Euskararen Gramatika

31.4.4. Zein-erlatiboak. Ezaugarriak

31.4.4a Ikusi dugun bezala euskarak berezko jokabidea du perpaus erlatiboen eratzeko. Horrek ez du esan nahi, halere, ohiko erabide horretaz landa beste modurik ez dezakeela balia. Hain zuzen, euskal literaturaren hastapenetik beretik, idazleek, euskalki guztietan eta mende guztietan, salbu beharbada Hegoaldean XX. mendean, perpaus erlatibo arrunten ondoan, beste batzuk ere erabili izan dituzte, hauetan aurrekari batekin uztarturiko izenordain erlatiboak agertzen baitira.

Perpaus erlatibo haien ezaugarri nagusiak perpaus arruntekin erkatzen badira hauek dira:

– Galdera izenordain batzuk (zein, non) izenordain erlatibo gisa baliatzen dira, perpaus erlatiboaren hastapenean agertzen direla.

– Izenordain erlatiboak aurrekaria du, perpaus erlatibotik kanpo agertzen dena, perpaus erlatiboa postposatua izanik.

– Perpaus erlatiboetako menderagailua bait- ere izan daiteke, eta ez -(e)n bakarrik.

31.4.4b Deituraren errazteko, zein-erlatiboak deituko ditugu halako perpaus erlatiboak. Hona, bada, zein-erlatiboen egitura:

[[_IS AURREKARIA_k ]+KASUA] [_{P. ERL.} ZEIN_k+KASUA … ADITZA-EN edo BAIT- …]

Har dezagun adibide bat: Zugarramurdiko artzainek, [zeinen nagusiak komentuko fraideak baitziren], franzes arthalde hori, inguruan harturik, erematen ziteyan, aitzinean, fraiden komentura (J. B. Elizanburu). Hor, ergatiboan den izen sintagmaren ondotik, perpaus erlatibo bat dugu, honako ezaugarri hauek dituena:

– Bada izen sintagma bat aurrekari dena: Zugarramurdiko artzainek.

– Perpaus erlatiboa aurrekariaren eskuinean dator, hartarik kanpo, eta zein- izenordainarekin hasten da. Adizkiak bait- menderagailua dakar (-(e)n ere balia daiteke haren orde).

31.4.4c Anitzek diote perpaus erlatibo horiek erdal eredu bati jarraiki moldatu dituela euskarak, hizkuntza idatzian eta hizkuntza jasoan baliatzeko bereziki. Hala izanik ere, esan daiteke aspaldi beretu izan dutela euskal idazleek erabide hori, euskalki guztietako testu idatzietan aurkitzen baita: Dantziaren giraak bere guztiak dira ezkerrerakuak, [zein dan, pausu egiteko, ta ibilteko, alde madarikatuba Eskritura Sagraduban] (Frai Bartolome); Huna Aita-Sainduaren arrasta bat, [zoinak eskumikoz joiten baititu, ene nahiaren kontre Lur Sainduan baratzen direnak] (Laphitz); Nola ageri baita Ejiptoko Piramidetan,[zein eragin baitzituen errege Faraonek] (Axular); Jesukristok eginiko lenengo mirarija, [zeinegaz asi zan mundubari agertuten jaungoiko benetakua zana] (Astarloa); Izan bedi gure gizaldearentzat Eskual Etxea bigarren ohantze bat, [zointan amaren menetik urrundu gazteek haren mintzoa baitute entzunen] (J. Etxepare); Leize izugarri bat [non betikotasun guzian egon bearrak diran oñazez lertzen] (Agirre Asteasukoa); Azken fina deitzenda gauza deseatu gura, [zein logratuas geros eztuen yago deseatzen batek] (Lizarraga); Igaren urthian egin dut, eta ezarri argira, libruto bat euskaraz, [zoiñen izena baita Ontsa hiltzeko bidia] (Tartas).

31.4.4d XX. mendean, bai Hegoaldean, bai eta Iparraldean ere, franko hotz agertu ziren idazle gehienak horrelako erlatiboei buruz, eta guti erabili zituzten. Gramatikari anitzek ere arbuiatu izan dituzte, baizik eta euskarak bere berezko erlatiboak dituela, eta ez dela egoki erdal egitura bati horrela ateen zabaltzea. Baina, euskara batua hedatu eta garatu ahala indar hartu dute berriro ere horrelako egiturek. Aise aurki daitezke mota horretako erlatiboak gaurko unibertsitateko testuetan, Pentsamenduaren Klasikoen itzulpenetan, saiogintzan nahiz literatura lanetan.

31.4.4.1. Menderagailuaren forma

31.4.4.1a Perpaus erlatiboak mendeko perpausak dira, eta euskaran nahitaezkoa da izan dezaten mendeko perpausetako aditz jokatuek menderagailua. Menderagailua bi eratakoa izan daiteke: -(e)n atzizkia erabili da mendebaldeko euskalkietan; bait- aurrizkia gehienbat, berriz, ekialdekoetan.

31.4.4.1b Esan gabe doa -(e)n erabiltzen denean menderagailua ez dela azalean ageri iraganeko adizkiekin, -N markarekin bat egiten baitu (-N + -n = n), baina menderagailu horren bereizgarri orokorra dugu hori, nahasbide eta guzti: ehiztariak hil zuen / zuen oreina (orainaldian: du/duen). Idazle batzuek “mendebaleko” forma izateari begiratzen baitiote horren gainetik, eta horregatik lehenesten -(e)n menderagailua; beste askok, berriz, edozein euskalkitatik ari direla, nahiago dute bait- aukeran argiagoa erabiltzea, kontuan harturik, gainera, (zeren) bait- joskera euskara arrunta dela dagoeneko testuetan.

31.4.4.2. Izenordain erlatiboaren forma (zein-/zeina- eta non-)

31.4.4.2a Izenordain erlatiboak galdera izenordainen bidez eratuak dira. Horretarako, haatik, ezin balia daiteke edozein galdera izenordain baina soil- soilik oinarrian zein edo non forma dutenak. Nor eta zer izenordainak, preseski, ez dira erabiltzen aurrekaria duten perpaus erlatiboetan; (korrelatuetan, ordea, bai). *Orduan agertu zen gizon bat(,) [nori beso ezkerra falta baitzitzaion]; Orduan agertu zen gizon bat(,) [zeini beso ezkerra falta baitzitzaion].

Izenordain erlatiboak anaforikoak dira, horrek esan nahi baitu gaineko perpausean izan behar dutela erreferentzia ematen dien izen sintagma bat, aurretik agertzen dena, eta hain zuzen aurrekari deitzen dena.

31.4.4.2b Zein izenordain erlatibo gisa erabilia denean bi moldetan agertzen da: edo sintagma mugagabea edo sintagma mugatua eratzen duela. Adibidez, Leizarraga alde batetik eta Haraneder eta Duvoisin beste batetik, ez datoz bat zein izenordain erlatiboa erabiltzerakoan. Leizarraga: Ezta haur Jesus, Josephen semea, zeinen aita eta ama ezagutzen baititugu? Haraneder: Ez da hori Jesus, Josephen semea, zeinaren aita eta ama ezagutzen baiditugu? Duvoisin: Hori ez da Jesus, Josepen semea, zeinaren ait-amak ezagutzen baititugu? Leizarragak mugagabean erabiltzen du izenordain erlatiboa (zeinen). Aldiz, Haranederrek eta Duvoisinek mugatu singularrean (zeinaren).

Ez du ematen formazko desberdintasun horri ezer darraikiola esanahian edo egituran, hots formazko aldaki hutsak dira bi moldeak, autoreen arabera kanbiatzen direnak gehienetan, non ez dituen autore berak bi moldeak erabiltzen. Hala ekialdean (Leizarraga, Oihenart, Tartas, Lopez, Lizarraga…) nola mendebaldean (Frai Bartolome, Añibarro, Astarloa, Mogel…), zein forma soila erabili izan da gehienik literaturan. Zeina(k), berriz, XVIII. mendetik aitzina nagusitu da bereziki erdialdeko euskalkietan. XVII. mendean, Axularrek eta Materrek zein erabiltzen zuten beti, bi formak aurkitzen dira (zein eta zeina(k)) Etxeberri Ziburukoaren eta Pouvreauren lanetan. Hortik aitzina, alde bat nagusitu da forma artikuluduna Lapurdin (Etxeberri Sarakoa, Larregi, Laphitz, Duvoisin, Elizanburu…). Gipuzkeraz ere erabili izan da aldaera artikuluduna (Larramendi, Arzak, Antia, Lardizabal…): Eliz au, zeñari eman zioen gure gurasoak ainbeste urre (Larramendi); Bestea zan Akinoan, zeñarekin pakean eta amorio onean bizi zan (Lardizabal). Leku kasuetan zeinean agertzen batzuetan singularrean, baina zeineko, zeinetik edo zeinera nekez kausi daitezke literaturan izenordain erlatibo gisa erabiliak: Franziskok […] sendatu zuen beste bat biotzezko miña egiten zizaiona bular gañean jarriaz larru-orri bat, zeñean izkribatu zuen orazio bat (Antia). Lekuzkoetan, hain zuzen, non saileko izenordainak erabiltzen dira gehien-gehienetan: larru-orri bat(,) non…

31.4.4.2c Perpaus erlatiboaren aurreneko posizioan agertu behar du zein izenordainak nahitaez. Perpaus erlatiboko adizkia, berriz (menderagailua dakarrena), haren ondotik (bigarren tokian) ager daiteke, edo urrunago, perpausaren erdian edo bukaeran. Ez da, beraz, perpaus erlatiboko adizkiaren tokiari buruz gramatika lege zorrotzik, eta, euskaran askotan gertatzen den bezala, estilo hautuen arabera erabakitzen da kontu hori. Halere, seinala dezagun oro har halako joera bat badela adizkia izenordain erlatiboaren ondotik emateko. Baina bestelako bideak inola ere ez ditu itotzen joera horrek, Lardizabalen adibidean ikus daitekeen bezala.

31.4.4.2d Sintagma mugagabea eraturik ere, zein izenordainak, aurrekariak duen numeroa atxikitzen du, eta araberan egiten da aditzarekilako komunztadura perpaus erlatiboan: Adiafanotasuna bizitzaren eguerdian da Egiptoko izurri bat, zein baita sortu aitzineko eta hilondoko gauetan haien ubi eta quomodorik egokiena (Olarra).

Hegoaldeko euskalkietan zeintzuk forma erabiltzen da batzuetan aurrekariak edo aurrekariek pluraltasuna badakarte. Hona adibide pare bat Frai Bartolomeren lanetarik: San Ignacio Loijolakua ta santa Isabel Ungaijaco Erregina, zeintzuk nozbait jokuan, edo beste gauza inozenteetan dibertituten zirian; Musika, ta kanta indezente, ta odolberozailiak gaiti, zeintzuk dirian luxurijaren azogia, ta aragijaren sugarria.

Gaurko idazleen lanetan ere aurki daitezke horrelako egiturak: Ibai guztietatik eta lurretik bertatik ere lainoak eta lurrunak sortzen ikusten dugu, zeintzuk arnasa bezala honela gorantz igorriak diren (X. Amuriza); Napumocenok batzuetan bisitatzen zituen tokietako postalekin erantzuten zien gutun luze haiei, zeintzuetan Carlosek zehatz-mehatz azaltzen baitzion, nola ez, enpresa ondo zihoala (Montorio).

31.4.4.2e Esan gabe doa zeina(k) erabiliz gero agerikoa dela numero komunztadura izenordainean berean, eta ezinbestekoa dela, egiturazko kasuetan diren sintagmen kasuan, aditzarekilako numero komunztadura. Aurrekaria identifikatzeko erraztasunaren aldetik, badu abantailatxo bat forma artikuludunak, singularra eta plurala bereizten laguntzen ohi baitu hasieratik izenordain erlatiboak: Nagusiaren bazkideei, zeinarekin/zeinekin…; […] bi zizpa‑kanoien muthurrak!… zeinek, aithortzen dut, ez baininduten guti izitu, eta, gero, bi gizon bizardun, zeinek gutiago izitu baininduten, batean ezagutu nuelakotz nere anaya (J. B. Elizanburu). Bestalde, zeina(k) izenordaina erlatiboen eratzeko erabiltzen denean, ongi bereizten dira formalki zein izenordainari dagozkion erabilera desberdinak.

Galderazkoa denean, edo gradu markatzaile denean harridurazko perpausetan, mugagabean da zein; erlatiboa denean, aldiz, artikuluarekin ager daiteke: Badiat beldurra ez dakikan, behar bada, zein abilki yokatu zen behin Sarako yaun hauz’aphez bat, zeinak izena baitzuen Erremundegibehere (J. B. Elizanburu). Hitz batean, zeina(k) forma izenordain erlatiboari baizik ez dagokio. Egungo erabilera estandarrean, guztiz arrunta da erabilera hori halako erlatiboez baliatzen diren idazleen artean.

31.4.4.2f Zein(a) izenordain erlatiboak aurrekaria behar du. Ez da, beraz, aurrekaririk gabeko zein-erlatiborik.

Zein(a) izenordainak numeroari dagozkion tasunak ditu, baina gutitan agertzen da pertsonari dagozkionak bereturik. Halere ez du iduri ezintasunik baden horretan. Adibidez, Etxeberri Sarakoak bere gramatikan, ni, zeina bainaiz eta gisako formak eskaintzen ditu. Hor, zeina izenordainak lehen pertsona baitu aurrekari, araberako komunztadura du adizkian (naiz). Bere testuetan ere eskaintzen ditu horrelako adibideak: Zer erranen dut bada nik, [zeinak hartu baitut eskualdunei dagozten materiarik loriosena]?

31.4.4.3. Izenordain erlatiboak hartzen dituen kasu marka nahiz postposizioak

31.4.4.3a Erlatibo arruntetan izen sintagma erlatibatua ezabatua izanik, eta harekin batean haren atzizkia, deusek ez du agerian erakusten zer funtzio duen sintagma erlatibatu hark perpaus erlatiboan. Izenordain erlatiboa erabilirik, ordea, atzizkia etorriko da ondotik, eta beraz, pentsatzekoa da ez dugula aurkituko halako erlatiboetan erlatibatzeko zailtasun berezirik, ez behintzat sintagma erlatibatuaren funtzioari dagokionik. Hala da: izenordain erlatiboa edozein kasutan ager daiteke zein-erlatiboetan (salbu partitiboan). Bestalde, egiturazko kasu batean ez direnean, juntatu ere daitezke izenordainak: Iainko Aitari, zeinaganik eta zeinez eta zeinenak baitirade gauza guziak (Leizarraga).

Hona aurrekoez landa beste zenbait adibide, izenordain erlatiboak duen kasuen arabera aurkeztuak (izenordainaren forma kontuan hartu gabe):

31.4.4.3b Absolutiboa eta ergatiboa

Zure omena bere eskuetan luke; zeina baita emakume bati gerta dakiokeen malurarik handiena (Jon Muñoz); Ikhas ezak salbatzeko artea, zeina baita gaiñerako zuhurtziaren Andrea (Etxeberri Ziburukoa).

Mira zazu zein urrun zaren oraino egiazko karitatetik eta humiltasunetik, zeinak ezpaitaki nihori haserretzen ez gogortzen bere buruaren kontra baizen (Pouvreau); Esertzen zelarik kanpoko jarleku luzean, zeinak jauregiko aitzin-pareta baitzuen bizkartoki, erraiten zigun (Irigoien).

31.4.4.3c Datiboa

Hiratzea estaltzen da berriz abere azpikoaz, zeinari ematen baitzayo, lehen erran den bezala, menaslora-uretik; eta hola-hola, hiratzea eta ongarria aldizkatuz, egiten da samatsa (Duvoisin); Barruan halako likore baten azken hondarrak besterik ez zeukan botila bat, zeinari marka bat egin baitzion (Morales); Hirugarren erronda hartzen ari zen lagun batekin, zeinari xeheki ari baitzitzaion kontatzen nola erosi zuen otarre bat patata (K. Zabala).

31.4.4.3d Instrumentala

Eta halakoak dira hirur bekhatu suerte hauk, zeinetzaz mintzo baikara presenteon (Axular); Hala nola baita gure eskuara, zeinaz halaber duritzen baitzait ausartki erran ditekeela […] (Etxeberri Sarakoa); Rodako markesa zeritzan gizon batek, zeinetaz esaten baitzen porrot egin zuela urrezko meategiekin eta aberastu egin zela ospitaleekin (Iñurrieta); Mundua erabiltzen duten jainko irrazionalen tenplua, zeinez ez baitakigu deus, gizonaren irudikoak ez direla salbu (Juan Garzia); Urbiaingo herria ere, zeinaz bi hitzen erraiterat obligaturik bainago (Irigoien).

31.4.4.3e Genitibo edutezkoa (-en)

Gogo onez hartzen dut grazia, zeinaren bidez egiten bainaiz humillago (Pouvreau); Irudikapena ideia bat da, zeinaren bidez Izpirituak gauza bat kontenplatzen baitu presenteko bezala (Xarriton); Katuak ere, zeinaren larrua gantzaz lehertzeko zorian baitzegoen, begi horiak biribildu eta aztertu egin zuen mesfidati (K. Zabala).

31.4.4.3f Genitibo lekuzkoa (-ko)

Zuhaixka zabartu batzuk han-hemen, zeinetako baten azpian aurkitu bainuen aurreko maizterraren bizikleta-ponpa (Aldasoro).

31.4.4.3g Soziatiboa

Nahi du izan dezagun bakea Jainkoarekin, zeinarekin izan baikare errekontziliatuak (Duhalde); Ezagun zuen, halaber, Oihenart, zeinarekin bizpahiru aldiz mintzatu izan baitzen (Irigoien); Txokolatetxoen eztainu-xaflak, zeinekin zilar-bolak egiten baitzituen Misioetara bidaltzeko “Indietako haurtxo bat askatzeko sari” (Juan Garzia).

31.4.4.3h Motibatiboa

Eta zu zarela iende hetarik, zeinengatik erraiten baitu Sofonias Profetak… (Axular); Othoitz egiten drauagu barkatu nahi drauzkiguán gure falták, zeinakgatik hire iugemendura zordun baikara: eta barkamendu hunezaz nahi gaituan herio eternalera obligatuak garen obliganzatik deliuratu eta idoki (Leizarraga); Emazkidazu neure emazteak, zeinengatik lan egin baitut, eta neure seme-alabak; eta joan egingo naiz (J. A. Mujika); Beste bat beltza, barrutik eztainuzko xaflaz azpikotua, zeinarengatik 450 pezeta eskatzen zuten (Saizarbitoria).

31.4.4.3i Inesiboa

Nahiz denbora hartan ez ziren bide hortan astean lau arima ibiltzen, ortzirarez salbu, zeinetan baita Doni‑Yoaneko merkhatua, fortunak nahi izan zuen, egun eta oren berean, kausi zadin gizon bat (J. B. Elizanburu); Bestenaz banagoka zure hizkuntzari, len ere baño obekiago dakust alde oietako Euskaldunen itsumendea, zeñean darasaten, eztala gure Euskera, gauza andi, mee, goi diranak adirazteko (Larramendi); Arimak irudien bidez ezagutzen du, baina ez dauka bitartekorik, zeinetan bere burua ezagut dezan (J. M. Lekuona); Paper gorriz estalita zituen hormak, zurezko arasa baten pareraino-edo, zeinean paratu baitzituen hainbat txarro apaingarri, etxean eskuz landutakoak (Larrañaga).

31.4.4.3j Ablatiboa

Zeren nolako baita lurra, zeinetarik iragaiten baita ura, halako gerthatzen baita ura ere (Axular); Txabola batera eraman zituzten, zeinetatik ihes egin baitzuten, gauez eta zapatarik gabe (Gabiria); Hemen ere badirela pariak, zeinetarik askok yonki edo barbon bihurtuta bukatzen duten, edo zahartu eta etxe-zuloan sartuta ezertarako dirurik gabe (Atxaga).

31.4.4.3k Adlatiboa

Biharamunean itsasoaren berze aldetik gelditurik zegoen gendetzeak ikusi duenean ezen berze untzitxorik etzela han bat baizen, zeinetara haren diszipuluak sarthu izan baitziraden, eta etzela sarthu bere diszipuluekin Iesus untzitxora, baina haren diszipuluak berak ioan izan ziradela (Leizarraga); Bazirudien igande goizetako gosari haiek, zeinetara ez baitzuen behin ere huts egin, haurtzaroko keinuetara itzularazten zutela (Irizar).

Leku-denborazko kasuetan zeinean edo zeinetan bezalako formak erabili orde, non forma ere enplegatzen ahal da izenordain erlatibo gisa: Doazala Galileara, non ikusiko naben (Añibarro); Jan zen Donapalaiora, non baitzen orduan Nafarroako parlamenta (Axular); Nola kristale bat, nondik pasatzen den iruzkiaren argia (Lizarraga); Egun honi dagokionez adierazi dut Ebanjelioaren parte hura, non esaten baita bekatariak hurbildu zirela gure Jaunarengana (J. M. Lekuona). Aurrekariak denbora adierazten badu, denborazko balioa ere izan dezake non izenordain erlatiboak: Ez da urtherik, non hor edo hemen zenbait buru galtzen ez baita (Duvoisin).

31.4.4.4. Zein-erlatibo konposatu eta konplexuak

31.4.4.4a Zein-erlatiboak elkarren artean juntagailuen bidez lot daitezke, hala nola Tartasen adibide honetan, non mode Pernon azken hilaren aitak aurrekariaren ondoren hiru zein-erlatibo ageri baitira eta juntagailuaren bidez konposatuak: Costuma eta karitate eder bat pratikatzen zian bere denboran mode Pernon azken hilaren aitak, [zoin hirur Erregeren denboran izan baita, agian Frantzian zen iaunik handiena] eta [zoiñek, Duc de Candale, Duc de la Valete, eta Cardinal de la Valete bere hirur semen, eta bere personan, ukhen baitu ohore hori non laur cordon blu, kolpu batez bere familian ikusi baititu] eta [zoin Infanteria Frantzesaren Colonel general, eta Guyenako gobernadore hil izan baita]. Hona beste adibide bat, Leizarragarren obratik: Iainkoaren Aingerua, zeinena bainaiz ni eta zein zerbitzatzen baitut. Zenbaitetan, bait-erlatibo batekin egiten da juntadura: Neure adeskidia, igaren urthian egin dut, eta ezarri argira, libruto bat euskaraz, [zoiñen izena baita Onsa hilceco bidia], eta [konprenitzen baititu onsa hiltzeko moyenak] (Tartas).

Beste zenbaitetan zein-erlatiboa bera da konplexua; hots, perpaus erlatiboaren barneko beste mendeko perpaus baten osagarria da izenordaina daraman perpausa. Halakoetan, menderagailua (bait-, edo -(e)n), goragoko perpauseko adizkiari lotzen zaio, eta izenordain erlatiboa agertzen den mendeko perpauseko adizkiak berezko ezaugarriak atxikitzen ditu: Etorriko dira haur batzuk, zeinek [esperantza baitut [ixtorio guztia kontatuko digutela]].

31.4.4.4b Izen sintagma erlatibatua dagoen perpausa perpaus adjuntua denean, berriz (denborazkoa, moduzkoa…) zein izenordaina ez daiteke hartarik atera, eta perpaus guziak agertu behar du bait- menderagailua hartzen duen perpausaren aurrean. Abaritia duk, zein desiratzen dutelarik batzu erauzi izan baitirade fedeti (Leizarraga); Ontasunen gutizia, zeiñaz posedituak izanik zenbeit errebelatu izan baidire fedetik (Haraneder). Hau da, beraz, egitura: [_{P ERL} [_{P Adjuntu} ZEIN-… _{P Adjuntu}]… BAIT-/-(e)n…]. Adibidez: Kalte guztien gaiñeko kaltea, alferkeriatik heldu den handiena, [[zeiñi narraikola] erran baitut nik oraiñokoan erran dudan guztia] (Axular); Beste gauza asko Isaakek arteraño etziekizkienak […], [[zeintzuek gizon santu ark aditu zituenean], Jaunari eskerrak eman, eta gero Jakob bere ordeko nagusitzat ezagutu zuen] (Lardizabal); Gorthean utzi zuen andrea, [[zoinari agradatzeko] hainbertze pairatzen baitzuen] (Laphitz). Azken adibide hau, ordea, ez-gramatikala izango litzateke, izenordaina perpaus adjuntutik aterako bagenu: *Han utzi zuen andrea, zeinari [hainbeste pairatzen baitzuen] agradatzeko.

31.4.4.5. Zein-erlatiboen tokia aurrekariaren eretzera

31.4.4.5a Zein-erlatiboak postposatuak izaki, aurrekariaren ondoren agertzen dira, aposizioan. Gisa horretan, anitzetan aurrekariaren ondo-ondoan izaten badira, ez da nahitaez beti horrela gertatzen, eta zenbaitetan zein-erlatiboa perpausaren bukaeran agerturik, aurrekaritik bereiz ager daiteke, hala nola gertatzen baita aposizioan diren erlatibo arrunten kasuan ere.

Zein-erlatiboak aposizioan datoz, aurrekariari hurbiletik darraizkiola. Zuzenean segitzen dute aurrekaria, edo, hartarik bereiziak badira, ezinbestekoa delako: aurrekaria izenlaguna delako, haren ondotik postposizio bat badelako edo beste izen sintagma batean sarturik dagoelako: […] ortziralez salbu, zeinetan baita Doni‑Yoaneko merkhatua (J. B. Elizanburu). Segidako adibidean, aurrekaria izenlaguna da; izenordain erlatiboa, beraz, ez da agertzen ahal haren ondo-ondoan: Ioseph Mariaren senharra, zeinaganik iayo izan baita Iesus (Leizarraga).

31.4.4.5b Perpaus erlatibo arruntak aposizioan doazenean, perpausaren bukaeran aurkitzen dira maiz, gaineko perpauseko adizkia eta beste tartean dela. Gauza bera gertatzen da zein-erlatiboekin ere. Alde horretarik egitura paraleloa dute ondoko bi adibideek, batean perpaus erlatibo arrunta izan baita aposizioan emana eta gibeleratua, eta bestean, berriz, izenordain erlatiboa duen perpausa: Goizean liburu bat irakurri dut(,) [biziki gustatu zaidana]; Goizean liburu bat irakurri dut(,) [zeina biziki gustatu baitzait]. Hona beste adibide bat ergatibozko sintagma ere tartean duena: […] ordena asko bere izenteetan ditu Aita Santubak berak, zeintzubetan eragozten jakuen Eleisa-gizonai, ez bakarrik alako lekubetan dantzan egitia, ez bada baita besteen naasteko dantzia berarijaz ikustia bere (Frai Bartolome).

31.4.4.5c Zein-erlatiboak, ageriko ardatzik gabeko perpaus erlatiboak bezala predikatu osagarri izan daitezke. Orduan izen sintagma subjektuari dagokio izenordain erlatiboa: Ezen haur da [zeinez eskribatua baita …] (Leizarraga). Baina egitura hau zaharkitua da.

31.4.4.6. Zein-erlatiboen oinarrizko balio semantikoa eta erlatibo moldeen arteko desberdintasunen neutralizazioa

31.4.4.6a Lehenik erran beharra dugu hemengo erlatiboetan argi direla egitura kontuak: zein-erlatiboak beti agertzen dira aurrekaria gorpuzten duen sintagmatik kanpo²⁵³, aposiziozko perpaus moduan. Alde formal horretarik, kontraste garbia dute zein-erlatiboek, aposiziozkoak izanik beti, perpaus erlatibo arruntekin. Oinarrizko semantikan ere, bistakoa da aldea izen sintagmaren kanpoko eta barneko perpaus erlatiboen artean, baina aipatzekoa da badirela kasu batzuk zeinetan desberdintasun hori neutralizaturik geratzen baita. Besteak beste, eta nagusiki, honako bi hauek:

31.4.4.6b Mailega diezaiogun Axularri adibide bat, apur bat moldatua: Leiho (irudiko) batzuk(,) zeinetarik bekatuak ariman sartzen baitira. Egitura hori, aurrekari zehaztugabeak (leiho batzuk) erreferentearen irakurketa inespezifikoa bideratzen duenez, ez da sartzen lehian inolako irakurketa zehaztailerekin. Hori dela eta, neutralizatu egiten dira halakoetan perpaus erlatibo moten arteko desberdintasun semantikoak, eta trukagarri gertatzen dira guztiak: Leiho (irudiko) batzuk(,) (haietatik/handik bekatuak) ariman sartzen baitira = Leiho (irudiko) batzuk(,) (haietatik/handik) bekatuak ariman sartzen direnak; (Haietatik/Handik) bekatuak ariman sartzen diren leiho (irudiko) batzuk.

Jakina da, bestalde, euskaraz artikuluak ez duela beti irakurketa espezifikoa bideratzen: sotoak ere baditu leihoak (= leiho batzuk); etorriko da eguna (= egun bat)… Semantika nagusitzen da halakoetan formazko itxuraren gainetik, eta gainerako aurrekari inespezifikoen jokabidea erakusten dute halako sintagmek. Hona Axularren adibidea hitzez hitz: Zeren hauk dira leihoak eta portaleak(,) zeinetarik bekhatu guztiak […] arimen barrena sartzen baitira. Jakina, kasu horretan, badu abantailarik zein-erlatiboak, zeren, batetik, aukera ematen baitu postposizioa zuzenean txertatzeko izenordain erlatiboari, erresunptiboen (ikus § 31.4.3.8b) beharrik gabe, eta, bestetik, interpretazioa ez baita geratzen artikuluak har ditzakeen balioen arteko anbiguotasunen azpiko. Hots, egokiago eta erosoago dirudiela Axularren aukerak beste batzuk baino: leihoak(,) zeinetarik bekatuak ariman sartzen baitira / ?bekatuak ariman sartzen diren leihoak. Hona halako beste pare bat gure klasikoetatik: Ethorria zela orena zeinetan gizonaren semeak utziko baitzuen bere burua bere etsaien eskutarat Jainkoari (Larregi); Zeren nolako baita lurra zeinetarik iragaiten baita ura, halako gerthatzen da ura ere (Axular). Eta baita gaurko autoreetatik ere: Obabako lehen amerikanoak berak idatzitako orri sorta bat, zeinetan fusilatu nahi izan zuteneko gaua kontatzen zuen (Atxaga); Nire emaztea, etxe berrira aldatu ginenean, poz-pozik sukaldeko robot berriarekin […] eta, batez ere, horma osoa okupatzen duen telebista-ordenagailuaren pantailarekin, zeinetatik eraikin osoko domotika kontrolatu ahal baita (Zaldua).

31.4.4.6c Orobat gertatzen da desberdintasunen neutralizazioa determinatzailea erakuslea denean; kasu honetan, ez irakurketa inespezifikoa delako, inondik inora, baizik eta perpaus erlatiboak berak ematen diolako erakusleari erreferentzia. Badu antza mekanismo horrek aurrerago aztergai izango ditugun korrelaziozko antolaerekin (ikus § 31.4.6): Nola (baita) etxe bat tximinia okerra duena? Bada, hura(xe)/h(art)an(txe). Hona adibide batzuk klasikoetatik: Hau da gerla eder eta miragarri hura(,) zeinetan jakintasunak nahi baitu gizona altxatu eta abantaillatu, hala nola enorantziak nahi baitu aurthiki eta ostikatu (Etxeberri Sarakoa); Indazu grazia hura(,) zeina erakutsi baituzu hain handia eta premiazkoa dela ene salbamenduko (Pouvreau); Laudagarrien direnak dira hainak zeinek indarrik aski baitute ezagutzeko beren zoramenduak eta medeatzeko hartarikako makhurrei (Duvoisin); Horietako bat da, hain zuzen ere, etsai hilgarri eta gorrotatu hura zeina garaitzeko antolatu diren iragan milaka urtean jende eta gauza guztiak: Ziurtasun Handia (Berrizbeitia); Harako lurzoruaren hezetasun-ehuneko hura zeinetan ez baita lurzoruaren bolumena txikiagotzen, nahiz eta ur gehiago galdu (Lurzorua aztertzeko eta ikertzeko oinarriak). Halakoetan, sarreran aipatu dugun bezala, honelakoa da joko semantikoa: hura = perpaus erlatiboak (molde bateko nahiz bestekoak) deskribatzen duena. Hots, gerla eder hori(,) zeinari esker ezjakintasuna gaindituko baitugu = hari/berari esker ezjakintasuna gaindituko dugun gerla eder hori.

²⁵³ Badira kontrako adibide guti batzuk, Etxeberri Sarakoaren lanetan. Oso leku urria dute gure tradizioan horrelako erlatiboek. Haietan izen aurrekaria ezkerrean agertzen da hondarkirik gabe: Haran zeina deitzen baita Laburdi (= Lapurdi deitzen den harana).