Euskararen Gramatika

30.7.2.2. -tzea/-tzeko alternantzia

30.7.2.2a Aurreko puntuetan ikusi dugunez, subjuntibo jokatuaren ondoan batzuetan -tzeko osagarri jokatugabea izan dezakegu; beste batzuetan, ostera, -tzea osagarria. Baina -tzeko osagarriak batzuetan zer moldekoak direnez (zer? galderari erantzuten diotenez), ez da harritzekoa bi osagarri jokatugabe horien arteko alternantzia gertatzea.

30.7.2.2b [aditza + -TZEA/-TZEKO] eta [izena+aditza + -TZEKO]

Baliokideak dira bai predikatu soila, erabaki, eta baita [izen + aditz] predikatu konplexua ere, erabakia hartu. Berdin-berdin gertatzen da gomendatu / gomendioa eman, proposatu / proposamena egin eta beste hainbatekin ere. Baina osagarrien formari dagokionez, predikatu soilek alternantzia onartzen dute (predikatu konplexuek -tzeko baino ez dute hartzen): Erabakia hartu du haurrei ezer ez esateko; Erabaki du haurrei ezer ez esatea. Areago, autore berak erabil dezake batzuetan -tzea eta beste batzuetan -tzeko predikatu berarekin: Negozioarekikoak egitea eta atseden hartzea gomendatu zioten (Zubizarreta) / Batzuek politikara dedikatzeko gomendatu zioten (Zubizarreta).

30.7.2.2c -TZEA eskatu eta -TZEKO eskatu

Predikatu honekin sotilagoa da -tzea/-tzeko alternantzia: Gelak lehenago irekitzea eskatu du zuzendariak / Gelak lehenago irekitzeko eskatu die atezainei. Bigarren adibidean datiboak kontrolatzen du -tzeko perpausa (horixe da, hain zuzen, prototipoa: ‘norbaitek zerbait egiteko eskatu/galdatu norbaiti’). Lehen adibidean, ostera, ez dago kontrola ezarriko duen datiborik eta guztiz irekia geratzen da, beraz, irekitze horren subjektua. Inpertsonaltzat hartuko genuke. Baina subjektu esplizitua ere ager daiteke: Atezainek/irakasleok/zuek gelak lehenago irekitzea eskatu du zuzendariak. Izan ere, pertsona izan ohi da eskatu predikatuaren subjektuaren erreferentea (edo bestelako izakiak, pertsonifikaturik): Gorputzak/barrenak/bihotzak eskatzen dit horrela jokatzea.

Subjektua abstraktua denean, berriz, bestelako esanahia hartzen du -TZEA eskatu moldeak: Atezainen lanorduak aldatzea eskatuko luke horrek [gelak lehenago irekitzeak]. Datiboa sartzen dugunean ere, kontrola ezarri arren, ez da aldatzen osagarriaren atzizkia: Atezainen ordutegia aldatzea eskatuko liguke horrek [hori egiteak].

Beste esamolde honetan ere, datiboduna izan arren, -tzea perpausa agertuko da, adierazpen generikoa baita: Hain jostailu merkeari ezin zaio/diozu eskatu iraunkorra izatea; Halako jendeari nik ez diot eskatzen, noski, eskuzabal izatea. Gakoa, osagarriaren predikatua egiletasunezkoa ez izatea da. Esanahia egiletasunezkoa bada, joskera prototipikora itzuliko gara (norbaitek norbaiti zerbait egiteko eskatu): Inork ez zion eskatu, hala ere, eskuzabala izateko.

Badirudi, beraz, hauxe dela bereizkuntza semantiko eta sintaktikoa: zerbait gertatzea eskatu / norbaiti zerbait egiteko eskatu. Bigarren honek egile bat ezartzen du zuzenean, kontrolaren bitartez (nori eskatu > hark egin). Egiletasuna, nolanahi ere, esaldiaren interpretazioaren baitan dago: Mundu guztiari ezin zaio/diozu eskatu eskuzabala izatea [ezaugarri hori izatea eskatu] / Mundu guztiari ezin zaio/diozu eskatu eskuzabala izateko [horrela jokatzeko eskatu]. Gosetua, Ninak eskatu zion bere aitari izkina batean kokaturik zegoen “Mac Donald’s” jatetxe batera joatea (R. Etxeberri) / Poemak eramateko eskatzen zidan gero eta sarriago maisuak (Igerabide).

Galdatu nahiz galdegin aditzekin, berriz, ez da -tzeko moldeko osagarria erabili tradizioan. Gaur ere norbaitek zerbait egitea galdatu / galdegin norbaiti joskerari eusten diote zenbait autorek: Villepinek Sarkozyren inguruan ikerketak egitea galdegin zion (Sokarros); Silvio Berlusconi lehen ministroari Castellik esandakoagatik barkamena eskatzea galdegin diote (Berria); Herriko auzapezari bertze gutun batean galdatu dio gune guzian ikerketa baten egitea, radioaktibitaterik baden jakiteko (Herria). Baina EPG corpuseko adibide batek baino gehiagok erakusten dute, batez ere Hegoaldeko testuetan, eskatu predikatuaren eredura jotzen dutela gaur galdatu eta galdeginek ere: bertan behera uzteko galdegin, BBCri barkamena eskatzeko galdegin eta abar. Argia ez pizteko galdatzen zidan Robertek (Montoia).

30.7.2.2d -TZEA (nahi/gura izan) eta -TU (nahi/gura izan)

Nahi/gura izanen kasuan, predikatu gobernatzailearen subjektua eta perpaus osagarriarena desberdinak direnean -tzea perpausa erabiltzen dugu: Hala ere [zuk/hark/*nik ekartzea] nahi dut (nik). Baina subjektuak erreferentziakideak direnean, hots, kontrola dagoenean, -tu aukeratuko dugu: Hala ere liburuak ekarri nahi ditut [nik nahi, (nik) ekarri]. Baina azken joskera honetan ez dago perpaus osagarririk, aditz perifrasia baizik. Gainerako aditz modalen kidekoa da hor nahi izan: -tu nahi/behar/ahal/ezin izan. Aditz modal horien guztien joskera ez da beti berdin-berdina baina guztiak dira perifrasi, aditz bakarra balira bezala jokatzen dira, komunztadura eta guzti (§ 23.4): Liburuak [ekarri nahi] ditut. Beraz, -TU nahi izan perifrasia, erreferentziakidetasuna emateko / -TZEA (nahi izan) osagarri jokatugabea gainerako erreferentziako subjektuak emateko.

Salbuespen dira bizkaierazko eta gipuzkerazko hizkera batzuk, -TZEA nahi izan molde bera erabil baitaiteke erreferentziakidetasunezkoetan ere: Nahi/gura nuke [hark/nik] zu ikustea.

Nahi izan bezalatsu antolatzen da nahiago/gurago izan predikatua ere: Nahiago dut zuk ikustea [-tzea perpaus osagarria]; Nahiago dut nik ikusi [-tu nahiago izan aditz perifrasia]. Hobe izan predikatuak, aldiz, bi moldeen arteko zalantza ageri du, are hizkera berean eta hiztun/idazle berarengan: Hobe da/dut hura joatea nire lekuan; Hobe dut (neu) joatea/joan.