Euskararen Gramatika

28.5.5. Beste molde batzuk

28.5.5a Juntaduraren atalaren hasieran saiatu gara juntagailuak gainerako elementuetatik —menderagailuak, diskurtso markatzaileak— bereizteko irizpideak ematen. Esan dugu emendioaren, hautakaritzaren edo aurkaritzaren balioak beste molde edo egitura batzuen bidez ere lor daitezkeela: alborakuntza eta diskurtso markatzaileak erabiliz; lotu nahi diren elementuen aurretik adberbioak eta beste zenbait elementu errepikatuz; etab. Gramatiketan, batzuetan, elementu horiek juntagailutzat hartu izan dira. Baina bai EGLUn, bai hemen, bestelako ikuspegia defendatu dugu. Nolanahi ere, juntadura hautakarira gehiena hurbiltzen diren elementuak azalduko ditugu jarraian.

28.5.5b Nahiz/Zein. Tradizioan mendebaldeko testuetan agertu izan dira bereziki. Areago, zein bizkaierazko testuetan bakarrik aurkitu dugu. Nahiz, bizkaierazko testuetan, nai aldaeran azaldu ohi da sarri.

Bi elementu hauen izaera aztertzeko unean, bada oso kontuan izan beharreko ezaugarri bat: biak ere ez direla diskurtso markatzaileen laguntzan ageri, baina juntagailuekin batera ager daitezkeela. Ondorengo adibideetan eta emendiozko juntagailuarekin eta edo hautakariarekin batera azaltzen zaizkigu: Nahiz ardoa, nahiz ura edo nahiz petrolioa, edozer behar eban egarriak itoko ez baeban (San Martin); Nola nahi den dela, begiratu behar da ihardukitzetik eta etsaiaren akometatzetik, nahiz dela etsai hura zure berdin, nahiz handiago, eta nahiz ttipiago (Axular). Hirugarren atalean (§ 28.3 “Juntadura eta menderakuntza”) emandako irizpideak kontuan hartuz, juntagailuekin batera agertzeak diskurtso markatzaile direlako baieztapenera eramango gintuzke. Alde honetatik, dela… dela… / bai… bai… eta antzeko formulen pareko lirateke, hauek ere izen sintagma, adizlagun, perpaus jokatugabe edo mendeko perpaus jokatuen aurrean ezartzen direnean banakaritza balioa adierazten baitute.

Nahiz eta zein erabiliz elkartzen diren osagaiak perpausa baino kategoria txikiagoak izaten dira oro har: Beti bizi izan dira asko alperrak […] eurena ez den gauza atrapetan zuhurrak: basoak nahiz piztiak, harriak nahiz lurrak (E. Azkue); Martinek arrazoia eduki zein ez eduki… (Arrese Beitia); Eta hitz batek, ingurukoak gehitzen, gutxitzen nahiz aldatzen bazaizkio, ezin lehengoan iraun (Mitxelena). Ala juntagailua bezalaxe, aposizioan doazen sintagma absolutu mugagabeak elkartuz ere aurkitzen dira: Erbi zein koneju, meriendatxo bat eman beharko deustak behintzat gaur adar-jotze honen ordez (F. Bilbao); Beti agurrik zintzo eta beroena, aberats zein txiro, guztientzat (F. Bilbao).

Balioari dagokionez, ‘orobatasuna’ adierazten da nagusiki nahiz eta zein duten egituretan, hiztunari edo idazleari aukera bat edo bestea berdintsu zaiola agertuz: Urliari nahiz sandiari galdetuaz ez dugu auzi hau garbituko (Villasante); Ikusiko duzue zein polito ikasiko deutsuen aita gurea nahiz beste edozein leziño (F. Bilbao); Gure aldikoa izan balitz, gure gisako gizona eta idazlea izango genukeen, hobea nahiz kaxkarragoa, baina antzekoa eta kidea (Mitxelena); Baina, gure esanak gora-behera, gazteok bihoaz aurrera, gurekin nahiz gure gainetik (Lizardi). Balio hau edo/edota/ala juntagailu hautakariek ere hartzen dute, eta batzuetan adibide berean orobatasuna adierazteko juntagailu hautakari horiekin txandatuz aurki ditzakegu: Hizkuntza bat edo bestea jakiteak, ongi ala gaizki, hala nahiz honela mintzatzeak, Pygmalion ez da gure artean ezaguna, larru-azaleko koloreak baino gehiago batzen eta bereizten gaitu (Mitxelena).

Hala ere, batzuetan badirudi ez dela ‘orobatasuna’ adierazten, baizik eta ‘aukera’ baliotik gertuago dagoela: […] ez dela berdin, asmatzea batek bere arteko grina edo inklinazio txar karidadearen kontrakoa, zein karidadean huts egitea (Añibarro). Azken adibide honetan eta emendiozkoaren pareko dela esango genuke.

Postposizio sintagmak elkartzen dituztenean, juntagailu hautakariek bezalako jokaera erakusten dute, eta sintagmak osoak azaltzen zaizkigu gehienetan nahiz eta zein-ekin: Ikusbide ederra zegoen zeruan zein lurrean, inguru guztietan (Etxeita). Ardatz izenak zuzenean juntaturik dituzten adibideak ere agertzen dira tarteka: […] behartu ditu azkenean linguistak, hizkuntzalariak, beste jakiteetara, inguruko nahiz urrutikoetara, begiak iraultzera (Mitxelena). Horrelakoak errazteko baldintzak xehetasun handiagoz azaldu ditugu eta emendiozko juntagailuaz aritu garenean, eta juntagailu guztietan errepikatzen dira: pluralekoak izatea; determinatzailetzat zenbatzailea edo erakuslea hartzea; bi izenei dagokien izenondo edo izenlagunak edukitzea; eta abar. Hona adibide batzuk: Gizon nai giza-aldra bakotxak besteakazko artu-emonetan… (Eguzkitza); […] hosto nahiz orbel erorietan lotsati (Azurmendi); Mila eta handiak badira ere hemengo haitz zein mendiak (Arrese Beitia).

Elementu hauek hartzen duten tokiari dagokionez, nahiz eta orain arteko adibideetan nahiz eta zein elkartzen diren bi osagaien artean kokaturik ikusi ditugun, osagai bakoitzaren aurrean errepikaturik ere ager daitezke, balio banakaria hartuz; eta elkartzen diren osagaiak bi baino gehiago ere izan daitezke. Baina ez dira perpaus askeak izaten, osagai edo elementu txikiagoak izaten dira ‘juntagaiak’: Nahiz frantsesez, nahiz alemanez, nahiz ingelesez, mundu guztiko liburuetan topetan ditu berak ikasitako berbak (Oskillaso); Nahiz txantxetan zoazela, nahiz benetan zoazela, berdin berdin erreko zaitu hango suak (Astarloa); Zein bekatu guztia ezkutatu, zein estalgarriekin eskusatu, oro bat da (Mogel). Nahiz eta zein-en kidetzaren lekuko, txandaturik ere ager daitezke bata osagai baten eta bestea bigarren osagaiaren aurrean: Aritx maitea nahiz dela osasunaz, zein gaixo txarretan, nahibagez hondaturik, zein atseginetan (Etxeita).

Bestalde, juntagailu batzuek —eta, edo, ala— bazuten aukera juntagai bakarraren ondoren azaltzeko, bigarren juntagairik gabe (Miren eta etorri dira), baina nahiz eta zein ezin dira juntagai bakarren ondoren zintzilik utzi. Ondorengoak bezalakoak ezinezkoak dira: *Edozer jango luke, legatza nahiz… / *Edozer jango luke, legatza zein…

28.5.5c Ezpa. Antzinako autore batzuek, hala nola Etxepare, Leizarraga edo Pouvreauk, ezpa erabili izan dute juntagailu hautakari bezala, perpausetik beherako atalak juntatuz; gainerakoan badirudi edo-ren distribuzio bera duela (bi zenbatzaileren artean edo bi sinonimoren artean koka daiteke; bai eta bi galde hitzen artean ere). Dena den askotan ez da batere garbi ikusten ezpa juntagailu hautakari den ala ezpada-ren baliokide. Nolanahi den, adibide argi samarrak iruditzen zaizkigu ondokoak bezalakoak: Eta lehenik, gauza klaroa da, ezen Iainkoaz ordenatu ezpa manatu etzaikun guzia, gure libertatean dela (Leizarraga); Zer axola duzu hau hunelako ezpa horrelako izaiteaz, edo hura hunela ezpa horrela haritzeaz edo mintzatzeaz? (Pouvreau).