Euskararen Gramatika

31.4.6. Korrelazioz eraturiko perpaus erlatiboak

31.4.6.1. Korrelaziozko perpausak: aurkezpena

31.4.6.1a Perpaus erlatiboen artean sailkatzen ohi dira ondoko adibideko ereduari darraizkion perpausak ere: Nor ere bizi baita etxe hartan, hark pagatu beharko du haren konponketa.

Adibide horretan erreferentzia bereko bi izenordain ditugu, perpaus banatan agertzen direnak: lehenbizikoa galdera izenordaina da eta lehen perpausean agertzen da, perpaus hartako aditz jokatuak bait- aurrizkia duelarik (baita); bigarren izenordaina (hark), berriz, erakuslea da, eta ondoko perpausean agertzen da, perpaus hartako adizkiak menderagailurik ez dakarrelarik (pagatu beharko du). Erakuslea (hark) anaforikoa da, erran nahi baitu aurrekari batek ematen diola erreferentzia; ohar bedi, haatik, aurrekari horrek ez dezakeela erreferentzia zehazki mugaturik eman, zeren galderetan erabiltzen den izenordaina baita: nor, aurreko perpausean dagoena.

31.4.6.1b Holako egitura duten perpausez esaten da perpaus korrelatiboak edo korrelaziozko perpausak direla, eta mendekoari, nor … bait- erakoari, esaten zaio perpaus erlatibo korrelatiboa. Perpaus hauek ditugu hemen ikergai.

Ekialdeko tradizioan agertzen dira gehienik perpaus hauek literaturan. Halere, mendebaldean ere kausi daitezke batzuetan, bereziki testu zaharretan, bai(s)t- menderagailuarekin eraikiak, eta moduzko konparazioak osatuz: Zelangoa baista amea, alangoa oi da alabea (RS); Zelan bainabil janzirik, alan otza daukat nik (RS).

Forma jokatugabe eta eliptikoetan ere kausitzen dira korrelaziozko perpausak hala nola ondoko adibideetan: Zer ikusi, hura ikasi; Eguzkia nora zapiak hara.

31.4.6.2. Korrelaziozko perpausen egitura

31.4.6.2a Esan bezala, goiko perpausetako egituran bi perpaus ditugu: alde batetik galdera izenordain bat izenordain aurrekari gisa daukan mendeko perpaus bat, bait- aurrizkia dakarrena, eta bestetik, bestearen eskuinean, izenordain anaforikoa daukan perpaus bat, menderatua izan beharrik ez duena, eta beraz adizkia menderagailurik gabe izan dezakeena. Ondoko adibidean erakusten dugu korrelaziozko perpausen egitura:

[ZER/NOR_k-kasua (ere) … BAIT- aditza], [HURA_k-kasua … aditza]

Nor ere baitago nitan eta ni hartan, eta harek ausarki ekartzen du fruitu (Leon); Ama Birjinak, are mundu hunetan zenean ere, nori ere, eta nork ere behatzen baitzioen, hari […] gogoeta garbi batzuk, eta garbiki bizitzeko nahikunde handi batzuk pitzten eta emaiten […] zerautzan (Axular); Baina, nor ere ahalegintzen baita besteak Arrazoiaren arabera gidatzen, hura ez da oldarrez ari, gizatasunez eta bihozberatasunez baizik (Xarriton); Nork ere irudikatzen baitu, alabaina, maite duen emaztea zikintzen dela beste norbaitekin, pertsona hura tristatuko da (Xarriton). Azken adibide honetan, erakusle soilaren ordez, izenaz eta erakusleaz osaturiko sintagma dugu.

31.4.6.2b Perpaus hauei dagokien terminologia ongi zehazteko erranen dugu perpaus menderatuko izenordain erlatiboa (ZER edo NOR) izenordain (korrelatu) aurrekaria dela, eta beste izenordaina, berriz, HURA gure adibideetan, izenordain (korrelatu) anaforikoa dela. Adibideetan ikusten den bezala, gehienetan ere diskurtso markatzailea lotzen zaio izenordain aurrekariari.

31.4.6.2c Aurrekoei konparatuz berezitasunak badituzte korrelaziozko perpaus erlatiboek:

– Lehenbizikorik, zein-erlatiboak edo bait-erlatiboak bezala, ez dira izenlagun gisa agertzen; horretan argi eta garbi bereizten dira perpaus erlatibo arruntetarik.

– Bigarrenekorik, zein-erlatiboak edo bait-erlatiboak ez bezala, ez dira postposatuak: izan ere, erlatibo korrelatiboak erreferentzia ematen dioten anaforikoaren ezkerraldean agertzen dira beti.

– Hirugarrenekorik, perpaus erlatiboak erreferentzia zehazten dion izen sintagma erakuslea izaten da: hura, honi dagokion leku-adberbio bat (han, handik, hara…) edo, batzuetan, haina.

Altubek (1929: § 125) seinalatu zuen bezala, euskaraz beste modu batean ere ager daiteke korrelaziozko egitura hau, ondoko adibideetan ikus daitekeen bezala: Berak zer esaten eban? Nik arexeri erantzun baiño ez; Zein lagunen atzean ibili zan? Ba uraxe aurkitu Azkaratek.

Paralelismoa nabarmena da hor korrelazioz moldaturiko erlatiboekin, baina formazko diferentzia handi batekin: adibide horietan zer eta zein izenordainak galdera batean dira eta zinezko galdera izenordainak dira. Aitzitik, aurreko perpausean ez da horrela: galdera izenordaina daukan perpausa ez da galderazkoa, eta menderagailua dakar haren adizkiak.

Galderazko egituratik abiaturik ere forma jokatugabeak izan baitaitezke, are handiago gertatzen da orduan erlatibo korrelatuekin perpaus horiek duten antza: Berak zer esan ta nik arexeri erantzun, besterik ez (Altube 1929); Nik nora begiratu, hara hark (J. I. Basterretxea); Erizain ibili nintzen Gudarostearekin, gudariak nora joan ni hara (Uribe).

Bestalde, badirudi ahozko erregistro horretan bereziki, itxura bereko beste korrelaziozko perpausak ere molda daitezkeela hegoaldeko euskalkietan. Haietan, -(e)n menderagailua lotzen zaio galdera izenordaina duen perpauseko adizki jokatuari, zehar-galdera batean bezala. Horrela gertatzen da ondoko adibidean: Zu nora joaten zaren, nire anaia ere beti hara joaten da.

Esan behar da, halere, holako perpausak, ohiko korrelaziozko perpausen egitura dutenak (Hegoaldean gertatzen ohi denaz, -(e)n izanik menderagailua, eta ez bait-) ez direla biziki agertzen testu idatzietan.

31.4.6.3. Korrelaziozko perpausen balioa

31.4.6.3a Ikusi dugu korrelaziozko perpausetan izenordain anaforikoak duen aurrekaria galderetako izenordaina dela. Ez du, beraz, erreferentzia zehatzik, eta, ondorioz, balio kanonikoa hartzen ohi du, eta ematen ere izenordain anaforikoari. Batzuetan, haatik, balio kontzesiboa ere izan dezake.

Aurrekariak balio kanonikoa duenean korrelaziozko perpaus horiek ardatzik gabeko erlatibo generikoen pareko dira. Adibidez —ondotik errepikatzen dugun adibidea—, ardatzik gabeko erlatibo generiko baten bidez adierazia da beste zenbait itzulpenetan: Nor ere baitago nitan eta ni hartan, eta harek ausarki ekartzen du fruitu (Leon); Ni Argan bezala nitan dagonak uzta ugari ematen du (Orixe); Norbait niri itsatsia badago, ni berari bezala, horrek fruitu asko emango du; ni gabe ezin baituzue ezer egin (Elizen arteko Biblia).

31.4.6.3b Testuinguru egokietan balio kontzesiboa ere izan baitezake izenordainak, araberako balioa hartzen dute batzuetan korrelaziozko perpausek. Beha ondoko adibideari: Non ere gordetzen baita, ez zaigu handik eskapatuko.

Horrelako adibide bati, interpretazioan kutsu kontzesiboa errazki eman dakioke, hala nola esaten balitz: Edonon, den tokirik aurkitzen zailenean ere, ezkuturik egon arren, ez zaigu handik eskapatuko. Parekotasun horrek esplikatzen ditu, adibidez, kolosarrei eginiko gutunetan Kol 3, 23 pasarteko itzulpen desberdinak: Zer ere baitagizue, gogotik egizue (Leizarraga); Edozein gauza egin dezazuen, bihotzetik egizue (Duvoisin).

31.4.6.4. Izenordain korrelatu aurrekariaren forma

31.4.6.4a Izenordain korrelatu aurrekaria, galdera izaten da komunzki: nor edo zer sailekoa, adibideetan ikusi dugun gisan, edo leku-denborazko kasuetan non edo noiz erakoa.

Zein sailekoa ere izaten ahal da, halere, batzuetan. Adibidez, gorago aipatu perpausa zein izenordaina baliatuz itzultzen du Duvoisinek: Zein ere baitago nitan eta ni hartan, hainak ekharriren du fruitu hainitz (Duvoisin).

Zein-erlatiboetan, zein izenordain erlatiboa artikuluarekin ere erabil daitekeela ikusi dugu. Aukera hori aurkitzen da zein izenordain gisa korrelaziozko perpausetan erabilia denean ere, nahiz zein-erlatiboetan baino anitzez gutiagotan baliatua den jokabide hau. Ikus ondoko adibidea: Zeinak profeta bat, profeta delakoz baitu hartzen, hainak profeta saria izanen du, eta nork-ere prestu bat prestu delakoz hartzen baitu, harek prestu saria izanen du (Duvoisin).

Zein izenordain aurrekaria artikuluarekin agertzen da aurreko adibidean. Adibide bereko ondoko perpaus erlatibo korrelatua, berriz, nor izenordainarekin eratua da, baina ikus dezakegu ez dagoela bi izenordainen artean oposaketarik balioaren aldetik.

31.4.6.4b Ez da ohikoa zeina(k) izenordainaren erabilera hau korrelaziozko erlatiboetan.

Noski, zein izenlagun moduan ere ager daiteke batzuetan korrelaziozko perpausetan. Jokabide hau erregularra da, adibide ugari aurkitzen ez bada ere literaturan. Hona batzuk: Eta ZEIN-ere hiritan edo burgutan sarthuren baitzarete, informa zaitezte nor den hartan dignerik, eta zaudete han parti zaitezteno (Leizarraga); Gero baderamatzate zoin tokitarat iduritzen ere baitzeie, eta harat (J. Etxepare).

Adibide horietan zein izenlagun gisa agertzen zaigu. Esan gabe doa zer ere erabil daitekeela batzuetan modu berean: Zeren nola etsaiak bethiere zelatan baitaude, zer ere huts edo falta edireiten baitute, hura berehala harrapatzen dute, eta are batzutan berreturik, airatzen eta kanpatzen dute (Axular); Zer ere baitu eskas lur batek bere baitarik, hura behar zaio eman ongailuz (Almanaka); Zer ere baitu bere lan berezia gerlako gizon bakhotxak, hartan da gehienik eskolatzen (Saint-Pierre).

31.4.6.5. Korrelaziozko izenordain anaforikoaren forma

31.4.6.5a Izenordain korrelatu anaforikoa gehienetan erakuslea da, goragoko adibideetan ikus daitekeen bezala, edo hartarik eratorritako forma adberbiala toki denborazko kasuetan denean (han, handik eta abar): Gero baderamatzate zoin tokitarat iduritzen ere baitzeie, eta harat (J. Etxepare).

Aurrekaria nor edo zer gisako izenordaina izanik, mugagabean da eta singularreko aditz komunztadura dakar. Ondorioz, anaforikoa ere, gehienetan behintzat, singularrean izaten da. Halere ez dirudi ezinezkoa dela erakusle anaforikoa pluralean agertzea testuinguru egokietan. Ondoko adibidean Axularrek izenordain anaforiko singularra eta plurala, biak, erabiltzen ditu: Zaleuko Greziako parte batzuetako erregeak […], ordenatu zuen eta ezarri legea, nor ere eroriko baitzen adulterioan, eta nork ere behar etzen emaztearekin huts eginen baitzuen, halakoari eta halakoei, hainari eta hainei, hala gizonari nola emazteari, iustiziak begiak atherako eta iraziko zerauztela (Axular).

Aurreko adibidean ikus daitekeenez, izenordain korrelatu anaforikoa haina da, eta singularrean eta pluralean erabilia da.

31.4.6.5b Haina izenordaina korrelaziozko perpausetan bereziki agertzen da literatura tradizioan, aurrekaria gizakia izanik, ondoko adibideetan bezala: Nork ere maiz hartzen baitu bazka saindu eta erremedio salbagarri hori debozionerekin, hainak hartarainokoan borthitzen du bere arimako osasuna eta bizia (J. P. Arbelbide); Nork ere maiteago baidu aita edo ama ni baiño, haiña ezta enetzat on: eta nork ere maiteago baidu semea edo alaba ni baiño, haiña ezta enetzat gai (Haraneder); Nork erraiten baitu hura baithan dagoela, behar du, nola hura ebili baita, hala hainak-ere ebili (Leizarraga).

Haina izenordain anaforikoa, lapurtera klasikoko tradizioan kausitzen dugu. Nahiz XVI. mendean Leizarragaren idazlanetan ere aurkitzen den, XVIII. eta XIX. mendeetako testuetan bereziki agertzen da.

31.4.6.5c Izenordain anaforikoa isildua ere izan daiteke. Horrela da, adibidez, Axularren obratikako aipu honetan: Bada nork ere bere arimaz kontu ona eman nahi baitu, eta bere bekhatu iraganez barkhamendu erdietsirik, aitzinerat gehiago egin gabe egoiteko indar hartu, maiz kofesa bedi (Axular). Adibide horretan izenordain anaforikoa kofesa bedi aditzaren subjektuari dagokio baina isildua da.

Ondoko adibideetan, izenordain anaforikoa datiboan eta ergatiboan da, baina ez da ageriko izenordain gisa gauzatua aditzaren komunztadura marketan ez bada: Nork ere baituke orai orhoitzapen horren ohoretan besta egiteko gutizia, on dakiola! (Hiriart-Urruti); Nork ere nahi baitu bazkarian parte hartu, izena behar du eman Begiraleen egoitzan urriaren 8-ko berantenaz eta txartela aintzinetik pagatuz (Herria).

31.4.6.6. Ere eta eta korrelaziozko perpaus erlatiboetan

31.4.6.6a Korrelaziozko perpausetan askotan ere eta eta hitzak agertzen zaizkigu.

Goragoko adibideetan ikus daitekeenez, anitzetan idazleek ere agerrarazten dute perpaus erlatiboan izenordain aurrekariaren ondotik. Halakoak dira ondoko adibideak: Zer ere ikhusten baitugu bertzeer egiten, hari jartzen gare (Hiriart-Urruti); Nork-ere prestu bat prestu delakoz hartzen baitu, harek prestu saria izanen du (Duvoisin); Gizonak zer ere ereiten baitu, hura biltzen ere du (Axular); Gizonak zer ere ereiten baitu, hura biltzen ere du (Olano); Nork ere egin duena damu baitu, hura dohakabea da edo ezindua, bi aldiz (Xarriton); Mexikoko ikerketa misteriotsuetan Ernest Hemingwayri nork ere lagundu dion, itzalpetan geratu da horren izena (Jimenez).

Eta ere agertzen da askotan korrelaziozko perpausetan. Maizenik anaforikoa dakarren perpausaren hastapenean aurkitzen da, ondoko adibideetan bezala: Nork ere begiraturen baidu bere bizia, eta hark galduko du (Haraneder).

31.4.6.6b Batzuetan, halere, eta diskurtso markatzailea perpaus erlatiboaren barnean ere aurkitzen da, mendeko perpauseko azken hitzari erantsia, ondoko adibidean bezala: Lehenago, nork ere pagatzen baitzuen barrika arno gehienik-eta, hura zukan pasatzen bozetan… (Larzabal).

Beste batzuetan eta izenordain aurrekariari lotzen zaio mendeko perpausean, zenbaitetan ere darraiolarik: Non eta baitire (mirakuiluak), Jainkoa han da (Lapeire); Nor eta ere ez baita berriz sortzen urean […], ez daiteke sar Jainkoaren erresuman (Lapeire).

31.4.6.7. Korrelaziozko erlatiboak mendeko perpaus bateko osagai

Korrelaziozko perpaus erlatiboa mendekoa izanik, izenordain korrelatu anaforikoa perpaus beregain batean egon daiteke. Gehienetan horrela gertatzen bada ere, ez da ezer ezinbestekorik horretan, eta erlatiboari bidea irekitzen dion perpausa bera ere (izenordain anaforikoa duena, hots) mendekoa izan daiteke.

Horrela gertatzen da, adibidez, Axularren ondoko hiru adibideetan, bi kasutan -(e)la konpletiboa delarik mendeko perpausa (ondoko bi adibideak), eta beste kasuan ba- perpaus supositiboa (azken adibidea): Seguratzen zaituztet, ezen nork ere utziko baitu enegatik, eta ene Ebanjelioagatik etxerik, anaiarik, arrebarik, aitarik edo amarik, errezibituko duela orai presenteko denbora hunetan, utziko duenetik ehun gehiago, eta gero bertze munduan bizitze eternala (Axular); Orduan zeure ondokoei, eta han presentean edireiten direnei, zer ere nahi baitute, eta nola behar dela ikhusiko baitute, hala dagitela utzten derauezu (Axular); Zeren baldin Elizako doktor batzuek dioten bezala, Ama Birjinak, are mundu hunetan zenean ere, nori ere, eta nork ere behatzen baitzioen, hari, haragiaren desira desordenatuak eta gogoeta lizunak iraungirik, heken lekhuan gogoeta garbi batzuk, eta garbiki bizitzeko nahikunde handi batzuk pitzten eta emaiten bazerautzan: zenbatenaz orai han goititik, loriatik, hanbat kredit eta esku duen lekhutik, bere debotei egiazki gomendatzen zaizkonei erdietsiko deraue, eta erdietsirik emanen deraue, haragiaren tendamenduen haizatzeko eta benzutzeko indar, bothere, eta garazia? (Axular).

31.4.6.8. Korrelaziozko perpaus erlatiboaren tokia

31.4.6.8a Gorago ikusi bezala korrelaziozko perpaus erlatiboak izenordain anaforikoa dakarren perpausaren hastapenean kokatzen ohi dira, honela, beraz:

[[… NOR/ZER … BAIT-aditza …], HURA … aditza]

Zenbaitetan, halere, perpaus erlatiboa ez da perpaus osoaren hastapenean agertzen, baina haren erdian, betiere izenordain anaforikoa eskuinean duela (hau ageriko denean noski). Horrelakoa da ondoko adibidea: [Gero baderamatzate [zoin tokitarat iduritzen ere baitzeie], eta harat] (J. Etxepare).

Adibide horretan, harat izenordain anaforikoa dagoen perpauseko aditza (baderamatzate) aurrean da, eta perpaus erlatiboa haren eskuinean (izenordain anaforikoaren aurretik, haatik, ez baitaiteke bestela izan).

31.4.6.8b Batzuetan egitura hori aurkitzen da izenordain anaforikoa isildua izanik ere, hala nola Axularren adibide honetan: Beraz hunelatan, […] behar dugu egun beretik, geroko begira egon gabe, geure konzientziatik, zer ere notha, falta, eta narrio baitugu, khentzera enseiatu: eta halatan bakean eta soseguan egon, iarri eta pausatu (Axular).

Adibide horretan zer ere … bait- perpausa gaineko aditzaren (khentzera) ezkerrean da, baina halere perpaus horretako osagaien erdian, zeren ezkerrean duen sintagma (geure konzentziatik) khentzera aditzaren adizlaguna da. Erlatibo korrelatibo gisa aztertzen bada [zer ere … bait-] perpausa, suposatuko da, haren ondotik izenordain anaforikoa badela, baina kasu horretan isildua dela (haren edo genuke gauzatua balitz). Alabaina, ikusi dugu gorago Ø formako izenordain anaforiko horren aukera agertzen dela korrelaziozko erlatiboetan (ikus § 31.4.6.5c).