Euskararen Gramatika

31.5.2.3. Perpaus erlatibo jokatugabeen ezaugarri bereziak

31.5.2.3a Perpaus erlatibo jokatugabeek badituzte jokatuek ez dituzten berezitasun batzuk, kontuan hartzekoak direnak. Bereziki aipatzekoak ditugu hiru hauek: ezeztatzea, aldi-aspektu murriztapenak eta erlatibatze eskala.

31.5.2.3b Ezeztatzea. Perpaus erlatibo jokatugabeek jokatuei buruz duten bereizgarri nagusietarik bat da haietan ezezkorik ez ohi dela agertzen. Konpara ditzagun bi perpaus hauek: Zuk atzo egin ez zenuen lana beharko dut gaur nik egin; *?Zuk atzo ez egindako lana, gaur nik egin beharko dut. Halarik ere, badira literaturan halako ezezko batzuk. Oso gutxi, egia erran, eta aiseago denboran zehazki kokatuak ez diren gertakariak aipatuz: Egundaño ez-ikusitako gauzak zekuskitela (Lardizabal); Aspaldiñ ez ikusitako aberriaren lurra berriro ikustea (J. A. Irazusta); Iñoiz ikusi ditu Nicanorrek bere errian ez ikusitakoak (Erkiaga). Ez dirudi halako adibideetako perpaus erlatiboak, egundaino eta aspaldi bezalako denborazko adberbioekin eratuak, aurrekoen pare-parean emateko direla. Erlatibo jokatugabeak dira honako adibide hauetakoak ere: Baita ezikusiak eta ezentzunak ere, ofizialtasunak ez baitu gogoz onartzen sarkinen agerpena (Epaltza); Ohe, esate baterako, Objektu Hegalari Ezidentifikatua da Zakilixutentzat (Arranz). Antzeko beste esapide bat erabiltzen da, batez ere Gizpuzkoaren eta Bizkaiaren arteko mugaren alde bietako hizkera batzuetan, nahiz gaur hedadura zabalagoa erakusten duten adibideek: Sekula ikusi eztako gauza; Uste eztako diruak; Aziendarik eta nahi-eztako umerik ez hala ere, oraingoz behintzat (J. L. Zabala); Sekulan bizi eztako “Heriotza” hunkigarri honi, ez dakit nola deitu (Perurena). Esan beharra da, halere, bakan agertzen direla horrelako adibideak euskal testuetan. Hitz batean, markatuak dira, eta bazterrekoak tradizio orokorrari begira.

Perpaus erlatibo jokatugabeen ezezkoa adierazteko, gabe adberbioa baliatzen dugu eskuarki (edo aldaerak: baga, bage), -ko atzizkia erantsirik, ezkerretik doanean bederen: Iñoiz uztartu gabeko beste ainbeste bigantxa (Ibinagabeitia); Gizonik ezagutu gabeko neskatx garbi eta aurrak baizik, etzan bizirik iñor gelditu (Lardizabal); Ezta inguruetan zalduntxoen isekaz erre ta zauritu gabeko gizonik izaten (Agirre); Pekatu ilgarri autortu bagako (Iturzaeta); Mutil jator inoiz halako okerrik egin gabe(ko)a.

31.5.2.3c Aldi-aspektu murriztapenak. Erlatibo jokatugabeek, jokatugabeek ez bezala, badituzte aldi edo aspektu murriztapenak. Adibidez, oso desberdina da ondoko bi adibideen egokitasuna, perpaus erlatiboek aipatzen duten bidaltzea ‘bihar’ gertatzekoa baita. Holakoetan, hau da, perpaus erlatiboan aipatzen den gertakariak geroko kokatzen bat duelarik, perpaus jokatua erabiltzea komeni da: Erantzun berehala, [nik bihar goizean bidaliko dizudan] mezuari; *Erantzun berehala, [nik bihar goizean bidalitako/bidaliriko] mezuari.

Halere, geroari dagokion murriztapen hori ez da erabatekoa, testuetan bestelako jokabidea erakusten duten zenbait adibide berezi aurkitzen baitira. Holakoetan, perpaus erlatibo jokatugabeetan aipatzen diren gertakarik, geroan jazotzekoak izanagatik, gertakari bururatu gisa aurkeztuak dira, ondoko adibidean bezala: Egidazu zure galdera, zoaz etxera eta orduan irakurriko duzu [nik bidalitako] erantzuna; Ez dizkizut barkatuko [hemendik aurrera egindako] bidegabekeriak. Kontuan izan behar da, halere, azken adibide honetan ez dela zehazten noiz jazotzekoak diren bidegabekeriak, eta adierazpen orokor gisa har daitekeela adibideko perpausa.

Dena den, egoera aditzek (izan, egon) ematen dute hobekien aditzera aspektuari dagokion murriztapen hori. Izan ere, holako aditz bat perpaus erlatibo jokatugabe batean erabiliz gero, nahitaez aditzak adierazten duen egoera bukatu zela adierazten da. Ondorioz, bada kontraste garbia aditz hori sintetikoan jokaturik daukaten perpaus erlatibo jokatuekin, hauek bukatu ez den egoera bat aipatzen baitute nahitaez: Nik ere ezagutzen ditut [diru asko izandako] jendeak; Nik ere ezagutzen ditut [diru asko duten] jendeak. Bi adibide horiek ez dira baliokideak. Lehenean aditzera ematen da adibidean aipatzen diren jendeak lehenago dirudunak izan zirela, baina ez direla gehiago hala; hots, diru asko izateari dagokion egoera bukatu zela haientzat. Alderantziz, bigarren adibidean, dirudun izateari datxekion egoera ez da bukatutzat ematen.

Berdin gertatzen da beste bi adibide hauetan ere: Ezagutzen dituzu hemen egonikako haurrak?; Ezagutzen dituzu hemen dauden haurrak? Lehen adibidean erraten da haurrak ez daudela gehiago hemen; egon direla, bai, baina ez direla gehiago hemen. Hots, aditzak adierazten duen egoera bukatu zela. Bigarren adibidean, berriz, egon aditzaren era sintetikoak bukatua ez den egoera adierazten du (haurrak hemen daude). Beraz, aspektu desberdintasun hori dela eta, ezin daitezke bi perpausak sinonimotzat hartu.

31.5.2.3d Erlatibatze eskala. Perpaus erlatibo jokatugabeetan maiztasun eta erraztasun handiagoarekin agertzen dira absolutiboan diren izen sintagma erlatibatuak; horrelakoak dira orain arte ikusi ditugun adibide gehien-gehienak. Baina bestelako adibideak ere aurkitzen dira literaturan, haietan izen sintagma erlatibatua sintagma ergatiboari baitagokio: Ez dut gauza onik pentsatzen [gizon batek egindako] lanaz; Ez dut gauza onik pentsatzen [hola lanak egindako] gizonez. Bi adibide hauetako lehenean lana da isilpean utzi den sintagma erlatibatua; bigarrenean, berriz, gizonek (lanak egin). Sintagma ergatibo erlatibatua dute beste adibide hauek ere: Altzan jaio ta bataiatua, bertan bizitzen naizena, [len ere zenbait olako festa ikusitako] gizona (Txirrita); Gurdian zirala, ordea, amoarrai prexkua ain ederki jandako nagusia babatean sumindu zitzaion Poliri (Anabitarte); Parisen siñismena galdutako gazte bat sartu zan bere ezagun batzuen etxean (Inza). Alegia. ‘(gizonak) zenbait holako festa ikusi’, ‘(nagusiak) amuarrain freskoa jan’, ‘gazte batek Parisen sinesmena galdu’. Beraz, perpaus erlatibo jokatugabeei dagokienez, izen sintagma absolutiboak lehentasun garbia du erlatibatzeko erraztasun eskalan; baina izen sintagma ergatiboak ere erlatiba daitezke.

Perpaus erlatibo jokatuetan arazorik gabe erlatiba daitezke datiboan diren sintagmak ere (§ 31.4.3.6b), baina askoz zailago gertatzen da sintagma datiboak erlatibatzea perpaus jokatugabeetan. Adibide gutxi batzuk badira ahaztu aditzarekin: Omen esaten ahaztutako pertsona da sortzailea, besteak beste (Segurola); [Betaurrekoak etxean ahaztutako] Greenwich Village-ko norbaiten gisan (Arrula eta Roque); [Paperak aldi berean ahaztutako] aktore-taldea (I. Mendiguren). Nolanahi ere, adibide horietan guzietan ahaztu du aditza dagoela ere pentsa daiteke; eta, beraz, sintagma ergatiboa dela erlatibatua: andreek ilea orraztea ahaztu dute, norbaitek betaurrekoak etxean ahaztu ditu eta abar.

Markatuago dira perpaus erlatibo jokatugabeetako izen sintagma erlatibatuak beste kasuetan agertzeko baldintzak. Adibidez, toki-denborazko kasu batean izan daitezke izen sintagma erlatibatuak; orduan, haatik, izen ardatza bera semantikoki tokiari edo denborari dagokion izena izan behar da, ondoko adibideetan bezala: Ez dut ahanztekoa [haren hiltzea gertatu] eguna; Denek beldur handia zioten [hainbeste istripu gertaturiko] mendiari; Emaztea edo senide den beste emakume bat ahalik lasterren joaten da [ezbeharra gertaturiko] lekura eta han horiz margotutako arroza botatzen du (Iñurrieta); [Mirari hau egindako] eguna jai eguna zan (Lardizabal); Etzuan alperrik galdu [presondegian egondako] denbora luzea (Oskillaso); [Ezer aurreratu gabeko] tarteak batzutan luzetxoak ziren (Mitxelena).

Berdin gertatzen da ondoko adibide hauetan ere, non izena eguraldiaren hiztegiari baitagokio, edo moduari: Negu-azkena zan, eta [gauez elurra egindako] eguraldi ustel batean irtetea erabaki zuten (G. Arrue); [Amaiak ere egindako] moduan gidariak bere buruari galdetu zion porlanezko pista hartarik joaten ote zen Apezberri etxera (A. Arana).