Euskararen Gramatika

30.6.2.3. -(e)nik menderagailua duten adierazpen perpaus osagarri jokatuak

30.6.2.3a Hegoaldean ezezkako perpaus osagarri batzuetan -enik menderagailua erabiltzen da (-en + -ik): Hil danik ez det behintzat entzun (S. Salaberria); Eztet pentsatzen aiek dutenik gaurko gaztien gaitzikan (Uztapide). Inoiz galderazko perpausetan ere erabiltzen da, batez ere sakonean ezezkako esanahia duten galdera erretorikoetan: Nola jakin nezakeen nik […] Europan indio gaxo auen erlijioa jakiteko orrelako gutiziarik egongo zenik? (Villasante).

Ez da pentsatu behar, ordea, ezezko eta galderazko perpaus guztietan erabiltzen denik menderagailu hori. -(e)na menderagailuaz esana errepikatu behar dugu hemen ere: joerak, jokabide nagusiak ikus ditzakegu -(e)nik eta -(e)la menderagailuen artean; baina ezin eman daiteke arau zehatzik. Nolanahi ere, seinala daitezke zenbait bide, ondoren emango ditugunak.

30.6.2.3b Predikatuak agintzen du maiz zein den erabili beharreko menderagailua. -(e)nik menderagailua eskatzen dute uste edo iritzia adierazten duten predikatuek: uste izan, pentsatu, iritzi, iruditu, eman, gogoak eman… Ez du ematen hiru baino gehiago direnik (I. Mendiguren); Ez dirudi ezer ukitu dutenik (Zaldua); Inori ez zitzaion bururatzen onik aterako zirenik (Navarro); Eta ez pentsa erraza izango denik (Atxaga).

Beste predikatu batzuek, ostera, -(e)la osagarria izaten dute normalean. Halakoak dira ahaztu, duda egin, duda izan, egia izan… edo denborazko erreferentzia ematen dutenak: Ez du dudarik egiten aise begiratuko zarela peril horretarik (Jon Muñoz); Ez da egia gizakiaren bizitza amaitzean hasten dela bere heriotza (Sarrionandia); Ezin duda egin daiteke biltze-lana dela gurean presakakoena (Mitxelena); Ez sekula ahaztu emandako hitza sakratua dela (Montorio).

Eta beste zenbait predikatuk, azkenik —esan, entzun, ikusi, jakin…—, menderagailu bat zein bestea erabil dezakete: Ezin esan dezakegu gizon prestua izan zela (Aresti); Ez egidazu esan biotzik ez dodanik (Gandiaga); Sekula ez zuela entzun Peter Panek ahuntza zuenik (Gabiria).

Kontuan izan behar da, edozein modutan, jokabide jakin bat duten predikatuek hura alda dezaketela, bere esanahia ñabartzen edo zehazten duen elementuren bat hartzen dutenean. Esaterako, jakin aditzak menderagailu biak hartzen baditu ere, ez daki asko predikatuak -(e)la eskatzen duela dirudi: Ez daki asko apaiza ez baina organujole naizela! (Aristi); Ez daki asko nerekin etorria dala ta etxean daukagula zai (Labaien); Ez daki asko Nikanor-ek, polizi-gizonok orretan emoten dituela euren bizitzako ordu asko (Erkiaga).

30.6.2.3c Normalean -(e)nik erabiltzen dituzten predikatuek ere -(e)la hartzen dute zenbait inguru eta egituratan:

a) Perpaus nagusia galderazkoa denean: Ez zaizu iruditzen gerra ondorengo filologia gehiegi mugatu dela testuetara […]? (Mitxelena); Tuntuna: ez duzu ikusten zure aitona naizela? (Lertxundi); […] Ea ez al zekien Ama Birjinaren hilean zeudela (Saizarbitoria). Baina, gorago aipatu zalantzen lekuko, aurki ditzakegu bestelako adibideak ere: Ik ez al dun siñesten begia betzuloan ikara ta dardar dabilenean, begizkoa jaurtitzen duenik? (Orixe).

b) Perpaus osagarriak ondotik besterik murrizgarria daramanean: Gudariak ikusi zituztenean, Mateori bera lotzera zetozela besterik etzitzaion bururatu lenbizi (Etxaniz).

c) -(e)la hartuko du mendeko aditzak predikatu nagusia konplexua denean ere; hau da, osagarria gobernatzen duen perpausa, aldi berean, beste perpaus nagusi baten mendeko denean: Getxok irabaziko zuela uste ez bazenuen, zergatik egin zenuen apustu haren alde? (baina, ez nuen uste Getxok irabaziko zuenik); Getxok irabaziko zuela uste ez zutenek asmatu zuten.

30.6.2.3d Adibide horiek guztiak ikusita, galdegin behar da zerk agintzen duen predikatu eta egitura bakoitzaren jokabidea den bezalakoa izatea. Badirudi ezetzaren esparrua dela hemen joan dagoen auzia; ezetza zeri dagokion, alegia. Horrela, -(e)nik daramaten perpausak ezetzaren esparruaren barruan daudela dirudi; eta -(e)la dutenak, berriz, ez. Agerikoa da hori normalean -(e)nik eskatzen duten uste izan, iritzi, iruditu, pentsatu eta horrelako predikatuak dituzten perpausetan. Horietan, ezetza mendeko aditzari dagokiola esan daiteke eta honen aurrean zuen kokagunetik igo dela adizki nagusiaren aurrera: [uste ez (-(e)la)] → ez [uste (-(e)nik)]. Hortaz, esanahi bera dute ez dut uste etorriko denik eta uste dut ez dela etorriko perpausek; errankideak dira. Eta berdin ez dirudi diru asko duenik eta diru asko ez duela dirudi.

Bestelako predikatuekin ez da hala gertatzen: ez du esan etorriko denik eta esan du ez dela etorriko bi gauza dira. Hor ez da gertatu ezetzaren igoerarik eta, beraz, ez dago errankidetasunik. Edozein modutan, horietan ere, -(e)nik perpausa ezetzaren esparruan dagoela esan daiteke. Adibide pare honek lagunduko digu esan nahi duguna hobeto azaltzen: Ez dute esan Mikel etortzekoa denik; Ez dute esan Mikel etortzekoa dela. Mikel etortzekoa da proposizioa ezetzaren esparruan dago lehen adibidean eta hartatik kanpo, ostera, bigarrenean. Bigarren perpausean ezetza esan predikatuari baizik ez dagokio. Honako hau izango litzateke, hurrenez hurren, goiko bi adibide horien eskema: _ez[esan proposizioa] / Proposizioa _ez [esan].

Hori horrela dela frogatzeko, nahikoa da perpaus horietan ezezko polaritatea duten ezer, inor, inoiz, behin ere eta horrelako elementuek (§ 13.10.7.6a) nolako jokabidea duten aztertzea. Lehen adibidearen osagarrian sar daitezke horrelakoak, ezezkoaren barruan baitago. Bigarrenean, berriz, ez: Ez dute esan inor etortzekoa denik / *Ez dute esan inor etortzekoa dela; Ez dute esan ezer galdu dutenik / *Ez dute esan ezer galdu dutela; Ez dugu entzun horrelako mirariak behin ere gertatu direnik / *Ez dugu entzun horrelako mirariak behin ere gertatu direla.