Euskararen Gramatika

31.4.4.6. Zein-erlatiboen oinarrizko balio semantikoa eta erlatibo moldeen arteko desberdintasunen neutralizazioa

31.4.4.6a Lehenik erran beharra dugu hemengo erlatiboetan argi direla egitura kontuak: zein-erlatiboak beti agertzen dira aurrekaria gorpuzten duen sintagmatik kanpo²⁵³, aposiziozko perpaus moduan. Alde formal horretarik, kontraste garbia dute zein-erlatiboek, aposiziozkoak izanik beti, perpaus erlatibo arruntekin. Oinarrizko semantikan ere, bistakoa da aldea izen sintagmaren kanpoko eta barneko perpaus erlatiboen artean, baina aipatzekoa da badirela kasu batzuk zeinetan desberdintasun hori neutralizaturik geratzen baita. Besteak beste, eta nagusiki, honako bi hauek:

31.4.4.6b Mailega diezaiogun Axularri adibide bat, apur bat moldatua: Leiho (irudiko) batzuk(,) zeinetarik bekatuak ariman sartzen baitira. Egitura hori, aurrekari zehaztugabeak (leiho batzuk) erreferentearen irakurketa inespezifikoa bideratzen duenez, ez da sartzen lehian inolako irakurketa zehaztailerekin. Hori dela eta, neutralizatu egiten dira halakoetan perpaus erlatibo moten arteko desberdintasun semantikoak, eta trukagarri gertatzen dira guztiak: Leiho (irudiko) batzuk(,) (haietatik/handik bekatuak) ariman sartzen baitira = Leiho (irudiko) batzuk(,) (haietatik/handik) bekatuak ariman sartzen direnak; (Haietatik/Handik) bekatuak ariman sartzen diren leiho (irudiko) batzuk.

Jakina da, bestalde, euskaraz artikuluak ez duela beti irakurketa espezifikoa bideratzen: sotoak ere baditu leihoak (= leiho batzuk); etorriko da eguna (= egun bat)… Semantika nagusitzen da halakoetan formazko itxuraren gainetik, eta gainerako aurrekari inespezifikoen jokabidea erakusten dute halako sintagmek. Hona Axularren adibidea hitzez hitz: Zeren hauk dira leihoak eta portaleak(,) zeinetarik bekhatu guztiak […] arimen barrena sartzen baitira. Jakina, kasu horretan, badu abantailarik zein-erlatiboak, zeren, batetik, aukera ematen baitu postposizioa zuzenean txertatzeko izenordain erlatiboari, erresunptiboen (ikus § 31.4.3.8b) beharrik gabe, eta, bestetik, interpretazioa ez baita geratzen artikuluak har ditzakeen balioen arteko anbiguotasunen azpiko. Hots, egokiago eta erosoago dirudiela Axularren aukerak beste batzuk baino: leihoak(,) zeinetarik bekatuak ariman sartzen baitira / ?bekatuak ariman sartzen diren leihoak. Hona halako beste pare bat gure klasikoetatik: Ethorria zela orena zeinetan gizonaren semeak utziko baitzuen bere burua bere etsaien eskutarat Jainkoari (Larregi); Zeren nolako baita lurra zeinetarik iragaiten baita ura, halako gerthatzen da ura ere (Axular). Eta baita gaurko autoreetatik ere: Obabako lehen amerikanoak berak idatzitako orri sorta bat, zeinetan fusilatu nahi izan zuteneko gaua kontatzen zuen (Atxaga); Nire emaztea, etxe berrira aldatu ginenean, poz-pozik sukaldeko robot berriarekin […] eta, batez ere, horma osoa okupatzen duen telebista-ordenagailuaren pantailarekin, zeinetatik eraikin osoko domotika kontrolatu ahal baita (Zaldua).

31.4.4.6c Orobat gertatzen da desberdintasunen neutralizazioa determinatzailea erakuslea denean; kasu honetan, ez irakurketa inespezifikoa delako, inondik inora, baizik eta perpaus erlatiboak berak ematen diolako erakusleari erreferentzia. Badu antza mekanismo horrek aurrerago aztergai izango ditugun korrelaziozko antolaerekin (ikus § 31.4.6): Nola (baita) etxe bat tximinia okerra duena? Bada, hura(xe)/h(art)an(txe). Hona adibide batzuk klasikoetatik: Hau da gerla eder eta miragarri hura(,) zeinetan jakintasunak nahi baitu gizona altxatu eta abantaillatu, hala nola enorantziak nahi baitu aurthiki eta ostikatu (Etxeberri Sarakoa); Indazu grazia hura(,) zeina erakutsi baituzu hain handia eta premiazkoa dela ene salbamenduko (Pouvreau); Laudagarrien direnak dira hainak zeinek indarrik aski baitute ezagutzeko beren zoramenduak eta medeatzeko hartarikako makhurrei (Duvoisin); Horietako bat da, hain zuzen ere, etsai hilgarri eta gorrotatu hura zeina garaitzeko antolatu diren iragan milaka urtean jende eta gauza guztiak: Ziurtasun Handia (Berrizbeitia); Harako lurzoruaren hezetasun-ehuneko hura zeinetan ez baita lurzoruaren bolumena txikiagotzen, nahiz eta ur gehiago galdu (Lurzorua aztertzeko eta ikertzeko oinarriak). Halakoetan, sarreran aipatu dugun bezala, honelakoa da joko semantikoa: hura = perpaus erlatiboak (molde bateko nahiz bestekoak) deskribatzen duena. Hots, gerla eder hori(,) zeinari esker ezjakintasuna gaindituko baitugu = hari/berari esker ezjakintasuna gaindituko dugun gerla eder hori.

²⁵³ Badira kontrako adibide guti batzuk, Etxeberri Sarakoaren lanetan. Oso leku urria dute gure tradizioan horrelako erlatiboek. Haietan izen aurrekaria ezkerrean agertzen da hondarkirik gabe: Haran zeina deitzen baita Laburdi (= Lapurdi deitzen den harana).