Euskararen Gramatika

28.5.3. Edota juntagailua

28.5.3.1. Juntagailua eta juntagaiak

28.5.3.1a Edota juntagailu hautakariaren osaera gardena da: ‘edo + eta’. Baina juntagailu bakar beregain modura jokatzen du. Iparraldean jaso diren hiru lekukotasunetan eta forma osorik agertzen da; gainerakoetan ta forma laburtua, klitikoa, da ageri dena (bereiz, edo ta, nahiz elkarturik, edota, idatzirik). Ahoskatzerakoan, ohikoena, eta enklitiko bihurtzea da, edo juntagailuaren arrimura ahoskatuz.

Distribuzioari dagokionez, edo balioei dagokienez, parekotasun handia du edo-rekin; baina hura baino askoz gutxiago erabili izan da. XX. mendearen aurretik lekukotasun gutxi daude, eta dauden gehienak Hegoaldekoak dira. XX. mendean Hegoaldeko lekukotasunak bakarrik aurkitzen dira OEHko corpusean. Eta edo juntagailuarekiko desberdintasun nagusi bat du: sinonimo edo esanahi bereko atalen artean ez dela azaltzen. Eta zenbatzaileen artean ere ez da agertzen, eta ez dago X edota egiturarik.

28.5.3.1b Adierazpen perpausetan, perpaus beregainak elkartuz ager daiteke: Eskua emateko ez du pertza erortzen utziko, edota eskuaren ordez ez dio pertza luzatuko (Orixe). Mendeko perpausak ere elkar ditzake, jokatuak nahiz jokatu gabeak: […] gaixo daudelako, edota beren grinak oso moteldurik ez dauzkatelako (Gaztelu); Erlijio liburuak irakurriz edota errosarioa errezatuz pasatzen zituen orduak. Perpausa baino txikiagoko kategoriak ere junta daitezke, edo-rekin bezala: Jakintzatik, irakaskuntzatik edo ta erlijiotik hartutako bake-bideak (Villasante).

28.5.3.1c Galde perpausetan ere ager daiteke perpaus beregainak elkartuz. Batzuetan perpaus bakoitzak bere galdegaia du: Zer gerta ete zan lurrean, edota zer jazo yakon neskatilleari barruan? (Erkiaga). Beste batzuetan, aldiz, aukera bakarra osatzen duten galderak juntatzen ditu edota juntagailuak: Karlista zelako idatzi ote zuen Garoa gipuzkeraz edota, alderantziz, Garoa gipuzkeraz idatzi zuelako ote zen karlista? (Mitxelena). Mendeko galde perpausak —zehar- galderak— elkartuz ere azaltzen da, bakoitzak bere galdegaia duela: Gure aita ez zen axolatzen nola ari nintzen hazten, edota zein bihozgarbi nintekeen (Orixe).

Perpausak baino txikiagoko osagaiak elkartuz ageri denean, aukera bat galdegai ez diren juntagaiak elkartzea da: Nola dateke, […], zu hotzak eta goseak edota piztia gaiztoen atzaparrek ez hiltzea! (G. Arrue). Beste aukera, galde sintagmak elkartzea: Zeren giñoko edota zein esteritako lapurretak egin ete zituan Zorriztok? (Erkiaga). Azkenik, galde hitz ez diren galdegaiak juntatuz ere aurki daiteke, edo galdegaiari loturiko juntagaiak: Zer dela onena deritzozue, ni oso oraziuai ematea, edo ta bestelaz Jaungoikoaren hitza adiarazteari? (Beobide).

28.5.3.1d Postposizio sintagmak juntatzen direnean, edota juntagailuarekin sintagma osoak juntatzea da joera orokorra: Jakintzatik, irakaskuntzatik edo ta erlijiotik hartutako bake-bideak gizadian nagusiagotzen doaz (Villasante). Benetan zaila da edota-rekin ardatz anitzeko sintagmen juntadura aurkitzea. Adibide askotan edota-ren aurretik pausa bat izaten da, eta horrek ere ardatz anitzeko sintagmen juntaduraren aurka egiten du.

28.5.3.2. Balioak

28.5.3.2a Adierazpen perpausetan edo juntagailuak har ditzakeen ia balio guztiak har ditzake edota-k, baina ez da erabiltzen sinonimoak edo antzeko izenak elkartzeko; ezta zenbatzaile zehaztuak elkartzeko ere. Honako hauek dira balio nagusiak:

– Aukera balioa: juntatzen diren aukeretatik bakarra gauzatuko dela adierazten du askotan edota-k: Erantzun ere euskalduna naiz edo ta ez naiz euskalduna ta kito (Azkue).

– Orobatasuna adierazteko: balio hau garbi ikusten den adibideak asko ez diren arren, ondokoetan behintzat edota-k orobatasuna adierazten duela dirudi: […] bata nahiz bestea edota biak batean, usain egingarri eta sentigarri zirela uste eban Nikanor’ek buru belarri (Erkiaga); Egun askotan […], sekulako erbi mordoa, edota eper-saila etxeratzen ebana (Erkiaga).

– Lehenaren aldaera da bigarren juntagaia, edo lehen esandakoa zehazteko balio du bigarrenak: Nik ez dakit nor zaitudan, edota, baldin badakit, zeharbidez dakit (Mitxelena); Euskara, uste denez, irla berezia da, edota zehatzago esan, genetikaz berezia (Mitxelena); Hilabete osoa jateke pasatzea, edo-ta, jatekotan, eskuera daukaten hartatik jatea (Berrondo). Edo, nahiko antzekoa, lehen juntagaia beste modu batera esateko, hura azaltzeko: Haritzak zozpela beretarikoa omen, edota, beste nolarebait esan, ezpalak bere egurra dirudi ta egurrak bere ezkurra, edo, […], nolako zura, halako ezpala (Zaitegi).

– Lehen juntagaian esan denari baldintza-kutsua emateko, batzuetan, bestela diskurtso markatzailearen laguntzaz azaltzen da: Aska nazazue, edo ta bestela egingo diat nik ez-egitekoren bat gaur hemen (M. Lekuona).

Nolanahi ere, edo-rekin gertatzen den bezala, batzuetan ez da erraza edota juntagailuak zein balio hartzen duen ikusten.

28.5.3.2b Galde perpausetan, aukeraren balioa da nagusia. Kasu desberdinak aurki ditzakegu:

– Bi galdera desberdin elkartzen ditu edota juntagailuak: Zertako bear yunagu toki oberik, edota zer ibili bearra zeukenagu toki billa irudimenez […]? (Orixe). Edota da, pare-parekoa duen edo-rekin batera, horrelako egituretan ager daitekeen juntagailu bakarra.

– Galdegai diren juntagaiak elkartzen ditu edota-k: Lehenaldi luzea, igarota al zen luze, edota igarotzen ari zela? (Orixe). Horrelakoetan ala juntagailua du lehian.

– Batzuetan, juntagaiak itxuraz adierazpen perpausa eta galde perpausa ditugu: Izan zaitezte gizonen baino Jaungoikoaren beldurrago; edota nahiago duzue Golo horri obeditu Jaungoikoari baino? (G. Arrue). Benetan, ordea, lehen perpausetik ondoriozta daitekeen zerbait litzateke bigarren juntagaia. Ala juntagailuarekin ere aurkitzen dira horrelako erabilerak.

28.5.3.3. Ezabaketak

Batez ere aditz-ezabaketak dira edota juntagailuaren adibideetan atzeman daitezkeenak. Ezabaketok —bai aditz osoarenak bai laguntzailearenak ere— eskuineko osagaian egiteko joera ageri da oro har: Oihalak orrazten ditu orrazi arantzatsuz, edota sutan egosten ardo goxoa indarra gutxitu dakion (Ibinagabeitia); Gainera, aurpegia garbitu nahiko zenutela… edo ta dutxa bat hartu (Labaien). Ezabaketei dagokienez, eta nahiz edo juntagailuetan ikusi dugun jokabidea agertzen du edota juntagailuak ere.

28.5.3.4. Tokia

Bi juntagairen artean bakarrik ez, juntagai bakoitzaren aurrean errepikaturik ere aurki daiteke, batzuetan edo… edota… bezala, besteetan juntagailu indartua emanik bietan, edota… edota… Ondoko adibideetan ‘aukera’ balioa adierazten du errepikaturiko juntagailuak: Zerura joateko bi bide bakarrak daude; edo pekaturik ez egitea, edo ta penitentzia (G. Arrue); Jauna, harriturik nago, ta zerzaz gehiago harritu, nik ez dakit: edo ta zure ontasun, ta pazienziaz, edo ta nire lotsagabeko atrebimentuaz (Kardaberaz).