Euskararen Gramatika

30.6.2.4. -(e)n menderagailua duten adierazpen perpaus osagarri jokatuak

30.6.2.4a Euskalki batzuetan -(e)n menderagailua agertzen da uste izan, beldur izan edo badaiteke bezalako predikatuak gobernatzaile dituzten adierazpen perpaus osagarrietan. Ekialdekoak dira, askotan, horrelako egiturak: Uste dut gure aldekoa den; Ez dut uste baden inor hori egingo duenik; Nik uste gibeleko atetik joana den (azken adibide honetan uste bakarrik ageri da eta izan aditza isilpean geratu da). Ustez (eta) ere izan daiteke predikatu gobernatzaile: Ustez eta toki bat badaukan han, heientzat, beren kabañoak eskuan, irri batean heldu zaizko (Barbier). Ez dira falta, hala ere, ustez eta gobernatzaile izanik -(e)la osagarria duten adibideak: Ustez eta hiltzerat zoala (Larzabal); Ustez eta frantsesezko mintzairan bezala eginez, ederkiago mintzo direla eskuaraz (Lafitte). Iparraldekoak dira ondoko hauek ere: Badut beldurra giroa oraino okertuko den; Ez ninduten hek aditu: aditu banindute ere, baditake lokartuko ziren berdin (J. Etxepare).

Eskerrak gobernatzaileak -(e)la menderagailuko osagarriak izaten ditu gehienetan idatzian: Eskerrak etxean behintzat ez zela besterik egiten (Mitxelena); Eskerrak bizi honen ondotik hor daukagula bestea (Xalbador). Baina ahozko mintzairan -(e)n menderagailua hartzen du maiz, Hegoaldeko euskalkietan ere; idatzian ere hedatzen ari da jokabide hau: Eskerrak halako batean lo hartu duen! (Goenkale); Eskerrak Isidroren semea naizen —hots egin zuen Adrianek (Atxaga). Joko bera du batez Iparraldekoa den beharrik gobernatzaileak: Beharrik joan baino lehen dena erre dugula! (R. Etxeberri); Beharrik etorri zaren, bestenaz itoko nintzen. Damurik gobernatzaile duen osagarriak berriz, -(e)la nahiz bait- menderagailuak har ditzake, edo menderagailurik gabe joan: Damurik ez direla gaueko argiak oihal busti batzuek bezala! (Hiribarren); Damurik, Edurne ez zen bakarrik heldu (Epaltza); Damurik ez dudan eskura, Probentza aldeko amodio balada zahar edo galaiko portugaldarrik (Perurena).

30.6.2.4b -(e)n menderagailua daramaten adierazpen perpaus osagarri batzuek perpausaren buruan elementu iragarle izateko funtzioa duen galde hitz bat daramate: nola/zelan edo horra non… moduko esapideak. Honako adibide hauetan nola edo zelan ez dira egiazko galde hitzak, menderakuntza barneko lokailuak dira: Britainia aldeko folkloreak kontatzen du nola Eguberri inguruko egunotan ateratzen den txantxangorria, urki-txotx bat hartuta (P. Zabala); Beste batzuek gogoratzen dute nola Nafarroako erreinuak galdu zuen orduan bere independentzia (Xarriton); Ez zen batere atsegina ikustea nola bere eskoletan beti Nevilleren kontra jarduten zuen (I. Mendiguren); Entzun duzu zelan esan duten Peter Pan ez dagoela etxean? (Gabiria).

Kontakizunetan-eta erabiltzen da maiz egitura hori, esan, kontatu, entzun eta horrelako gobernatzaileekin. Baina baita ikusi, gogoratu, jakin eta “ezagutza” adierazten duten gobernatzaileekin ere. Horrelako adibide ugari aurkituko dugu bai tradizioan eta bai gaur egun ere; baina horren lekuan inoiz entzun edo irakurtzen den nola … -(e)la egiturak ez dirudi aski den adinako onarpena duenik: ?Entzun duzu nola, baserria erre zenean, herriko gazteek jaialdi handi bat antolatu zutela haren alde dirua biltzeko?

Aurreko horien antzekoak dira non ‘iragarlearekin’ (aurkezle baliokoarekin) esaten diren adierazpenak ere, elementu aurkezle bat eta non esapidea gobernatzaile dutenak —hona, horra, hara, begira … non—: Horra bada non, duela lau egun, grina handi batek hartua nagoen (Jon Muñoz); Eta bataioa baino lehenago, hara non heldu zen etxera abadea aitaren gutun batekin (Sarrionandia); Ikusleen kontzientzia lozorrotuarekin hasi, eta begira non bukatu dugun (Linazasoro). Beste galde hitz batzuk ere erabil daitezke: Begira nondik nora h nazkagarri honek baduen zenbait indar (Mitxelena).

Beste adibide hauetan, berriz, egiazko modu adberbio balioa du nolak eta, beraz, zehar-galderak dira mendeko perpausak (ez adierazpenezkoak): Ez dut gogoratzen nola zuen izena hirugarrenak (Hernandez Abaitua); Ez dut gogoratzen nola etorri naizen (M. Etxebarria). Dena den, ez da beti hain erraza garbi bereiztea noiz den zehar-galdera eta noiz adierazpen perpaus: Ikusiko duzu nola etorriko den Mikel goizeko ordubietan. Perpaus hau bi eratara uler daiteke: zehar- galderatzat har daiteke (‘ikusiko duzu nolako itxurarekin etorrik den’), baina baita adierazpenezkotzat ere (‘ikusiko duzu, etorriko da, bai’). Ahozkoan intonazioa izaten da bi irakurketen arteko bereizgarri. Adierazpenezkoetan eten labur bat egin daiteke elementu iragarlearen ondoan, hau aditzetik bereiziz eta “galdegaia” beste bat dela adieraziz. Horretaz gain, bai ahozkoan eta bai idatzian, adierazpenezkoetan aditza elementu iragarletik urrundurik ere eman daiteke, zehar-galderetan baino errazago. Egitura hori dute goraxeago eman ditugun adibide batek baino gehiagok. Horrelakoak dira beste hauek ere: Ikusiko duzu nola Mikel ordubietan etorriko den; Ikusiko duzu nola Mireni dirua ekartzea ahaztuko zaion; Hona non denak elkarrekin abiatu ziren. Eta, azkenik, galdegai guneko ba- baiezkoa ere eraman dezakete adierazpenekoek, adizkia sintetikoa denean, zehar-galderek ez bezala: Horra non Mikelek baduen autoa erosteko adina diru / *Ez dakit non baduen Mikelek dirua.