Euskararen Gramatika

31.4.5. Bait-erlatiboak

31.4.5.1. Bait-erlatiboen ezaugarriak

31.4.5.1a Aski gaizki epaitu izan dituzte XX. mendeko gramatikari askok zein-erlatiboak. Esan izan dute, bereziki, halako izenordainik gabe ere era daitezkeela molde bereko perpausak, ekialdeko euskalkietan behintzat: Bakotxak badauka eskuan liburu ttipi bat, [hartan kondu guziak baitire] (J. Etxepare); Orok ezagutua den liburu ttipi pollita, [zointan ez bakarrik delako ithurria, bainan oraino hemengo azinda […] beltzak berak hain amultsuki goresten baititu] (J. Etxepare). Bi adibide horietan egitura berak ditugu. Badira, ordea, formazko diferentzia batzuk; bi bereziki. Batetik, lehenbiziko adibidean, erlatiboan bait- menderagailua izanik ere, badakigu haren orde -(e)n ere balia daitekeela; aitzitik, bigarrenean, bait- menderagailua baizik ez daiteke erabil. Bestetik, lehenbizikoan ez da izenordain erlatiborik eta bigarrenean, aldiz, bai (zointan).

31.4.5.1b Noski, erran daiteke lehenbizikoan hartan izenordainak zointan izenordain erlatiboaren eginkizuna duela, eta gisa batez hala da, hartan erresunptibo gisa agertzen baita, aurrekariaren erreferentzia izanik, izen sintagma erlatibatuaren funtzioa seinalatuz. Hain zuzen ere, Lafon eta Lafitte gramatikariek horixe zioten: bait- menderagailuak erabilera zabala duen Iparraldeko euskalkietan, euskarak ez zuela izenordain erlatiboen beharrik, berdin-berdin erabil baitaitezke halako perpausetan erakusleak, edo haietarik eratorri lekuzko adberbio deiktikoak (han, handik…), erresunptibo gisa, euskararen joskeraren jatortasuna hobeki errespetatuz. Bestalde, orain ikusiko dugun bezala, erakuslerik gabe ere egin daitezke halako erlatiboak, izenordain erresunptibo agerikorik erabili gabe.

XX. mendeko Iparraldeko idazleek bereziki baliatu dute idatzietan, bestela ere autore zaharretan eta bereziki gaurko ahozko euskaran erabiltzen den jokabide hori. Halako perpaus erlatibo aposiziozkoak bait-erlatiboak deituko ditugu hemen, bait- aurrizkia baizik ez baitaiteke izan kasu honetan menderagailua.

31.4.5.2. Erresunptiboen forma (agerikoa edo ez-agerikoa)

31.4.5.2a Ikusi dugu nola, erakusleak ager daitezkeela izenordain erresunptibo gisa bait-erlatiboetan. Horrela gertatzen da maiz. Beste batzuetan, ordea, erresunptiboak beste forma bat ere izan dezake. Helduko da eguna, zeinetan esango jatan, abiatu, ta presta nadilla ondo ilteko; Jinen dira egunak, [Ø herriari gosea igorriko baitiot] (Añibarro). Pentsa dezakegu badela bigarrenean ere erresunptiboari dagokion sintagma bat, aldi honetan agerikoa ez bada ere. Hitz batez, bait-erlatiboetan izen sintagma erlatibatua osoki isildua izan daiteke (izenordainik ez: ez erlatiborik eta ez erakuslerik): Bizpahiru egun bereziki hor iragan dire, [Ø beldurtzeko baitzen, [etzadin gehiago trein bat higi nehorat, ez aitzinerat ez gibelerat]] (Hiriart-Urruti). Erresunptiborik gabeko jokabidea errazkiago erabiltzen da, noski, isiltzen dena egiturazko kasu batean denean eta adizkiak komunztaduraz seinalatzen duelarik hura: Ezagutzen ditut apezak, [Ø buruhauste ederrik baitute [hamabi urteko haur batzuek egin galderi] xuxen ihardetsi beharrez] (Hiriart-Urruti); Nahi baduzie jin, badira “Ranchero” nausi eder batzu, [Ø oroz gainetik, eskualdun alabak nahi baitituzte emaztetzat] (Larzabal).

31.4.5.2b Halere, kasu gramatikala duenean ere agerikoa izaten ahal da erresunptiboa: Ni deitzen naiz Roland, Charlemagne-en gizona / [harek balio baititu, Otsoa bezalako dotzena] (Larzabal); Hanitz aldiz aditua nakon erraiten amari, [hau ere harriturik baitzagon] (J. Etxepare). Erresunptiboa erakusleaz beste izenordain bat ere izan daiteke: Nik ikusten ditut hemendik neskatxa frango […] [denak kasik erdaraz ari baitira solasean] (Larzabal). Erresunptibo gisa, hartan moldekoak ez ezik, han moldekoak ere erabil daiteke: Ostatu handi batzu idekirik badauzkote, [su, ohe on, jateko garbi, soinekorik beharrenak han ediren baititzazke merkeenik] (J. Etxepare); Ipar aldetik maldatzen dute dena bazka-leku diren munho batzuek, [handik erregebidez itzainek jausten baitakote ardien ilea] (J. Etxepare).

31.4.5.3. Bait-erlatiboetako izen sintagma erlatibatuen kasu markak eta postposizioak

Edozein kasu marka nahiz postposizio harturik ager daiteke bait-erlatiboetako izen sintagma erlatibatua, genitiboa barne. Izenordain erresunptiboa agerikoa denean, jakina, guziz gardena da interpretazioa. Hona Jean Etxepareren lan batetik atera zenbait adibide: Bazter ikusi nahia: horra zerk utzarazten dakon herria eskualdunari, [Ø ardurenik itsasoaz haindirat baitoa onaren ala berriaren keta]; Jendea alde dute, guziz jende xehea, hunen oldarrari bihurtzeko ez baititeke poliza aski azkarrik.

31.4.5.4. Bait-erlatibo konplexuak

Bait-erlatiboetan, zein-erlatiboetan bezala, izen sintagma erlatibatua mendeko perpaus batekoa izan daiteke.

Adibidez, aurreko adibidean, erresunptiboa (hunen) mendeko perpaus jokatugabeko osagaia da (hunen oldarrari bihurtzeko). Hona halako beste batzuk: Barne huntan bada holako mutil eta neskatxa frango, [ez baitakit [Ø ene predikua duten onartuko]] (Larzabal); Azken urte hotan, Canadako zelhai hotzetarat lehia badute bakar batzuek, [ez baitakigu [Ø zer gibelondo eginen duten]] (J. Etxepare).

31.4.5.5. Aposizio motak

31.4.5.5a Bait-erlatiboak, zein-erlatiboak bezala, erlatibo aposatuak dira. Erlatibo aposatuak izanik, bestelako sintagma aposatuekin batera etor daitezke: […] errota bat [gogorki zabala], [bere bi mazeletako zirien artean huts bat baitzaukan] (J. Etxepare).

31.4.5.5b Halaber, beste erlatibo aposatuak bezala, aurrekariaren ondoan ager daitezke edo gibeleratuak. Alderdi horretarik ere ez dira bereizten zein-erlatiboetarik: Gizon bati gertatu zaio, [hura ere ez baita guti harritu orduan]. Hor, bait-erlatiboa gibeleratua da, eta, halakoetan maiz gertatzen den bezala, aurrekaritik (gizon bati) bereiz. Hona gisa horretako beste adibide pare bat. Hurbileko aposizioan, beste sintagma apositibo batekin batean: Zera zen bat, [eskualduna baitzuen ere andrea], Irisarriko (Hiriart-Urruti); Aposizio gibelatuan: Bada hainitz hemen gaindi, [Ø ez baitezakete bertze hainbertze erran beren buruentzat] (Larzabal); Zenbat deputatu ez da [dirudunen eta langilen arteko gerla berek sustatu dutelakotz] baitire jaun handi] (Hiriart-Urruti).

31.4.5.6. Bait-perpausen anbiguotasuna

Badakigu bait- aurizkia ez dela bakarrik perpaus erlatiboetan erabiltzen, eta beste erabilera batzuk ere izan ditzakeela: kausa adieraz dezake, adibidez. Gisa horretan zail da batzuetan jakitea bait-perpausa erlatiboa edo adjuntua den: Etzen bazter ikusi nahia: merkaturat zenbeit aldiz, elizarat maiz, eta gero etxean, [han baitzuen osoki bere bihotza] (J. Etxepare). Hor, bait-perpausa bi modutan azter daiteke: edo erlatibo gisa, han izenordain erresunptiboa izanik, edo kausazko perpaus gisa. Funtsean, anbiguotasuna ez da hain bitxia gogoan hartzen badugu bait-erlatiboak beti erlatibo aposatuak direla, eta erlatibo aposatuek balio esplikatiboa izan dezaketela. Formaren aldetik bait-erlatiboak eta bait-ekilako perpaus adjuntuak ez baitira elkarretarik bereizten, berezkoa dugu euskaran halako perpausen anbiguotasuna: Haurrek, [ttipi direlarik ohakoan ahanzten baitituzte eta behar gabe zernahitaz asetzen], zango makilak kakol derabiltzate, zorroa ja biribil, buru zabal gaitza lepo meheak nekez bezala jasaiten deielarik (J. Etxepare).

31.4.5.7. Bait-perpauseko izenordain batek aurrekari gisa perpaus bat duenean

Bait-erlatiboetako izen sintagma erlatibatuari dagokion aurrekaria ez da beti izen sintagma bat. Perpaus baten edukia ere izan daiteke aurrekaria: Garatik hirirako bi zubiak ere behar dituzte zabaldu, [ez baita goizegi izanen] (Hiriart-Urruti). Hor, bait-perpauseko subjektua izenordain isildua da. Haren erreferentzia ez da aurretik agertzen den izen sintagma bat, baina aurretik agertzen den perpauseko edukia (aipatu bi zubien zabaltzea, hots). Hona beste adibide batzuk: Federiko enperadoreak etzuen bere mendean arnorik edan, [anitz baitzen aleman batentzat] (Axular); Jenden hiruetarik bat bataiatuak dira, [Afrikako beste erresumetan ez baita usu ikusten holakorik] (Hiriart-Urruti). Noski duda izan dezake batek ea halako perpausak egiazko perpaus erlatiboak diren, ala beste zerbait. Ez gara hemen eztabaida horretan sartuko. Esan dezagun, soil-soilik, ondoko erdaretan ere kausitzen direla halako perpaus aposatuak, erlatiboen ereduari darraizkionak. Zein-erlatiboak ere gisa berean erabili dira tradizioan. Zeren Iainkoa izendatuki, gezurraren aithor eta lekhuko ekhartzen baita: zein baita bekhatu handia eta itsusia (Axular). Erlatibo arrunt apositiboekin eratuak ere badabiltza, baina molde horren onargarritasuna zalantzagarri zaio askori: ?Federiko enperadoreak etzuen bere mendean arnorik edan, [anitz zena aleman batentzat].