Euskararen Gramatika

28.5.4. Ala juntagailua

28.5.4.1. Juntagailua eta juntagaiak

28.5.4.1a Formaren aldetik aldaerarik ez duen juntagailu honek ere maila guztietako atalak elkar ditzake. Juntagailu hautakaria delarik, gramatikariak saiatu izan dira edo-rekin dituen desberdintasunak eta antzekotasunak zedarritzen. Horretarako, lehenik zer perpaus motatan ager daitekeen aztertu behar da, eta zer baliorekin erabili izan den.

28.5.4.1b Galde perpausetan sarri agertzen da ala. Juntatzen diren atalak perpaus beregainak nahiz mendekoak (zehar-galderak) izan daitezke: Zinez ote da zure eginbide mina, ala hortan ote da zure atsegina? (Xalbador); […] Iesus Krist elkhiten deia zelutik, ala […] han ere dago? (Belapeire); Ez dakit bertan jaio den ala datorren zerutik (S. Mitxelena); Zelan juzgauko dau, laguna deunga dan, ala ona dan? (Frai Bartolome). Zehar-galderak juntatzen direnean, batzuetan baiezkotasunaren eta ezezkotasunaren arteko hautua eskaintzen da, eta orduan amaieran ala ez erabili ohi da: Jainkoak badaki sendatuko zaren ala ez (Hiribarren); Ez zakiat auzia irabazi duan ala ez, baina hi ez haiz senargai ona Malentxorentzat (Agirre); Ez ezazula begira ea liburuaren egilea jakinsuna den, ala ez (Xurio).

Beste batzuetan sintagmak juntatzen ditu, askotan galdegai direnak: Ametsa ala egia da hau? (Kardaberaz); Egiguzu prediku bat, xuxen ala makur mintzo zaren jakin dezagun (Laphitz); Berehala ikusi behar da ea hura altxarazi duen kausa, barnekoa ala kanpokoa den (Haraneder); Orain, ordea, ez digu axola Cayatte zuzen ala oker dagoen jakiteak (Mitxelena). Ildo bertsuan, galdetzaile baten aposizio modura ageri diren atalak elkartuz ere sarri azaltzen da ala: Zer egin du Donostiak 70 urte hauetan, galdu ala irabazi? (Mitxelena); Zer zenuke nahiago? Berehala zerurat joan, ala […] arimaren galtzeko arriskuan bizi? (Laphitz); Zein zaldi da on edo hobeago, geldirik eta alferrik bere plazerera dagoena, ala ibiltzen eta manaiatzen dena? (Axular); Beriala igarriko dautzu zein markakua dan, Buick ala Chevrolet ala Citroen ala Amilkar ala… (Kirikiño). Azken adibide honetan, gainera, bi elementu baino gehiago juntatzen dira ala-ren bidez.

Baina sintagmen juntadura gauzatzen duenean, zenbaitetan galdegai ez diren elementuak ere agertzen dira juntaturik galde perpausetan: Gaztek ala zaharrek zer egin behar dute ilunduz geroztik? (J. P. Arbelbide); Igandeak ala bestak nola behar dira begiratu? (J. P. Arbelbide). Batez ere Iparraldeko autoreetan aurkitzen dira halako adibideak; eta juntagailuaren pareko balioa agertzen du halakoetan.

28.5.4.1c Adierazpen perpausetan ere erabiltzen da ala, batez ere Iparraldeko testuetan, baiezko nahiz ezezko perpaus bateko bi osagai edo gehiago elkartuz. Osagaiok ez dira perpaus jokatuak izaten. Hona adibide batzuk: Eta gizona gizon da, eta gizalegea gizalege, erdaraz ala euskaraz ari (Mitxelena); Hitz batetik ala bertzetik has dezazun solasa, zure eleak beti xuxen adosturen dira (J. P. Arbelbide); Handik aitzina han zagon, izan dadiela euri ala ateri, uda ala negu, gau eta egun (Joanategi); Uda ala negu, gauaz ala egunaz, edozein tenorez, eriaren meneko zen, beti (Barbier); Nor nahi har dezagun: ez jaun ala ba jaun (Hiriart-Urruti). Hiriart-Urrutiren adibideetan, esaterako, ala-k elkartzen dituen sintagmak askotan mintzagai den osagai baten aposizioan doaz, mugagabean oro har: Frantses ala arrotz, jakintsunak hitz bereko dira: bekatu litakela eskuara gal ladin (Hiriart-Urruti); Jaun argitu bat, mediku ala bertze, ahalge behar liteke holakorik iresteko… (Hiriart-Urruti).

Bestalde, ohartzen gara, postposizio sintagmak juntatzen ditugularik, ohikoa sintagma osoak juntatzea dela: Jende xeheak ez duela bihotzez ala buruz nehori zorrik (Hiriart-Urruti). Alde horretatik, aurreko juntagailu hautakarien jokamolde bera agertzen da; eta haietan bezala, adjektibo, erakusle edo zenbatzaileak egoteak izen-juntaketa errazten du: Trufa serorez, trufa gizon ala emazte fededunez; trufa otoitzaz (Hiriart-Urruti).

28.5.4.2. Balioak

28.5.4.2a Ala juntagailua galde perpausetan erabiltzen denean, elkar baztertzen duten aukerak juntatzen dira: Hilak ala biziak daude? (Iturzaeta); Ez dakit zinemara joango naizen ala etxean geratuko naizen. Juntagaien artean bat aukeratu behar dela adierazten dugu, eta gainerakoak baztertu. Horrexegatik dira askotan antonimoak ala-k elkartzen dituen osagaiak: “bai ala ez”, “pobre ala dirudun”, “bertan jaio den ala datorren zerutik”… Baina berez ez da nahitaezkoa kontrakoak edo antonimoak izatea. Bi osagai baino gehiago elkartzen direnean nabarmentzen da hau argiena. Aurretik eman dugun adibide bat berriro ekarriz: Beriala igarriko dautzu zein markakua dan, Buick ala Chevrolet ala Citroen ala Amilkar ala… (Kirikiño). Buick, Chevrolet, eta abar ez dira kontrakoak, baina marka batekoa izan behar du autoak, eta marka hori zein den aukeratzea da kontua. Hiztunak desberdintzat ditu, beraz, aurkezten dituen aukerak.

28.5.4.2b Adierazpen perpausetan, ostera, berdintsu zaizkigun aukeren aurrean gaudela adierazten dugu ala juntagailuaren bidez. Horrelakoetan hiztunak ez du desberdintasun handiegirik ikusten aukera baten eta bestearen artean; ez zaio axola bat nahiz bestea hautatu: […] eskualdun giristinotasunaz ala jazko haizeaz berdintsu axola dutenak (Hiriart-Urruti); Murde ala jaun bardintsu zautzue, ez dea ala? (Hiriart-Urruti). Orobatasuna adierazten da adibide hauetan, aurretik aztertu ditugun juntagailu hautakariak adierazpen perpausetan genituenean bezala; berdin(tsu) hitza azaltzeak ere laguntzen du interpretazio hori izaten. Areago, zenbaitetan multzo bateko talde desberdinak adierazteko-edo balioa duela dirudi, batez ere guztiak, oro, noiznahi eta antzeko sintagmen aposizioan doazenean ala-k elkartzen dituen osagaiak: Aski zen haren ikustea, noiz nahi, astelegun ala igande, bere artalde maitearen erdian (Hiriart-Urruti).

28.5.4.3. Ezabaketak

Juntagaietan errepikatzen diren elementuak ezabatzeko aukerari dagokionez, juntagailu hautakari guztiek antzeko jokabidea dute (ikus edo juntagailuari buruz esanak); eta, orokorrean, emendiozko juntaduraren atalean aipatutako joerak gainerako guztietarako baliagarri dira. Baina ala juntagailuaren kasuan, bada oso sarri azaltzen den molde bat: ezkerreko perpausa osorik dago, eta galde perpausa da; ala juntagailuaren ondoren, ezkerreko galdegaiarekin aukeran jartzen dugun elementua bakarrik daukagu: Eure burutatik hoa, ala aginduta? (Kirikiño); Elizgizonak bakarrik ote dira eliza ala elizgizonak eta beste zenbait? (Mitxelena); Galdegiten diogu atxoari etxetiar direnez, ala etxezain, ala etxearen jabe (J. Etxepare). Baiezkotasun/ezezkotasuna ere izan daiteke galdegai eta aukeragai: Egia hauek sinesten ote ditut, ala ez? (Baratziart); Ez zuen begiratzen […] baizik irabazi edo atseginen bat emango zion, ala ez (G. Arrue). Bestalde, bi postposizio sintagma elkartzen direlarik, izena errepikatzen bada, eskuineko osagaian egiten da ezabaketa: Hauta dezagun, bada, behin eta betiko zer nahi dugun: euskara garbia ala bizia (Mitxelena); Zoin laster asetzen giren solasik arinenez ala pizuenez (Hiriart-Urruti).

28.5.4.4. Tokia

28.5.4.4a Orain arteko adibideetan, elkartzen dituen osagaien artean aurkitu dugu ala juntagailua. Baina juntagai bakoitzaren aurrean kokatua joan daiteke (ala X, ala Y) eta galde perpausetan osagai bakarraren ondoren zintzilik ere geratu ohi da (X ala), eta eta edo juntagailuekin gertatzen zen bezalaxe.

28.5.4.4b Ala X, ala Y. Galde perpausean, galdegai bakoitzaren aurrean ezar daiteke, aukeraren balioarekin: Galdegin zioten zein nahi zuten libra ziozoten bietarik, ala Jesus […] ala Barrabas (Larregi); […] aurtiki zioten zenbait ur burutik behera. Eta ez dakigu ala ustekabean, ala berariaz (Axular); […] ez dabela jakingo heriotzako ordua artean, ala bekatu mortala ala beniala egin daben (Frai Bartolome); Eta beldurraren beldurrez ez zekien zer egin ere: ala ohe azpian ezkutatu ala ate-osteko zulotik begiratu (F. Bilbao). Ondorengo adibidean, zehar-galderak dira galdegai: Ez dakigu orain, ala sakeletik igarri barik atera ote eutsozan ala gizon hark berak, joskinari eman ote eutsozan (Kirikiño). Batzuetan galdegai diren bi elementu baino gehiago ere ager daitezke: Ala tiro batez, ala urean, ala gaitzak bet-betan ezagutza kendurik hilen naizen, nihork ezin erran (Duvoisin); Egiazko pazientak ez du behatzen norengandik heldu zaion, ala heldu zaion goragokoagandik, ala berdinekoagandik, ala beheragokoagandik, ala prestuagandik, ala gaixtoagandik (Xurio).

Adierazpen perpausetan ere azaltzen dira molde honetakoak, askotan balio banakaria emanez. Juntagaia, bestalde, edozein kategoriatakoa izan daiteke: […] eginbide hori, mendez mende beti errepikatu eta finkatu izan dute ala aita-sainduek ala kontzilioek ala enperadore, errege eta gobernamendu suerte guztiek (J. P. Arbelbide); Ala mendietan, ala zelaietan, non-nahi ongi heldu da (Duvoisin); Ala jan dezazun, ala edan dezazun, ala besterik zer nahi egin dezazun […] oro Jainkoaren glorietako egizu (Uscara libria). Beste batzuetan, emendiozko juntagailuaren pareko balioa har dezake: Ala aitorensemek, ala apezek, bai eta apezpikuek berek entsegu franko badarabilte herriko mintzaira zahar ederra xutik atxiki beharrez (J. P. Arbelbide). Eta balio bera hartzen du, galde perpausetan egon arren, galdegai ez diren juntagaien aurrean ezartzean: Nondik jali, asko herri ttipi erromesetan, ala mutikoen ala neskatoentzat eskola berezi baten egiteko […] dirua? (Hiriart-Urruti). Hauetan guztietan orobatasuna adierazten da, juntagai bat edo bestea izan axola handirik ez duela.

28.5.4.4c X ala. Aurretik eta nahiz edo juntagailuekin ikusi dugun bidetik, X ala motako egiturak ere badira, baina ingurune sintaktikoen aukera mugatuagoa da²³⁴. Ala juntagailua bai/ez erako galde perpausen ondotik zintzilik uzten dugu batzuetan, batez ere bizkaierazko testuetan. Orduan, aurretik esan denetik, edo dugun informaziotik abiatuz, nolabaiteko ondorio edo hipotesi bat aurkezten da ala juntagailua amaieran duen galderaren bidez: Egun ederra daukazu basorako. Perretxiko bila zoaz ala? (Kirikiño); Zer dinostazu? Ezbeharren bat jazo jatzu ala? (Otxolua); Zer, zu ere Galilearra zara ala? (Iraizoz). Aurreko adibideetan, egoera zein den kontuan izanik, hiztunak bere ustez aukera sendoenak liratekeenei buruz galdetzen du (‘perretxiko bila joatea’; ‘ezbeharren bat gertatu izana’; ‘galilearra izatea’), nahiko ziurtzat dituen uste horien zuzentasunaz. Baina beste askotan ‘hiztunarentzat aukera okerra, sinesgaitza edo ezustekoa’ dela adierazi nahi izaten da, galdera erretorikoen kutsuarekin, enfasia emanez: Zer nahi duk ba, putz eginda aberastea ala? (San Martin); Zer ba, ama birjina-edo agertu zaizu ala? (Bitaño); Gure hizkuntzaren egoera larriak ez zaituzte nahigabetzen ala? (Mitxelena). Batzuetan ala ez da amaieran ezartzen, perpaus barnean aditzaren ondotik baino: Ez zaituedaze ala zuek be ipuinzale? (F. Bilbao).

Batzuetan, antzeko balioarekin, ala galde perpausaren hasieran agertzen da: Zertatik sortu da iskanbila hau? Ala demonioak yabiltzubez barruan? (Otxolua); Bakotxak bere berri daki; nik neure. Ala nahuzue aitor dezazuetadan egia? (Hiriart-Urruti); Bihar hondartzara joango gara. Ala beti zuk nahi duzuna egin behar dugu? Horrelakoetan diskurtso markatzaileen moduko erabilera izango genuke.

²³⁴ De Rijkek (2008: 848) aipatzen du, X ala motako egituren erabilera-esparru mugatuagoaren atzean juntagailu honen balioa egon daitekeela, ala-k gehienetan elkar baztertzen duten bi aukera edo gehiagoren artean hautatzea eskatzen baitu.