Euskararen Gramatika

28.5.6. Balioak eta juntagailuak: laburpena

Hautakaritzaren atalaren hasieran esan dugu, euskararen gramatiketan juntadura hautakaria aztertu izan denean, arreta berezia jarri dela askotan edo eta ala juntagailuen erabileran, eta dituzten bereizgarrietan. Esan izan direnetako batzuk ere ekarri ditugu. Atalean zehar juntagailu bakoitzaren nondik norakoak xehetasun handi samarrez azaltzen ahalegindu ondoren, honako hau da juntagailu hautakarien eta har ditzaketen balioen ikuspegi orokorra.

28.5.6a Edo da juntagailu hautakari bakarra:

– bi sinonimo juntatzeko: garbitasun eta kastidadea.

– bi zenbatzaile zehaztu juntatzeko, galde perpausetan ez bada: bi edo hiru liburu.

28.5.6b Edo eta edota, biak ager daitezke ondorengo ingurune sintaktiko eta balio hauetan:

– Adierazpen perpaus jokatuak elkartuz. Askotan murriztapen-kutsua (edo behintzat, edo bederen) adierazten du juntagailu hautakariak. Orduan bigarren juntagaiak ez du egiaz aukera desberdintasuna adierazten, baizik lehenak adierazten duenaren aldaeratzat edo hartzen da: Andonik esan du bilerara etorriko dela edo/edota bestela txostena bidaliko duela.

– Adierazpen perpausetan, perpaus jokatugabeak edo sintagmak elkartuz, ‘aukera’ adierazteko: Hil edo biziko auzia dela esan digu; Erantzun: euskalduna naiz edota ez naiz euskalduna. Alde honetatik azken urteotan hedatu den joerak, hau da, bi antonimoren (kontrakoa adierazten duten bi hitzen) artean ala juntagailua ezartzeak (hil ala biziko auzia), ez du literaturan tradiziorik.

– Galdera desberdinak adierazten dituzten galde perpausak edo bi galde hitz juntatzeko: Ez al diguzu esan behar noiz edo/edota nola joango zaren?; Trena huts egin duzu edo/edota zer arraio gertatu zaizu hain berandu heltzeko?

– Galde perpausetan, galdegai ez diren juntagaiak elkartzeko: Zer zerikusi du horrek ezkonduta edo/edota ezkongai egoteko?

28.5.6c Edo eta ala, biak ager daitezke ondorengo ingurune sintaktiko eta balio hauetan:

– Bi perpaus elkartzen direnean, bien artean aukera (galdera) bakarra adieraziz: Zinemara joango gara edo/ala nahiago duzu etxean gelditzea?

– Galde perpausean, galdegai diren atalak elkartzeko: Zer hartuko duzu, ardoa edo/ala sagardoa? Bi juntagailuak erabiltzen dituzten euskaldunentzat edo “koine” bat erabiltzen ohituak diren idazleentzat, normalagoa da halakoetarako ala hautatzea. Ohart gaitezen, bestalde, aurreko adibideak ‘aukera’ balioa hartzen duela, juntagai baten edo bestearen arteko aukera adierazten dela (ardoa/sagardoa); eta balioa bera da edozein juntagailu (ala nahiz edo) erabiltzen delarik ere.

28.5.6d Edo eta ala (batez ere ipar-ekialdean):

– Biak agertzen dira perpaus jokatugabeak eta era guztietako sintagmak (perpausa baino txikiagoak) juntatuz ‘orobatasuna’ adierazteko, juntagaien artean bata zein bestea berdintsu zaigula aditzera emateko: Hizkuntza bat edo bestea jakiteak, ongi ala gaizki, hala nahiz honela mintzatzeak […] larru-azaleko koloreak baino gehiago batzen eta bereizten gaitu (Mitxelena). Eginkizun honetarako nahiz eta zein ere erabiltzen dira Hegoaldean, baina esan dugu diskurtso markatzaileen ezaugarrietatik gertuago daudela.