Euskararen Gramatika

28.5.2. Edo juntagailua

28.5.2.1. Juntagailua eta juntagaiak

28.5.2.1a Oro har, edo da hautakaritza adierazteko gehiena erabiltzen den juntagailua; euskaldun batzuentzat forma bakarra da, gainera. Maila guztietako elementuak elkartzen ditu, perpausak nahiz perpausa baino txikiagoko atalak; alde horretatik eta emendiozko juntagailuarekin bezalako egoera azaltzen zaigu, eta juntadura gauzatu ahal izateko baldintzak ere —sintaxiari nahiz morfologiari dagozkionak— parekoak dira. Bi osagai baino gehiago ere elkar ditzake edo juntagailuak. Deskribapena egiteko unean, adierazpen perpausak eta galde perpausak bereiziko ditugu, puntu horrek bai baitu garrantzia juntagailu hautakarien erabilera argitzeko.

28.5.2.1b Mota bereko perpaus beregainak elkartuz azal daiteke edo juntagailua: adierazpen perpausak (Telebista ikusiko dut edo oparitu didaten liburu berria irakurtzen hasiko naiz), galde perpausak (Etxean geratuko zara edo zinemara joango zara?), aginte perpausak (Amaitu ezazu lan hori edo utz ezazu betiko!). Aldiz, edo juntagailu hautakariarekin harridurazko bi perpaus elkartzeko eragozpenak izango ditugu (*Ze atsegina den edo zenbat dakien!), eta-rekin ez bezala (Ze atsegina den eta zenbat dakien!).

Emendiozko juntagailuarekin gertatzen zen bezala, edo-k ez ditu nahitaez bi adierazpen, galde edo aginte perpaus juntatu behar. Dena dela, mota desberdineko perpausak elkartzeko aukerak emendiozko juntaduran baino askoz urriagoak dira. Juntagaiak izan daitezke aginte perpausa eta adierazpen perpausa (Joan korrika edo harrapatuko zaitut); ez, ordea, adierazpen perpausa eta harridurazkoa (Loreak ekarri zituen, eta/*edo ze politak!), edo adierazpen perpausa eta galde perpausa (Berandu etorri da, eta/*edo ez al diozu ezer esan behar?). Baina gogoratu, azken hauek bezalako adibideetan, eta erabiltzen genuenean ere diskurtso markatzaileen zereginera hurbiltzen ginela.

28.5.2.1c Adierazpen perpausen barnean, mendeko perpausak elkartuz ere azaltzen da edo, jokatuak nahiz jokatugabeak: Bizpahiru aldiz ukitua izan den arren, edo, agian, ukitua izan delako, ez dator bat beti bere buruarekin (Mitxelena); Ikusten zutenean Zugarramurdiko artalde bat mugaz alde huntara alhatzen, edo soilki mugarat hurbiltzen… (J. B. Elizanburu). Mendeko perpaus horiek ez dute nahi eta nahi ez sail berekoak izan beharrik: adibidez, Mitxelenaren adibidean, kontzesiozkoa eta kausazkoa juntatzen dira. Oro har, edozein juntadura mota gauzatu ahal izateko bete beharreko baldintza berak bete behar dira hemen ere.

Perpausak baino txikiagoko elementuak elkartuz, juntagaiak izan daitezke aditz partizipioak (Kendu edo desegin behar lirateke), postposizio sintagmak (Bertakoekin edo kanpokoekin osatuko dugu zerrenda; Zuk edo nik egin beharko dugu), edo txikiagoko atalak (bi edo hiru egun; egun goibel edo tristeak; aire edo doinu berriak). Eta emendiozko juntagailuarekin ikusi den bezala, elkartzen diren juntagaiek funtzio sintaktiko bera izan behar dute, eta eskakizun hori betetzen bada, kategoria desberdineko elementuak ere junta daitezke (Hilketa hura gaiztakeriaz edo bere barnea lasaitzeko egin zezakeen). Alde horretatik, ez da debeku edo baldintza berezirik, juntagailu hautakarien balio semantikoak ezartzen dituenez gain.

28.5.2.1d Edo galde perpausetan ere ager daiteke. Batzuetan perpaus beregainak elkartzen dira: Badakizu, edo jakin nahi duzu nola? (Agirre Asteasukoa); Egia da, edo ez, edo ta nik amets egin ote dut? (G. Arrue). Mendeko galde perpausak, hau da, zehar-galderak ere elkar daitezke: Galdetu dit nondik natorren eta zertara etorri naizen.

Bestelako juntagaiekin, aukera desberdinak izan behar dira kontuan. Batetik, gerta daiteke juntagaiak galdegai ez izatea: Nola senda dezaket nik erregeren alaba edo bertzerik ere, mirikua ez naizenaz geroztik? (J. B. Elizanburu); Zer dauka horrek zer ikusi ezkontzeko edo ezkongai egoteko? (Agirre). Beste batzuetan, juntagaiak galdegai izango dira. Horien artean bi aukera bereizi behar dira. Batetik, edo-k galde hitzak elkartzen dituen kasua: Noren asmotik edo nondik zaio heldu? (Xalbador); Eta nondik edo zergatik eten da Antonigazkoa? (Agirre). Eta, bestetik, bestelako galdegaiak juntatzen dituenekoa: Nor da gutan dakienik zeinek zaituen maiteenik, zure amattok edo nik? (Xalbador).

28.5.2.1e Sintagmak juntatzean, aukera desberdinak ditugu, aurretik emendiozko juntaduran ere ikusi dugun bezala. Molde bat postposizio sintagma osoak juntatzea da: Nire desioaz edo nahiaz mintzatu naiz. Beste moldea, ardatz anitzeko juntadurak: Nire desio edo nahiaz mintzatu naiz. Emendiozko juntaduraren atalean luze jardun dugu horretaz, eta hango jokabide nagusi berak aurkitzen ditugu hemen ere. Jarraian labur emango dugu ikuspegi orokorra.

Postposizio sintagmak beti junta daitezke, bai singularreko bai pluraleko direnean; ardatz anitzeko sintagmak ostera pluralekoetan aurki daitezke batik bat (gure desio edo nahiez ez da inor arduratzen), baina hauetan ere postposizio sintagmak juntatzeko joera nabarmena da (gure desioez edo nahiez ez da inor arduratzen).

Jokabide orokorraren salbuespenak zein diren aztertzean, izen sinonimoen juntadura aipatu behar da lehenik. Izan ere, sinonimoen edo oso antzeko esanahia duten izenen artean gertatzen da batik bat ardatz anitzeko sintagmen juntadura, bai singularrean (oroimen galtze edo amnesiarik gabe) eta bai pluralean ere (zure idolo edo jainkoak ez ditut gurtuko); baina sinonimo izan arren postposizio sintagmak ere elkar daitezke, batez ere erabateko sinonimoak ez, baina oso antzeko kontzeptuak adierazten dituzten sintagmak juntatzen dituenean edo-k: Hauek, enetzat, bertso idazleak edo kantu egileak dira, eta zenbaitek deitzen dituzte olerkariak (Xalbador). Eta bigarrenik, emendiozko juntaduran bezalaxe, bi juntagaiei dagokien izenlagunen bat, adjektiboren bat edo zenbatzaileren bat izateak izenen juntadura errazten du.

Bestalde, kontuan izan behar da, emendiozko juntaduran bezala, lehen juntagaiak mugatzaile+postposizio multzo osoarekin agertu behar duela, edo batere gabe, bai pluraleko kasuetan, bai singularrekoetan; oro har ez baitaitezke bi elementuok (mugatzailea eta postposizio marka) bereiz juntaduran.

28.5.2.1f Egindako esapideetan ere behin baino gehiagotan aurkituko dugu edo juntagailua: noiz edo behin, noiz edo noiz, inoiz edo berriz, bat edo beste (zenbatzaile nahiz izenordain gisa), nondik edo handik, behin edo behin, gutxi edo gehiago, sast edo sist, zirt edo zart, gaur edo bihar (‘egunen batean, noizbait’ esateko), bihar edo etzi, zer edo zer, behin edo berriz… Horrelakoetan edo-k ez ditu egiazko juntagaiak elkartzen, egitura osoa egindako esapidea baita.

28.5.2.2. Balioak

28.5.2.2a Juntagailu hautakarien balio nagusia aukera —era batekoa edo bestekoa— adieraztea da. Baina horren alboan sarritan aurkituko ditugu orobatasuna, sinonimia eta beste batzuk, juntagailu gehiagorekin ere ager daitezkeenak. Horretan guztian, badu zeresana zer motatako juntagaiak elkartzen dituen, edo juntagai horiek zer motatako perpausen barnean datozen.

28.5.2.2b Adierazpen perpausetan ager daitezke edo-ren bidez elkartutako juntagaiak, balio bat baino gehiago adieraziz. Jarraian nolabaiteko sailkapen bat emango dugu, baina askotan ez da erraza izaten, adibidez, orobatasuna ala hiztunak diferentetzat dituen aukerak, zehazki zer adierazi nahi den jakitea.

– Aukera balioa. Zenbaitetan egiazko aukera adierazteko baliatzen dugu edo; hau da, bata edo bestea izan behar du: Hori edo bere burua hiltzea (Mitxelena); Bat edo bestea: edo gezurra zioten Apostoluek, edo Juduak hobendunak ziren (Lapeire).

– Orobatasuna adieraziz. Juntagailuaren bidez elkartzen diren aukeren artean hiztunarentzat ez dagoela desberdintasun handiegirik adierazten da, berdintsu edo orobat zaiola bata edo bestea. Juntagaiak perpaus jokatugabeak edo perpausa baino txikiagoak diren osagaiak izan ohi dira: Horren egitea edo norbaiten jo buruan eta botatzea […] berdintsu zaut eni (Xalbador); Zernahi dela basurdea zen, sanoa edo heria (Xalbador). Badirudi, gainera, orobatasun balio hau ez dagoela hautakizuna osatzen duten atalak galdegai edo mintzagai izatearen baitan. Adibidez, ondorengoan, edo-k elkartzen dituen osagaiak galdegai dira: Zuen semea izan ditake mediku edo notari Eskual- herrian (Hiriart-Urruti). ‘Mediku edo notari’ galdegaitzat hartuko genuke; adierazpen perpausa den neurrian normala da edo agertzea; baina aldi berean ‘berdintsu izatea’ adierazten duela dirudi, mediku edo notario edo antzeko beste zerbait; aukeren arteko batzuk besterik ez direla esan nahian bezala. Juntagaiak antonimoak direnean ere bata edo bestea berdintsu zaiola adieraz dezake hiztunak edo juntagailua erabiliz: Egia da hurbildik edo urrundik Piarres Adame ikusten zuena ohartzen zela berehala gauza batez (J. B. Elizanburu); Ongi edo gaizki, zuzen edo makur, plazer zaiku hartzea (Axular); Eguraldi on edo txar, ortozik edo abarka zulatubakaz dabiltzanak (Mogel); batzuetan, bi antonimoen bidez ideia edo nozio bakar bat adieraz daiteke: Komunioaren usutasuna edo bakantasuna zure konfesoreak erregulatuko du (Baratziart). Ildo berean, nahikoa arrunta da adierazpen perpausean ekintza bat gertatu edo ez gertatu berdintsu zaigula adierazteko ‘x edo ez’ adierazpidea: Nahi edo ez eraman behar ziozkagu honen begiak (G. Arrue). Edo ‘gura edo gura ez’, ‘gura nahiz gura ez’, ‘gura zein gura ez’, ‘nahi ala ez’ bezalakoak. Azkenik, orobatasun balioa atzeman daiteke, baita ere, bigarren juntagaia ‘horrelako’, ‘gisa horretako’, ‘nolabait’, ‘bestela’… denean: Indianoak judioa edo holangoa izan behar eban (Agirre); Suertez edo bertzela, ez genuen ikusi arima bat agertzen ez kanpora ez eta ere leihoetara (J. B. Elizanburu). Badirudi, gainera, edo dela horrelakoetan ager daitekeen juntagailu hautakari bakarra.

– Bigarren juntagaia lehenaren aldaera. Zenbaitetan badirudi bigarren juntagaiak lehenean adierazi dena zerbait zehazteko, beste ikuspuntu bat adierazteko… balio duela; lehen aukeraren aldaeratzat edo hartuko genuke bigarrena: Bata eta beste, gainera, ezinegonak, edo hobeto esan larriminak, darabiltza (Mitxelena); Ez zaio iruditzen legeak ongi jarriak daudenik edo, hobeto esan, ez zaio iruditzen legearen zigorra behar bezala dantzatzen denik (Mitxelena); Ametsetan ikusitako gizonak ez dira lurrean bizi, edo ez dira behintzat etortzen gure bila (Agirre). Horrelakoak adierazteko edo juntagailuaren ondoren eta bigarren juntagaiaren aurretik ‘hobeto esanda’, ‘nahi baduzu’, ‘bederen’, ‘behintzat’, ‘berdin dena’… bezalakoak tartekatzen dira behin baino gehiagotan. Modu berean, balio hau da ageri dena edo juntagailuak esanahiaren aldetik diferentzia handiegirik ez duten osagaiak elkartzen dituenean, edo hala adierazi nahi denean: […] egun oro, edo sarritan gertatzen zaizkigunetan… (Agirre Asteasukoa); Herri hau, beste edozein adinakoa edo hobea da (Agirre).

– Baldintza. Bestela-ren laguntzan ere azaltzen da batzuetan edo juntagailua, eta orduan, baldintza kutsua eransten zaio; lehen juntagaian adierazten dena gauzatzen ez bada, bigarrenak adierazten duena gertatuko da: Jontxuk barkamena eskatu beharko dio jo duen ikaskideari, edo bestela ikastetxearen zigorra jaso beharko du. Ez da beti beharrezko, gainera, bestela azaltzea: Gurutzefika zezala Jesus, edo, Erromako enperadorek jakinen zituela haren berriak (Joanategi). Hona beste adibide bat: joan korrika edo harrapatuko zaitut. Nabarmendu behar da horrelako adibideek ez dutela esan nahi ‘korrika joaten bazara harrapatuko zaitut’, baldintzazkoen eskema zuzenean aplikatuz izango litzatekeen modura; adierazten dena da ‘korrika joaten ez bazara, harrapatuko zaitut’. Adibide hauen baldintza kutsua ez du edo juntagailuak ematen, baizik eta zeharka lortzen den zerbait da: hautakaritza baztertzailea dago, eta elkartzen diren perpausek agindu-izaera dute; bien baturatik lortzen da baldintzatik gertuko irakurketa. Hautakaritza baztertzailearen irakurketa hori indartzeko, sarritan, edo bi juntagaien aurrean kokatzen da (Edo dagokionaren aurrean kexatu, edo betiko isildu).

Lehen juntagaiak adierazten duenari buruzko balio murriztailea edo baldintzazkoa edo juntagailuarena bakarrik dela dirudi eta gainerako juntagailu hautakariek ez dutela lekurik.

Azkenik, nabarmendu behar da, hemen balio nagusiak garbi bereizita eman ditugun arren, askotan ez dela erraza izaten, adibidez, orobatasuna ala hiztunak diferentetzat dituen aukerak, zehazki zer adierazi nahi den jakitea. Horrelakoetan ikusten da ongien edo juntagailuaren ‘markatugabetasuna’.

28.5.2.2c Galde perpausak elkartzen direnean, ‘aukerarena’ izaten da balio nagusia:

– Bi galdera desberdin elkartzeko edo da juntagailu hautakari bakarra. Gerta daiteke bi galde perpaus beregain juntatzea (Trena huts egin duzu edo zer gertatu zaizu hain berandu etortzeko?) edo bi galde hitz juntatzea (Ez al diguzu esan behar noiz edo nola joango zaren?). Modu berean, galde perpausean, galdegai ez diren atalak elkartzeko ere aurkituko dugu (Zer zerikusi du horrek ezkonduta edo ezkongai egoteko?).

– Galdera bakarraren bi aukera juntatzeko ere erabiltzen da edo; alegia, bi perpaus elkartzen dira, bien artean aukera (galdera) bakarra adierazteko (Zinemara joango zara edo nahiago duzu etxean gelditzea?); horrelakoetan ala juntagailua ere erabiltzen da. Adibidez, ondorengoan bi juntagailuak azaltzen zaizkigu: Ez dau inok penseetan, ezkontzia egin bear danian, jazo txaarrekua, ala ona izateko bidia daroian, edo ez (Frai Bartolome).

– Batzuetan, adierazpen perpausaren ondoren galde perpausa ematen da, tartean edo juntagailua delarik, eta bigarren juntagaiak diskurtsoaren harian idazleari sortu zaion zalantza, zehaztapena, gogoeta… adierazteko balioa izaten du: Mattin izan da ene ardureneko laguna, edo kontrarioa? (Xalbador); Bilerara deitu gintuzten, informazioa emateko, edo, beharbada, amore emanarazteko?

28.5.2.2d Sinonimoak elkartuz. Oso sarri erabiltzen da edo sinonimoak edo baliokideak izan daitezkeenak elkartzeko. Juntagailu hautakarien artean edo bakarrik erabiltzen da balio honetarako. Sinonimia edo baliokidetasuna batzuetan guztizkoa izaten da, baina beste batzuetan ez da hain estua izaten. Adibideak nonahi aurki daitezke, kategoria edo mota askotako juntagaiekin: Baxenabarrek edo Nafarroa Behereak […] (Mitxelena); Saio euskara edo euskara esperimental bat (Mitxelena); Zer den grina, edo pasio nagusiena esaten dioguna (Agirre Asteasukoa); Aurrez aur ifinten jako betirauna, edo eternidadea (Añibarro); Bekatu larri edo mortal (Agirre Asteasukoa). Askotan bigarren juntagaia lehena hobeto ulertzeko laguntza modura ematen da, edo baita enfasia emateko ere. Gauza edo nozio berari beste era batera deitzen zaio, eta alde horretatik, esanahiaren aldetik berdintasuna dago, baina bigarren juntagaiak ez du bigarren erreferentzia adierazten —artikulua edo mugatzailea eraman dezakeen arren—, eta komunztadurarako ere singulartzat hartzen da. Oro har, sinonimia gehiago erabiltzen da testu idatzietan ahozko jardunean baino. Euskal idazleek behin baino gehiagotan terminoen ulergarritasunaren mesedetan erabili dute, euskalki desberdinetako hitzak emateko, edo erdarazkoaren ondoan euskal hitza emateko: Bidali edo igorri ziozkaten mandatariak (Joanategi); Itzuli zen gibelat edo atzera (Mendiburu); Lau Urdiri gomendiozko karta edo guthuna (Etxeberri Sarakoa).

Sinonimia motako juntadura dugunean, bigarren juntagaiak lehenengotik desberdina den ezaugarriren bat izaten du: batzuetan euskalkia izaten da (horrela hitz egitea edo mintzatzea), edo era zabalagoan, hitz desberdina izatea; beste batzuetan erregistro desberdina agertzen da (felis silvestris catus edo katua), edo nolabaiteko deskribapen bat edo informazio argigarri bat ematen da: Enologia edo ardoak egiteko zientzia eta teknika ikasiko du Nahiak; Kupoa edo EAEk estatuko administrazioari ordaindu beharreko diru kopurua hitzartu dute; askotan edo juntagailuaren aurretik etena eginez.

Nolanahi ere, nabarmendu behar da bi juntagairen artean baliokidetasuna dagoen guztietan ez dela zilegi izaten edo juntagailuaren bidez elkartzea. Adibidez, bigarren juntagaiak edo deskribapenak ematen dituen ezaugarriak ezin badira lehen juntagaikoetatik bereizi, edo ez badakarte berritasunik edo ekarpenik: *Aita sainduak edo eliza katolikoaren buruak hitz egin du; *Donostiak edo Gipuzkoako hiriburuak turista asko erakartzen ditu. Horrelakoetan aposizioetara jotzen da: Donostiak, Gipuzkoako hiriburuak, turista asko erakartzen ditu.

28.5.2.2e Zenbatzaileak elkartuz. Bi zenbatzaile mugatu elkartzen dituenean, ‘gutxi gorabehera’ balioa hartzen du edo-k. Kopuru zehatzik ez dakigula, baina inguru horretan dabilela adierazten dugu: Bi edo hiru liburu erosi dituzte; Duela hamar edo hamaika urte. Balio honetarako ere edo da erabiltzen den juntagailu hautakari bakarra. Erabilera honek lekukotasun ugari ditu Hegoaldeko testuetan; Iparraldekoetan bizpahiru, hiruzpalau bezalakoen lehia du, baina edo bidezko zenbatzaile-juntadurak ere azaltzen dira: Urthean laur edo bortzetan konfesatzen dena (Axular); Biga edo hirur bildurik ene izenean (Leizarraga).

28.5.2.3. Ezabaketak

Eta juntagailua aztertu dugunean esan dugu emendiozko juntaduran gehienetan saihestu egiten dela juntagaietan hitz edo elementu berak errepikatzea. Berdin gertatzen da juntadura hautakarian; eta oro har, ia guztian hango jokabide bera azaltzen da. Gaia ez dugu hemen han adinako sakontasunez azalduko, kasuistika bera juntagailu desberdinekin errepikatzen ez aritzearren.

Juntagaiak postposizio sintagmak direnean, izenak edo izenlagunak errepikatzen badira, gehienetan ezabatu egingo ditugu eskuineko juntagaian: Gogo onean edo txarrean etorria (Mitxelena); Badoa Rakelen gelara edo estalpera (Agirre Asteasukoa). Ohart gaitezen, adibide hauetan postposizio sintagma osoak juntatzen direla. Hori da, gainera, joera nagusia edo-rekin. Aldiz, eta- rekin izenondoen zuzeneko juntadura (bulego argi eta lasaiak nahi dituzte guztiek) zen joera markatu gabea, eta sintagmak juntatzen zituen moldearekin (bulego argiak eta lasaiak nahi dituzte guztiek) indar berezia adierazten zen.

Juntagaiak perpausak direnean ere emendiozko juntadurako egoera berdinak sortzen dira. Batzuetan aditz osoa —eta beste zenbait elementu— eskas duten egiturak ditugu: hustuketa egiturak azal daitezke (Uztailean beharbada emaztearekin Indiara joango naiz, edo alabarekin Japoniara); edo sarritan, juntatzen ditugun bi perpausen artean desberdintasun bakarra bai edo ez —adierazten den ekintzaren baieztapena eta ukazioa— duten adibideak izango ditugu (Bihar esango dizut oporretara joango naizen edo ez), betiere bigarren perpausean ezeztapena azaltzen dela (*Esango dizut ez naizen joango edo bai). Beste batzuetan adizki laguntzailearen elipsia dugu (Mendira joango naiz, edo etxean geratuko), edo perpaus jokatugabeetako ezabaketen kasuistika; hauetan guztietan, emendiozko juntaduraren atalean azaldu ditugun aukera eta molde berak aurkituko ditugu edo-rekin ere, hizkera desberdintasunak barne.

28.5.2.4. Edo X edo Y

Batzuetan edo bi juntagaien aurrean ezartzen da, enfasia emanez. Juntagai horiek edozein kategoriatakoak izan daitezke, edo maila bereko edozein osagai izan daitezke —gogoan izan juntagaiek oro har bete beharreko baldintzez 2. atalean esandakoak—, baina funtzio sintaktiko bera izan behar dute: Ez dugu ordean guztiek edo bordarik, edo artarldearen erosteko ahalik (Xalbador); Ikasi behar dituzu, edo elizara zatozela, edo liburuaz edo bestez baliatzen zarela (Agirre Asteasukoa); Ez dira handik ateratzen edo ezkontzeko, edo serora joateko baizik (Laphitz); Edo dantzaria haiz, edo ez haiz dantzaria: beste aukerarik ez dago (Atxaga)²³³. Bi balio nagusi desberdin har ditzakete halako egiturek, eskuinean daraman osagaiaren galdegaitasunaren edo mintzagaitasunaren arabera:

– Aukera adierazten du adierazpen perpausean, galdegaiaren ezkerrean, edo galdegaiaren aposizio diren juntagaien ezkerrean errepikatzen denean: Haren esana zen, edo padezitu, edo hil (Gerriko); Nehor mintzatzen zeikanean, edo disimulatzen zuen, edo zenbait hitz iokolariz […] ederztatzen duen (Axular); Urrunera doana ezkontzera, edo da enganaitu, edo doa engainatzera (Oihenart); Edo hilko da biharko, edo hasiko da osatzen (Kirikiño); Ahalegin guztiak zuzendu behar dituzue, edo zuen egitasmoa aurrera eramatera, edo ordezko bideragarriak garatzera. Galde perpauseko galdegaien aurretik ere errepika daiteke: Nola egingo duzue hobeto, edo lanak banatuz, edo guztiok elkarrekin garatuz? Baita galde perpaus osoen aurretik ere: Edo grazia galdu, edo begia galdu? Edo pekatu egin, edo izterra galdu? (Frai Bartolome).

– Orobatasuna adierazten da beste batzuetan. Bi osagairen artean doanean ere hartzen du balio hau, eta errepikaturik agertzetik sortzen bide da banakaritza ñabardura: Asko izaten dira ezkonduen artean, edo gurasoen, edo senideen, edo adiskideen erreguagatik, batere gogo bagarik ezkondu zirenak (Frai Bartolome). Ala, nahiz eta zein ere aurki daitezke errepikaturik balio honetan.

Nolanahi ere, ez da beti erraza izaten ‘aukera’ edo ‘orobatasuna’ adierazi nahi den zehaztea. Berdin gertatzen zen edo bi juntagaien artean kokatzen zenean ere.

Bestalde, perpausen aurrean errepikaturik ere aurki daiteke edo, baldintza kutsua hartuz batzuetan: Edo harrizkoa zara, edo ezin daiteke dei hain amodiotsuari ez erantzutea (G. Arrue). Aukera adieraziz besteetan: Eta bitarik bat: edo pagetan deust munduak egiten dodana bera gaitik, edo ez (Añibarro).

28.5.2.5. X edo

Juntagai bakarraren ondotik edo ematean, bigarren aukera zehaztu gabe uzten da, eta era zabalean ‘gutxi gorabeherakotasuna, zehazgabetasuna, ziurgabetasuna…’ adierazteko erabiltzen da sarri. Antzera gertatzen zen, neurri batean, eta emendiozko juntagailuarekin ere. Bereziki Hegoaldeko testuetan azaltzen da. Edozein kategoriatako juntagaien ondoren etor daiteke, eta ahozkoan enklitiko bihurtzen da, aurrekoarekin batera ahoskatuz. Era askotako adibideak aurki daitezke: Halako masoi usaina edo dariolako (Mitxelena); Zertan garen edo jakitera nator (Agirre); Zikiro pare bat edo, erretzen dute kanpoan (Xalbador); Aita edo itoko zitzaion (Agirre); Handik ordu-erdira edo, igaro zen ostalaria etxe aurretik (Kirikiño); Nondik zetorren? Jaungoikoak badaki. Azkaindik edo, Saratik edo, bide honek toki askotara jotzen du eta (Agirre); —Beraz, beti dabiltza itsasoko urak jiran gurpila legez? —Bai edo, eta beste hainbeste jazotzen da eguzkiagaz (Uriarte); Itsaspekorik agiri ote zen edo beti itsasora begira (Oñatibia).

Nabarmendu behar da partizipioa + edo ere ager daitekeela, bereziki bizkaierazko testuetan: Il edo da (Uriarte); Gaixotu edo zara zu (Astarloa); Geure egiazko irudia atzendu edo zaigu (Mitxelena). Emendiozko juntagailuarekin horrelakoak ez dira zilegi (*atzendu eta zaigu).

Galde perpausetan ere aurkitzen dira halako egiturak: Zergatik jokatzen duzu horrela? Maite ez nauzulako edo? Nolabait esatearren, hipotesi moduko galderak egiten dira askotan. Batzuetan, galde perpausarekin batean azaltzen da, bai/ez erako galderetan, indargarri modura, ala bezala: Zer bada, jende handi-mandiak ez al du edaten edo? (Labaien). Edo-ren aurretik etena egiten da horrelakoetan.

²³³ Emendioaren baliorako, antzeko enfasia emateko ez da eta juntagailua errepikatzen, baizik eta beste zenbait adberbio eta elementu; bereziki, bai… bai… moldea erabiltzen da: Bai Pello bai Miren atzerrian jaiotakoak dira.