Euskararen Gramatika

28.4.9. Zenbait esapide

28.4.9a x eta biak moduko esapideak erabil daitezke, solaskidea (edo solaskidea ez izan arren, solasgai dena) gehi beste norbait adierazteko. Esan bezala, adieraz daiteke ‘x eta ni’ (Joan ginen Piarres eta biak itzuli bat egitera…, J. B. Elizanburu), ‘x eta zu’ (Ane eta biak etorri zineten gau hartan) edo ‘x eta hura’ (Beste lagun bat eta biak atzera joan ziren, Uztapide). ‘x eta ni’ edo ‘x eta zu’ adierazi nahi denean, sarri x eta biok moldea erabiltzen da, plural hurbilarekin. Oro har, x eta biak Iparraldean ia forma bakarra da; x eta biok Hegoaldean gehiago erabiltzen da. Esapidean aipatzen den x izan daiteke pertsona bat baino gehiago ere, eta orduan dagokion zenbatzailearekin erabiltzen da. Hola, x eta hirurak/hirurok, adibidez: Ama, Itziar eta hirurok gelditu ginen etxean (Garate), edo x eta laurak/laurok, esaterako: Ba, goazen orduan, goazen Teresa eta laurok (Atxaga), eta berdin x eta bostak/bostok, hemen ikusten den gisan: Eta holaxe ibili ginen azken udan ere, Toby, Frankie, Kent, aitona eta bostok (Atxaga). Baina ohikoena x eta biak/biok da, eta oro har, zenbateko txikietara mugatzen da esapidea. Era honetako esapideetan, zehazki nori buruz ari garen, perpausetik edo testuingurutik ondorioztatzen da. Eta era guztietara, talde irakurketa bideratzen du: banakaritza irakurketarako aukerarik ez du ematen.

Bada kontuan izateko beste puntu bat ere: egitura honetan x juntagaia nola azaltzen den, egitura osoak postposizioak hartzen dituenean. Aurreko adibiderik gehienak absolutibokoak ziren. Pentsa dezagun ergatiboa dugula. Bi aukera izango genituzke: Josune eta biok egin dugu nahiz Josunek eta biok egin dugu. Biak ere zilegi dira. Izen bereziaren ordez izen arruntak ditugularik, forma osoa erabiltzen da: Lagunak eta biok egin dugu / *laguna eta biok egin dugu / *lagun eta biok egin dugu. Berdin datiboarekin ere: Josune eta bioi eman digute / Josuneri eta bioi eman digute / lagunari eta bioi eman digute. Baina postposizioak luzeagoak direnean, izen bereziekin, errazago azaltzen dira Josune eta biontzat bezalako moldekoak.

28.4.9b x eta… erabil daiteke, azken juntagaia edo juntagaiak aipatu gabe utziz, solaskideak informazio hori —edo ‘behar adina’ informazio— eskuratzen duela pentsatzen denean: Zepaik eta handik alde egin zuten (Uztapide); Nor bizi da etxe horretan? Pello eta (Azkue); Erdararen bidez geure buruok, batzarretan-eta, ederragotu egiten ditugula (Lizardi). Eta juntagailua, horrelakoetan, intonazioari dagokionez aurreko juntagaiari loturik azaltzen da. Aipatu gabe uzten diren juntagaiak askotan bat baino gehiago izaten dira, baina bakarra ere izan daiteke: Pello-eta (emaztea) datoz afaltzera. Lehenengo zatiak dagokion postposizioa hartzen du: Josurentzat eta erosi ditut opariak. Gehienetan pertsonekin erabiltzen da, baina bestelakoekin ere erabil daiteke: Lehoiek-eta lehia handia izaten dute elkarren artean; Pagoak-eta ez dira errentagarri gertatzen egurzaleentzat; Ushuaian-eta izan naiz.

28.4.9c x eta galdetzailea. Euskaraz juntadura egituretako bigarren juntagaiari buruzko galderak egin daitezke: Parisen Eiffel dorrea eta zer ikusi zenuten?; Leirek eta nork sinatu zuten idatzia?; Iazko bidaian Chicagon eta non izan zineten? Ohart gaitezen galdetzailea daraman juntadura egiturak ez duela nahitaez perpausaren hasieran joan beharrik; baina nahitaezkoa da aditzaren aurretik joatea. Aditzarekiko komunztadurari dagokionez, hitz egiten ari denak dituen usteek eta juntaduraren baldintzek erabakitzen dute: Leirek eta nork sinatu zuten/zenuten/zuen idatzia? Guztiak izan daitezke zilegi, eta hiztunak eta egoerak erabakitzen dute.

28.4.9d Galdetzailea eta x. Aldiz, molde honetako juntadurekin ezin da galderarik egin (*nork eta Leirek sinatu zuten idatzia?). De Rijkek dio (2008: 845) horren arrazoia, beharbada, izan daitekeela molde honekin galdetzailea ez dagoela aditzaren aurre-aurrean, lehenengo juntagaia baita. Aldiz, galdetzailea eta x motako segidekin indar berezia edo enfasia ematen da, harridurazko perpausak osatuz: Nor eta auzoko Miren aurkitu behar Parisen!; Non eta han aurkitu behar Josu!; Josu ikusi nuen, non eta Aneto gailurrean!; Nork eta Leirek sinatu idatzia! Batzuetan, harriduraz gain gaitzespen kutsua ere adieraz daiteke. Esapide honen lekukotasunak, oro har, Hegoaldeko XX. mendeko testuetakoak dira. De Rijkek dio (2008: 846), beharbada, horrelako egituren atzean prozesu erretoriko bat dagoela. Esate baterako, Nondik eta zerraldotik atera ziren hitz haiek bezalako bat dugularik, hiztunak lehenengo galdera bat egingo luke (nondik atera ziren hitz haiek?), eta jarraian bere buruari erantzungo lioke (zerraldotik atera ziren hitz haiek). Eta juntagailuak galdera eta erantzuna lotuko lituzke, eta ondoren, errepikatzen dena isilean geldituko litzateke. Eta ondorengo hauek bezalakoak tarteko adibideak lirateke: Zer egin eta zeruko giltza puskatu zioten aingeru koskorrek San Pedrori! (F. Mendizabal); Nor harritu eta errege harritu (Barbier); Eta hori noiz gertatuko eta orain gertatzen (Mitxelena); Zer kenduko medikuak, eta gozoa. (Atxaga). Nolanahi ere, ohart gaitezen adibide hauetan aditzaren aspektuaren aldetik molde desberdinak ageri direla; eta lehenengo juntagaian batzuetan aditza azaltzen dela, eta beste batzuetan ez.

28.4.9e eta abar erabiltzen dugu, enumerazio baten amaieran, aipatutakoez gain, zehaztu gabe utzi arren beste batzuk ere badirela adierazteko: Mari Gaizto honek izen asko ditu: Anbotoko Señora, Aizkorriko sorgiña, Gaiztoa… eta abar (S. Mitxelena). Eta abar honek, jakina, dagokion kasu marka ere har dezake: Senitartekoei, ezagunei, adiskideei eta abarri deitu zien berria emateko; Jende askorekin hitz egin zuen azokan: aspaldiko eskola lagunekin, auzokoekin eta abarrekin. Askotan bi puntuen ondorengo enumerazioetan azaltzen da, aurretik aipatutako termino orokorrago bat zehazten hasitakoan, baina esaldiaren barnean ere joan daiteke.

28.4.9f Zenbaitetan, juntagaiak errepikatuz, enfasia edo ugaritasuna adierazi nahi izaten da: Pesimistak direnetatik asko eta asko mihiz bakarrik azaltzen dira pesimistak (Villasante); Patxik bethe bethe zeukan kolkoa eta jan eta jan zebilen (Oskillaso); Egunak eta egunak igaro zituen erotzeko zorian (Altzaga).

28.4.9g bereak eta bi. Oso ezagunak dira bigarren juntagaitzat zenbatzailea duten bereak eta bi, bereak eta bost… esapideak ere: … bereak eta bi entzun gabe ez ziren izaten ereti batzuetan (Agirre); Diru asko eralgi diat eta bereak eta bost ateratzen saiatu behar nauk (Etxaide). Hauekin ere nolabaiteko enfasia adierazten da: aurreko adibideetan, ‘handiak entzun beharko dituela’ (kualitate enfasia) edo ‘ahal den etekin guztia ateratzen saiatu behar duela’ (kantitate enfasia) adierazteko erabiltzen dira.

28.4.9h Enfasia emateko beste bide bat, perpausaren barneko elementu bat, perpaus horretatik ‘atera’, eta jarraian eta juntagailuaren ondoren ematea da, zerbait garrantzitsua gaineratuko balitz bezala: Joni afaria oparitu diote, eta Arzakenean; Bihar bilera du, eta lehendakariarekin; Bihar azterketa dut, eta oso garrantzitsua. Aurreko adibideak informazioaren aldetik berdin esan zitezkeen Joni Arzakenean afaria oparitu diote; Bihar lehendakariarekin bilera du; Bihar azterketa garrantzitsua dut. Baina lehenengo moldearekin enfasia ematen zaio esaten denari edo esaten denaren alderdi bati. Eta neurri batean honen antzekoa izango litzateke ondorengo adibideko moldea ere: Eclipse edo delako hura ote da hau? Hura eta bera (Hiriart-Urruti). Bestalde, batez ere Iparraldeko euskalkietakoak diren izigarria eta eman zion ostiko bat bezalakoetan ere hanpadura berezia ematen du izenondoaren ondotik doan eta horrek.

28.4.9i Enfasia emateko beste bide bat, neurri batean aurrekoaren antzekoa, perpaus bereko bi elementuren artean juntagailua txertatzea, nahiz eta bi elementu horiek postposizio desberdina eraman: Etxetik eta iturrira 500 metroko bidea genuen.

28.4.9j x eta guzti. Lehen juntagaia mugagabean joaten da: Hezur eta guzti irentsi zuen gerezia; Oinetako eta guzti etzan zen ohe gainean. Eta esapide osoak predikatu sintagma osatzen du: Bere erbi txakur eta guzti ere, gure Pernando gizajoak ez eban erbi aztarrenik ere atera (San Martin).

28.4.9k x dela eta ez dela: ‘x-ren ondorioz, x-ren inguruan’ adierazteko erabiltzen da. Normalean hirugarren pertsonakoak izaten dira, singularrean nahiz pluralean: Hemen ez da aipatu baizik egingo, bada, artikulua dela eta ez dela, zenbait izenen artean sortzen den bereizkuntza (Mitxelena); Bazen Eibar aldian zer esana, kantariak zirela eta ez zirela‘ (San Martin). Esapide hau laburtuz, x dela eta kausazkoa sortu da. Bestalde, juntagailuarekin baiezkoa eta ezezkoa lotuz esapide gehiago ere badira, orobatasunetik gertuko balioekin (nahi eta nahi ez…).

28.4.9l Kirol emaitzak emateko hiru eta bi erako esapideak erabiltzen dira (eta ez *hiru-bi moldekoak, juntagailurik gabe). Horrelakoetan, emendioaren balioa baino gehiago, aurrez aurre dauden bi kopuru azaltzen zaizkigu.

28.4.9m Zenbakietan ere erabiltzen da eta juntagailua: hogeita hamabi; ehun eta hogeita hamabi; mila berrehun eta hogeita hamabi; bi mila eta hamazazpi. Gai honi dagokionez, nabarmendu behar da ez direla euskarazko tradizioaren arabera sortuak eta-rik gabeko ondorengo hauen moldekoak: *Bi mila hamazpian amaitu dut; *Mila zazpiehun lasterkari irten ziren. Zenbaki bakoitzari dagokion tokian eta juntagailua ezarri behar da: Bi mila eta hamazazpian amaitu dut; Mila eta zazpiehun lasterkari irten ziren.

28.4.9n Adlatiboaren ondoren: Arratsean etxera eta irriz zagolarik zion… (Hiriart-Urruti) bezalako adibideak azaltzen dira, adlatiboaren ondoren, aditzik gabe; horrelakoetan, zentzuaren aldetik, eta juntagailua bi perpaus lotuz azaltzen da: Hasi zitzaion, bi belaunak lurrera eta, esaten: […] (Mendiburu).

28.4.9ñ Aditza + -tzen eta… (maitatzen eta… ; ikusten eta…): kontzesioa adierazten da erabide honekin. Gizonarentzat hau baino malur handiagorik badea? Ikusten eta ezin eskura maitatzen duen lorea (Xalbador). Adierazi nahi da, nahiz eta ikusi, ezin duela eskuratu maitatzen duen lorea. Aditz gehiagorekin ere badira horrelako adibideak: Maitatzen eta urrun bizi behar!; Ulertzen eta ezin adierazi!

28.4.9o Zalantza adierazteko erabili izan da, Iparraldeko testuetan, bigarren juntagaia agerian eman gabe: Errozu eta… ez girela eta… nehundik jiten ahal (Lafitte); Errak, eta… ez dea medikurik hemen kolpatuentzat? (Saint-Pierre).

28.4.9p Azkenik, era guztietako gramatika-hitzetan (juntagailuetan, diskurtso markatzaileetan, menderagailuetan eta abar) aurki daiteke eta, bere emendiozko balioa galdurik, indartzaile modura: harik eta, nahiz eta, baizik eta, edota, zeren eta… Bai eta korrelaziozko esapideetan ere: zenbat eta… hainbat eta…; zenbat eta… orduan eta…