ikas] (Gaxitegi eta Agerre); Berrogeitamar urte luzetan zu baiziñan lendabizi / orain gazte maiteak badaukate [non ikasi] (Basarri); Begien aurrean daukagu […] baldin [nork lagundu] ez badute, gelditu bearko dutela betiko urrikarri (Iztueta). Kontuan har aditzoina delarik adizkiaren forma, perpaus erlatibo jokatugabea determinatzailerik gabea izango dela, nahitaezkoa baita partizipio burutua determinatzailea hartzeko (§ 31.5.4c).

31.5.4i Begien bistakoa da galdera izenordaina duten erlatibo jokatugabe hauek eite handia dutela batzuetan zehar-galdera jokatugabeekin (§ 30.8.3). Har ditzagun honako perpaus bikoteak: Badakit [zertaz hitz egin] / Badaukate [zertaz hitz egin]; Badakit [zer jan] / Badaukagu [zer jan]. Nahiz arras hurbil iduri duten bikote horietako egiturek, bikote bakoitzeko lehen perpausa zehar-galdera da, mota horretako osagarria eskatzen duen aditz batekin (jakin) erabilia. Bigarrena, berriz, ardatzik gabeko perpaus erlatiboa da, posesioa adierazten duen aditz batekin (eduki) erabilia.

Bi ezaugarrik desberdintzen ditu mota bateko eta besteko egiturak. Batetik, kontrol egitura izateak edo ez izateak (ikus § 30.2.5); bestetik, partitibo atzizkia hartu ahal izateak. Ikus ezagun honako bi adibide hauen arteko kontrastea: *Badakit [nork egin] / Badaukat [nork egin]. Bi adibide horietatik lehena zehar-galdera izanik, kontrol egitura bati dagokio eta ez da zilegi mendeko perpausean subjektua horrela agertzea (ikus § 30.8.3b). Aitzitik, bigarrena ongi eratua da; mendeko perpausa ez da kontrol egitura batean sartua, eta, beraz, subjektua ager daiteke. Kontraste bera ikus dezakegu beste adibide hauetan ere (zehar-galdera lehena, erlatibo jokatugabea bigarrena): *Badakit [nork eraman] / Badaukagu [nork eraman].

Zehar-galderek, bestalde, ezin dute partitibo marka hartu; erlatibo jokatugabeek, bai. Kontraste hori erakusten dute adibide hauek: *Ez dakigu [nora joan]ik / Ez daukagu [nora joan]ik. Partitibo atzizkia daramaten perpaus erlatibo jokatugabeen adibideak ikusi ditugu aurreko puntuetan (§ 31.5.4b, g).