Euskararen Gramatika

30.7.2.1. -tzeko perpaus osagarriak

30.7.2.1.1. Subjuntibozko perpausen kideak

30.7.2.1.1a Hemen aztertuko ditugun -tzeko osagarriek, subjuntiboko perpausa dute kideko egitura jokatua, -(e)n zein -(e)la menderagailua hartzen duena: Bost minutu falta dira trena iristeko / irits dadin [zerta(ra)ko]; Oraindik txikiegia zara horretan jarduteko / jardun dezazun [zerta(ra)ko]; Etxean geratzeko / gera zaitezela [zer] agindu dizute; Leihoak ondo itxita uzteko / utz ditzazuela [zer] eskatu dizuegu. Adibide horietan berehala ikus dezakegu bi balio izan ditzaketela -tzeko perpausek: batzuetan, zer? galderari erantzuten diote; beste batzuetan, ostera, zerta(ra)ko? galderari. Nolanahi ere, -tzeko perpausen kasuan, sistematikoa da subjuntiboaren baliokidetasuna. Baina, baliokideak izanik ere, ohikoagoa da subjuntiboko jokatua erreferentziakidetasunezkoak ez direnetan; dena den, erreferentziakidetasunezkoak ere eman daitezke subjuntiboz: Bost kilometro falta zaizkizue Oriora irits zaitezten / iristeko; Besaulki bat falta dut sala osaturik edukitzeko / eduki dezadan. Baina ez dira hain naturalak gertatzen.

Predikatu gobernatzailearen araberakoa da -tzeko osagarria molde batekoa edo bestekoa izatea. Ikus dezagun zein diren zerta(ra)ko moldeko -tzeko gobernatzen duten predikatuak eta zein zer moldekoa gobernatzen dutenak. Bide batez, predikatu batek baino gehiagok kontrola ezartzen duenez (beste batzuek ez; erreferentziakidetasuna bai, baina ez kontrola), predikatu kontrol ezarle bakoitzaren ondoren emango dugu parentesi artean perpaus nagusiko subjektua, objektua ala zehar-objektua (datiboa) den kontrolatzailea: (Ks), (Ko) eta (Kd), hurrenez hurren. Predikatu berak, adieraren arabera edo hartzen duen laguntzailearen arabera, batzuetan ezarriko du kontrola, eta beste batzuetan ez.

30.7.2.1.1b Zerta(ra)ko moldekoak dira honako gobernatzaile hauen -tzeko osagarriak: ahalegina(k) egin (Ks), aidutu/begira/esperoan/zain egon, arazoak/zalantzak izan (Ks), ardura/arta/kargua izan (Ks), arriskuan egon/izan/jarri da (Ks), aski/nahikoa/asko gutxi izan (du), asmoa/gogoa izan (Ks), aukera/abagunea/egokiera/parada izan/galdu (du, Ks), aukera eman (Kd), baimena eman (dio, Kd), baimena eman (du/dio Kd), balio izan, behar/nahi izan (perifrasi modalak ez direnean), desira/irrika falta izan, eginahala egin, falta izan (da), falta izan (du, zaio, Ks, Kd), geratu (da), handi/txiki(egi)a izan, libre izan/egon (Ks), moldatu (da, Ks), ona/txarra izan, prest izan/egon (Ks), saiatu (Ks), trebatu (da, Ks), trebatu (du, Ko).

Hona zenbait adibide: Erantzun hori jaso izanak txarrena pentsatzeko aukera eman zidan noski (Saizarbitoria); Kalumniatzaile gisa zigortua izateko arriskuan jartzen du (Elexpuru); Eskatzen duzun diru kopurua handiegia da, berme gehiagorik gabe, inori emateko (Iturbe); Aldez aurretik trebatu da une jakin batean sor daitezkeen antzeko egoeren aurrean bat-bateko erantzun bat emateko (Joxerra Garzia, Egaña, Sarasua).

30.7.2.1.1c Zer moldekoak dira, berriz, gobernatzaile hauen -tzeko osagarriak: agindu (dio, Kd), agindu (du), agindu (‘ordena eman’), arren/otoitz egin (dio, Kd), erabakia hartu (Ks), erregutu (du), erregutu (dio, Kd), esan (dio, Kd, du), eskatu (dio, Kd, du), gomendioa egin (dio, Kd), gomendatu (dio Kd, du), iradoki (dio, Kd), iradoki (du), otoiztu (du, Ko)…

AGINDU ereduko aditzak dira, oro har, goikoak, -tzeko aukeratzen dutenak, bai aditz soilak (agindu), bai aditz objektudunak (agindua eman, gomendioa egin…): Agindua eman dizu atzera egiteko; Atzera egiteko agindu dizu. Agindu aditzak badu beste adiera bat ere, ‘hitzeman, promes egin’, -tzea osagarria hartzen duena: Opariak ekartzea agindu du.

Literatura tradizioan bakarrik ez, erraz aurkituko ditugu horrelako adibideak gaurko testuetan ere: Funtzionarioak itxaroteko erregutu dio (Gorrotxategi); Siriarekin bake elkarrizketak hasteko gomendatu diote Ariel Sharon Israelgo gobernuburuari (Berria); Aldi berean, Jerusalemgo gotorlekuko eta beste gotorlekuetako gudari-taldeak kentzeko eskatu zion Jonatanek Demetriori (Elizen arteko Biblia); Barre egin beharrean, iradoki zion halako pasabide bat beretzat egiteko (Olarra); Trolebusa edo zalgurdi bat hartzea gomendatzen zioten, baina trolebusak gauza handiegia zirudien, eta zalgurdia garestiegia zen (Navarro).

30.7.2.1.1d Balio bateko zein besteko -tzeko perpausen gobernatzaileen kontrol-egitura molde batzuetara ekarriaz, honako sailkapen hau egin daiteke:

Molde honetakoak dira goiko predikatu asko eta asko: ahaleginak egin, zain egon, arazoak izan, ardura izan, arriskuan egon/izan, asmoa/gogoa izan, aukera galdu, moldatu (da), libre izan, saiatu… Askotan izena osagai duten predikatu konplexuak dira. Adizki laguntzailea, berriz, da zein du motakoa izan daiteke.

Molde honetako aditzetan, adizki laguntzailea argumentu bakarrekoa edo bikoa izateak dakar berarekin kontrola subjektuak edo objektuak ezartzea.

Ez dira asko molde honetakoak. Ohikoagoak dira du/dio jokoa duten predikatuak; lehenak ez du kontrolik ezartzen, baina bigarrenak datiboaren kontrola ezartzen du.

Molde honetakoak dira: aukera eman, erregutu, eskatu, gomendatu, iradoki…

Molde honetakoak dira [izena+aditza] egiturako predikatu konplexu asko: gomendioa egin, eskaera egin…

Ikusi dugunez, predikatu batek baino gehiagok ez du kontrolik ezartzen. Horien artean daude da laguntzailea harturik, irakurketa inpertsonala dutenak (falta (izan) da eta abar).

30.7.2.1.1e Kontuan izan behar da, dena den, helburuzko perpaus jokatugabeetan ere ageri dela -tzeko (§ 37.4): Arrautzak frijitzeko erosi dio zartagina aitari. Baina behin baino gehiagotan agertzen da ‘zerta(ra)ko’ adierazten duen -tzeko perpausa izen baten ezkerrean: Pastelak egiteko irina behar duzue; Hurbiletik ikusteko betaurrekoak jantzi ditu. Anbiguoak dira azken bi adibide hauek; bi irakurketa onartzen dituzte. Batetik, ‘zertarako’ behar den irina edo ‘zertarako’ jantzi dituzten betaurrekoak (hau da, helburuzko adjuntu jokatugabea). Bestetik, [pastelak egiteko irina], [hurbiletik ikusteko betaurrekoak]; hau da, zein motatako / nolako irina, zein motatako / nolako betaurrekoak. Adibide horietako [-tzeko + izen] egituraren alternatibak izan daitezke beste hauek: bexamela egiteko irina edo urrutitik ikusteko betaurrekoak. Nolanahi ere, helburuzko adjuntu jokatugabeak dira hauek ere, izenaren ‘helburua’ edo ‘funtzioa’ adierazten dutenak. Aditz baten adjuntu izan ordez (jantzi, behar izan) izen baten adjuntu dira; hori da aldea. Baina horietan ez dago konplementazio erlaziorik, osagarri-gobernatzaile harremanik.

Badira beste esapide asko oinarrian -tzeko perpaus izenlagunak dituztenak. Horien artean aipa daitezke -tzeko adina, -tzeko lain, -tzeko bezain, -tzeko beste… konparazio esapideak. -tzeko asmotan esapidea, berriz, kausazko eta helburuzko perpaus jokatugabeetan aztertzekoa da, ‘zerbait egiteko asmoa’ esanahia baitu. Eta izen sintagmako izena isilik utzirik sortu dira baldintzazko kutsua duen -tzeko (Berandu iristeko, hobe duzu ez joatea) eta denborazko kutsua duen -tzekoan perpausak (Hitz elkartze berrietan, eta orobat zaharren artean hautatzekoan, bi indar ari zaizkigu beti lanean, Mitxelena).

30.7.2.1.2. -tzea perpaus osagarriak, ondoan subjuntiboko osagarri jokatua dutenak

30.7.2.1.2a Lehen ere aritu gara -tzea perpaus osagarriez (§ 30.6.3.1.1), adierazpen perpaus osagarriak lantzean. Izan ere, zerbait ‘adieraztea’, informazioa ematea da -tzea perpaus horien eginkizuna. Eta, horrenbestez, beste predikatu batzuek gobernatzen dituzte perpaus osagarri jokatugabe horiek. Hemen, ondoan, baliokide, subjuntiboko osagarri jokatuak dituzten -tzea perpausak aztertuko ditugu, ‘agindua, erregua, debekua’… adierazko predikatuen mende daudenak.

30.7.2.1.2b Oro har, ‘agindua, eskea, erregua’… adierako predikatuak izango dira mota honetako -tzea perpausen gobernatzaileak; zehazki, goraxeago, § 30.7 atalean aipatu ditugun motakoak.

Hiztunaren iritzi-jarrera, balioespena, adierazten duten predikatu konplexuak (predikatu osagarri + izan egiturakoak) dira, esaldi asko eta askotan, -tzea perpausen gobernatzaile: ona/txarra/itsusia/astakeria/harritzekoa/barkaezina/pozgarria izan, erraz/zail(a) izan (da)… horrela jokatzea. Generikotasuna eta inpertsonaltasuna nagusitzen dira horrelako egituretan. Balioespen zentzua dute, orobat, bestelako predikatu gobernatzaile askok: (ongi/gaizki) iruditu, (ondo/gaizki) hartu, komeni izan, merezi izan, atsegin/gorroto/gogoko/higuin izan, gogoko/maite izan, harrigarri/normal/zoragarri/egoki(a) izan/gertatu/iruditu, ontzat/bidezkotzat jo, atsegin/laket/atsekabe izan (zaio/du), gaitzetsi (eta etsi bigarren osagai duten guztiak, oro har), goraipatu/goretsi/laudatu, miretsi, onartu/onetsi… Ez zait ongi iruditzen haurrak hor bakarrik uztea; Ondo hartu al du bera saririk gabe geratzea?; Komeniko litzateke beste bide bat saiatzea; Ez zuen merezi hartan tematzea.

Predikatu hauetatik batek baino gehiagok osagarriak adierazten duen ekintza edo gertaeraren aurretiko interpretazioa onartzen dute. Hortaz, -tzea osagarriaren ordez, partizipio burutua -tua / -tu izana ere erraz aurki dezakegu (§ 30.6.3.6). Horrelakoak dira axola izan (zaio), damutu (zaio), deitoratu, eskertu, gaitzetsi, goraipatu/laudatu/goretsi, alegatu, atsekabe izan (zaio), ontzat/bidezkotzat jo eta abar. Predikatu horietako batzuek hiztunaren iritzi-jarrera edo gogo-jarrera adierazi arren, aurretiko interpretazio horrek ezinezko egiten du ondoan subjuntiboko osagarri jokatua izatea, subjuntiboak berez burutu gabeko gertaera adierazten baitu.

30.7.2.1.2c Hiztunaren iritzi-jarrera, balioespena adierazten duten egituretan ez da kontrolik eta erreferentziakidetasunik ere ez, askotan. Mota batekoak zein bestekoak izan, honako predikatu hauek ez dute kontrolik ezartzen: haizu/zilegi/debeku izan (da), aski/nahikoa/asko/gutxi izan (da), baimendu (du), eskatu (du), gomendatu (du), proposatu (du)… Baina datiboa hartzen badute, osagarri honek ezartzen du kontrola.

Predikatu sorta horren oinarrian honelako zerbait dugu: Ak zerbait egin nahi/behar, eta Bk Ari utzi edo ez utzi hori egiten. Hemen ere du moldean ez da kontrolik (predikatu gobernatzailearen subjektuak ez du protagonismorik osagarriak adierazten duen horretan): Alkateak debekatu du hormetan iragarkiak jartzea. Datibodun egiturak, dio moldeak, berriz, kontrola ezartzen du: Alkateak galarazi die alderdiei hormetan iragarkiak jartzea; Ez nizuke onartuko hain berandu etortzea; Eskertuko nizuke nirekin argia izatea, hau da, argi eta garbi hitz egitea (M. A. Mintegi).

Beste predikatu batzuetan ere, du motakoak ez izan arren, eskema bera ikusiko dugu: Zilegi da horrela jokatzea / Zilegi zaizu/duzu horrela jokatzea. Lehen adibidean ez dago kontrolik; bigarrenean, datiboak (zuri) edo subjektuak (zuk) ezartzen du kontrola. Ohartzekoa da datiboak rol desberdina duela adibide honetan (kontrolatzailea) eta balioespen-predikatuetan (irizlea): Zilegi zaizu [zuk/*nik/*hark] horrela jokatzea / Jasanezina (iruditzen) zaizu [zuk/nik/hark] horrela jokatzea.

Molde honetako predikatuek datiboaren edo subjektuaren kontrola ezartzen dute: erraz/zail(a) izan (begitandu) zaio/du; haizu, zilegi, debeku zaio/du. Zaila begitandu zaio minik hartu gabe jauzi egitea (P. Lizarralde); Askoz errazago izango du olibondotik sortutakoak beren berezko olibondoan txertatzea (Elizen arteko Biblia).

Beste batzuetan haizu da, zilegi da, debeku da, erraza da … predikatu inpertsonala ere aurki dezakegu, kontrolik ezartzen ez duena. Dirua epetan emateagatik ezer kentzea ez da zilegi.

Ikus ditzagun adibide batzuk: Munduaren lau bazterretako berriak ere apur bat jakitea on da; laket da (Hiriart-Urruti); On da irudimenaren bost zentzumenak lehen eta bigarren kontenplazioetan ezartzea (P. Altuna); Jainkoari paperen artean zerbitzatzea on da, baina egun ezpata da papera baino beharrago (Epaltza); Baina komeni da irudioi ihes egitea eta maitasunari bide damaiona saihestea eta gogoa beste zer batzuetara itzultzea eta gorputzean pilaturiko humorea edozein gorputzen kontra jaurtitzea (X. Amuriza).