Euskararen Gramatika

30.6.3.2.2. -tzetik perpaus osagarriak (eta -tzetik -tzera)

Halako perpausek adierazten duten nozioa, leku edo denborazko kokapen bat izan beharrean (nondik/noiztik), gertakari bat da (zertatik): Kalte handiak ohi datoz diru-jokotik / Kalte handiak etorri zaizkio dirua jokatzetik.

30.6.3.2.2a Predikatu gobernatzaileak, jatorriaren nozio horrekin loturikoak izan ohi dira. Zehazki, ‘kausazko zentzua’ dute honako predikatu hauek: deduzitu, eratorri, etekina/fruitua/zukua atera, etorri, heldu, lortu, ondorioztatu, (ondorioa) atera, pasatu, segitu, sortu… Jokozaletasunetik, azkenean, hondamendia etorri zaio; Eta abstinentziatik, neurriz bizitzetik, sabel-ederretako izaitetik, eta pairatzetik heldu da debozionea eta saindutasuna (Axular).

Predikatu gobernatzailearen subjektua gertakari bat ere izan daiteke, eta, beraz, beste osagarri bat aurkitu dezakegu subjektu funtzioan: Pokerrean zaletzetik, azkenean, diru guztia galtzea etorri zaio. Adibide honetan ikus dezakegun kausa-ondorio erlazio bertsua aurkitu dezakegu beste esamolde batzuetan ere: Norbaitek orain zauden atakatik ateratzetik pasatzen da zure etorkizuna. Pasatu gobernatzaile duen adibide honetan iradokitzen da ataka horretatik ez ateratzeak etorkizuna zailtzea izango lukeela ondorio. Aurreko adibidean, ostera, ‘pokerrean zaletzeak’ izan du ondorio subjektuak adierazten duena, ‘diru guztia galtzea’, alegia.

Subjektua ondoriotzat hartzerik ez badago, berriz, kausarekin zerikusirik ez duen zertatik adiera izango dugu, nahiz predikatua aurrekoen berdina izan; esaterako, etorri adibide honetan: Hortxe dator osaba haurrak eskolara eramatetik.

30.6.3.2.2b Badira beste predikatu batzuk kausazko zentzua onartzen ez dutenak: abiatu, alboratu, aldaratu, aldendu, askatu, atzeratu/gibelatu, babestu, begiratu, desbideratu, desenkusatu, gerizatu, gorde, ihes egin, itzuli, libratu, libre izan/egon, salbatu, salbuetsi, urrundu (urrun egon). Mota horretako predikatuak ditugu ondorengo adibideetan: Amaia bisitatzetik itzuli zenean, triste ageri zen; Libra gaitezela gerrara eta are soldaduskara joatetik; Bosgarrena: etzabiltzala Jainkoaren itza enzutetik, errosario, bezpera, ta Sakramentuetatik igesi (Agirre Asteasukoa); Inoren beijaren, idijaren edo artuaren desiuari bijotzian leku emon deutsana ez dago urrin, era seguruba ta ixilla eduki ezkero, ardija edo bildotsa, idija edo astua ostuteti (Frai Bartolome); Uste badu gaitz hori saihets dezakeela hausnartzen zuen kaltea ez eginez gorroto duenari, orduan, kalte egitetik begiratu nahiko du (Xarriton); Finean, gero…, salbuetsiko nauzu gainerakoa erratetik; baina atsekabetan nago nehor egon litekeen bezainbat (Jon Muñoz).

30.6.3.2.2c Bai kausa kutsuko osagarrien eta bai bestelakoen predikatu gobernatzaileetatik askok da zein du jokoa onartzen dute: atera, babestu, libratu, salbatu… Etekin handia ateratzen dute zakarrontzietako gauzak birziklatzetik; Horrek ez zaitu babestuko jendeak zutaz susmo txarra egitetik.

30.6.3.2.2d Erreferentziakidetasun jokoei dagokienez, -tzetik perpaus gehienak ez dira kontrolatuak; adibideak ikustea baino ez dago. Ohikoena, jokatugabe guztietan bezala, erreferentziakidetasunen bat gertatzea da, baina ez, oro har, kontrola. Oso maiz aurkituko dugu adiera generikoa ere: Gauzak astiro ez pentsatzetik etor daiteke gero luzaro penatzea.

Hala ere, predikatu jakin batzuekin badago kontrola: Haurra izatetik hil zen ama; Kalean txirula jo eta txanponak eskatzetik bizi/mantentzen da; Israeldar gudariak, sarraskia egitetik itzultzean, kanpalekuan gelditu zenaz jabetu ziren (Elizen arteko Biblia). Subjektuaren kontrola ezartzen dute beste predikatu hauek ere: askatu/libratu (da), atertu, begiratu (da). Milango nor libratzen da bere bikotekidearekin eztabaida sutsu bat izatetik? (Lertxundi); Bestalde, eguneroko solasetan gizakien bizioak aipatzetik begiratuko da (Xarriton).

30.6.3.2.2e Kapitulu honen hasieran ‘osagarri jokatugabe + gobernatzaile’ itxura duten, baina egiaz aspektu-perifrasi baino ez direnez esana kontuan hartuta (§ 30.1.2.3c) -tzetik gelditu egitura aspektu-perifrasitzat hartzekoa dateke prozesu baten amaiera adierazten baitu gelditu aditzak; -tzeari utzi luke sinonimo hurbila: Zerua higitzetik geldituren da (Etxeberri Ziburukoa). Adieraz oso antzekoa denez, inoiz bukaturen joskerara asimilatzen da: Hilabetean gutxienean / ez dira jaten (= jatetik) gelditzen (A. P. Iturriaga). Perifrasi hauetan badago kontrola: Arratsalde guztian ez da gelditu astakeriak esatetik; Gizona, ahamenik galdu gabe, ez zen athertzen xehetasun emaitetik (Lafitte).

30.6.3.2.2f -tzetik -tzera jokoa. Bi predikatu motarekin agertzen da osagarri horiek elkartuz osaturiko joskera:

a) ALDE/BIDE HANDIA (IZAN/EGON). A dago mutur batean, B bestean, eta bien arteko desberdintasuna nabarmentzen da: Ez nuen uste hain handia zenik aldea ezkontzetik ezkonduta bizitzera; Gauza txarra nai izateti, egitera, bide andija dago (Frai Bartolome).

b) ETORRI, behartu/bortxatu, bideratu, ekarri, igaro/iragan/pasatu, lerratu, makurtu… A abiapuntuan, B amaieran, eta aldaketaren ibilbidea adierazten da: Bera jaun eta jabe izatetik besteen agindupean egotera behartu dute; Ordea halarik ere, etzuen nahi Iainkoak, han zegoena, zegoen geldirik: ez trabaillatzetik alfertzera, eta nagitzera ethor etzedin, eta zein gauza gaixtoa zen, eta den alferkeria, aditzera emaiteagatik (Axular); Urtxipiaren enpresa informazio hutsa saltzetik informazio horri bertzelako etekina ateratzera lerratzen hasi zenean (Epaltza).

Bigarren mota horretan, lehen motan ez bezala, ez da nahitaezkoa -tzetik perpausa agertzea: *Ezin da ukatu badela aldea [egia ez esatetik] gezurra esatera; [Bera jaun eta jabe izatetik] besteen agindupean egotera behartu dute. Aldiz, -tzetik perpausa ezin liteke agertu -tzera perpausik gabe halako predikatuekin: *Bera jaun eta jabe izatetik [besteen agindupean egotera] behartu dute. Beraz, esan daiteke -tzera perpausen hedatze-aukera bat dugula -tzetik perpausa ere agertzea: zertara helmugarekin batera, zertatik abiaburua ere aipatzen da. Bestalde, bigarren moldeko horietan, kontrola dugu sistematikoki, -tzera perpausei dagokien bezala (§ 30.6.3.4).