Euskararen Gramatika

28.4. Emendiozko juntadura

28.4.1. Sarrera

28.4.1a Juntadura moten artean semantikoki neutroena edo oinarrizkoena da. Emendiozko juntaduraren bidez elementuak gehitu, berretu, emendatu edo batu egiten dira. Hori da juntagailu hauekin bideratzen den nozio semantikoa. Testuinguru desberdinetan ongi egokitzeko aukera gehiena ematen dituena ere bada. Gramatiketan horrelakoei kopulatiboak ere deitu izan zaie, eta izen hori ere ez da desegokia. Baina kopulatibo deitzeak lotze edo elkartze funtzioa ipintzen du agerian, eta hori berez juntagailu guztiek egiten dute; juntagailu guztiak dira berez kopulatibo. Emendiozko deituraren bidez, berriz, juntadura nolakoa den azpimarratzen du: emendatu edo batu egiten duela. Eta juntadura moten sailkapenaren berri emateko, izen hau erabiliko dugu.

28.4.1b Eta da zeregin honetarako erabili ohi dugun juntagailu nagusia. Forma hori da nagusia tradizioan, euskalki guztietan; euskara baturako ere eta hautatu zen. Iparraldean eta da forma bakarra XVIII. mendearen erdi aldera arte; orduan hasi ziren autore bakan batzuk ta erabiltzen, baina eta askoz ugariagoa da; ta bereziki aditz partizipioaren ondoren erabili izan da, juntatutako bi perpausen artean denborazko erlazioa adierazteko. Mendebaldean ere eta da nagusia, baina ta ere lehenengo testuetatik azaltzen da; baita, nahiz eta gutxiago, da forma ere, bereziki -n eta -r ondoren, baina baita -l, -s, -z ondoren ere; eta oro har, ta eta da forma laburtuak gehiago erabiltzen dira ahozko hizkeran idatzian baino (estu ta larri iritsi zen; han da hemen bizi da).

28.4.1c Emendiozko juntagailuen bidez perpausak elkartzen direnean, batzuetan, emendatze soilaz haratagoko adierak ere uler daitezke, ziurrenera testuinguruak eta munduaren ezagutzak bideratuta: Haizeak atea itxi zuen eta zarata handia entzun zen; Triste bizi naiz eta, hilko banintz hobe; Horrelako bat berriro egin, eta lanetik botako zaitut; Ia laurogei urte ditu eta etenik gabe lanean. Hauetan bi juntagaien artean denbora-aurrekotasuna, kausa, baldintza edo kontzesioa/aurkaritza dagoela uler daiteke. Horrela gertatzen da beste hizkuntza askotan ere: emendioa semantikoki nahiko neutroa da, eta emendiozko juntagailuen bidez bi perpaus elkartzean, gerta daiteke perpaus horiek adierazten dituzten gertaeren edo egoeren artean hiztunak era desberdinetako lotura semantikoak eraikitzea, ziurrenera errealitatean ere hala gertatzen delako. Baina gramatiketan ez dira era honetako irakurketak aztertzen.

28.4.1d Emendiozko juntaduraren bidez nahi adina juntagai elkar daitezke (Jon eta Miren eta Ane…), baina eta-k bi osagai baino gehiago lotzen dituenean, azken bien artean bakarrik ipintzeko —esateko nahiz idazteko— joera dugu (Jon, Miren eta Ane…), juntagailuaren errepikapenak astundu egiten baitu esaldia. Nolanahi ere, tradizioan aurkitzen dira juntagailua errepikaturik duten adibideak (Aitaren eta Semearen eta Izpiritu Sainduaren izenean); batzuetan, juntagai bakoitzari enfasia emateko erabiltzen da: Jon eta Miren eta Pello, hirurak dira errudunak; Horrelako gogoeta sainduetan eta betiereko oinazeetan eta erran ditugun lanetan bizi eta saindutu zen anitz urtez (Joanategi). Perpausak lotzen direnean sarriago aurkituko ditugu eta juntagailuaren errepikapenak, bereziki herri hizkera kutsuko testuetan: Igo zen eta sartu zen eta ikusi zuenean heldu zion eta harriaz jo zuen buruan. Baina tradizio idatzikoetan ere bai: Esperantza baitut zeruko lorian […] kredit handiarekin zaudela, eta hortik helduko zatzaizkidala […], eta arranoak airean doanean bere umetara bezala zuk ere enegana begia edukiko duzula. Eta gero nik ere […] zure zorte ona erdietsiko dudala, eta orduan guztiez eskerrak errendatuko derauzkitzudala (Axular). Badirudi, ahozkora hurbiltzen garenean, gertakari-segida bat eman nahi denean, tartean eta juntagailua jartzeak mezuari lotura ematen laguntzen duela. Edo, orokorrean, perpaus batean esaten denaren ondorioz ekintza desberdinak datozenean, eta ekintza bakoitza perpaus luze samar baten bidez adierazi behar denean, sarriago azaltzen zaigula juntagailua errepikaturik.

28.4.1e Eta juntagailuak maila bereko juntagaiak lotzen ditu, baina esan beharrik ez da, ez direla beti eta guztiak maila berekoak perpaus batean: Liburuetan eta egunkari eta aldizkarietan agertzen da. Adibideko bigarren eta-k ‘egunkari-adizkariak’ elkarrekin juntatzen ditu eta sintagma hori da lehen eta-ren bidez ‘liburuekin’ juntatzen dena. Perpausekin ere izaten dira horrelakoak: Lehengo batean, esate baterako, harrika egin zidan komentura etorritako mutil koxkor batek, eta ni haserretu eta halaxe mintzatu nintzaion (Atxaga).

28.4.2. Zer elementu junta daitezke?

28.4.2a Eta-ren bidez perpausak junta daitezke, eta oro har, ez dago eragozpenik mota bereko perpausak juntatzeko. Adibidez, adierazpen perpausak (goiz jaiki da eta lanean ari da; ez du ekarri eta isuna ordaindu beharko du); galde perpausak (ikusi al duzu eta eman al diozu?); aginte perpausak (zoaz etxera eta sar zaitez etxean); harridurazko perpausak (ze jatorrak diren eta zenbat dakiten!).

Aldiz, mota desberdineko perpausak juntatu nahi direnean, egoera desberdinak aurkitzen ditugu. Batzuetan ez dago mota desberdineko perpausak juntatzerik: galde perpausa eta aginte perpausa (*non bizi da? Eta esaiok etortzeko!); galde perpausa eta adierazpen perpausa (*hori al da? Eta esango diot)… Baina beste batzuetan mota desberdinekoak juntatzeko aukera bada. Adibidez, aginte perpausa eta adierazpen perpausa juntaturik ager daitezke (zaude hemen eta ekarriko dizut; ekarriko dizut eta egon zaitez lasai); horrelakoetan, zenbaitetan baldintzazko adiera eraikitzen da (egin hori, eta ikusiko duzu!), eta orduan, juntagaien ordena ezin da libreki aldatu (*ikusiko duzu eta egin hori!). Edo, adierazpen perpausa eta harridurazkoa ere elkar daitezke (loreak ekarri zituen, eta ze politak!); baina horrelakoetan eten nabarmenagoa egiten da, eta badirudi eta diskurtso markatzaile modura erabiltzen dela gehiago: mota bateko perpausa emanda, ondoren datorrenak ere aurrekoarekin baduela nolabaiteko harremana adierazi nahiz bezala.

Eta azkenik, zenbaitetan hiztunen artean iritzi desberdinak azaltzen dira zuzentasunaz. Adibidez, adierazpen perpausa eta galde perpausa —hurrenkera honetan— direnean: Berandu etorri da eta ez diozu ezer esan behar? / Ez duzu inoiz ikusi eta ezagutzen duzula? Nolanahi ere, horrelakoetan gehienetan eten bat dugu, eta horrek gure eta hori diskurtso markatzailetzat hartzera eramango gintuzke. Horixe dugu, hain zuzen, ondorengo adibide honetan ere: Etorri da, eta noiz joango da?

28.4.2b Emendiozko juntaduraren bidez postposizio sintagmak ere junta daitezke. Baita postposizio sintagmak baino txikiagoko elementuak ere: izenak (Ane eta Miren etorriko dira), adjektiboak (euskal itzulpen zahar eta berriak), izena+adjektiboa multzoa (irakasle alfer eta ikasle saiatuekin), izenlaguna+izena multzoa (herrietako ordezkari eta hirietako alkate guztiak bildu ziren) eta abar.

Nolanahi ere, batzuetan zalantzak sor daitezke juntagaiak zein diren, edo juntaduraren hedadura zein den. Har dezagun ondorengo adibidea: Unibertsitateko kargudun eta langile berriek bihar bildu beharko dute. Berez izen sintagmak ez du mugarik ematen interpretazioaren aldetik: kargudunak unibertsitatekoak izateaz gainera berriak izan daitezke, edo ez, eta langileak, berriz, berriak izateaz gainera, unibertsitatekoak izan daitezke, edo ez. Irakurketa guztiak zilegi dira gramatikaren ikuspuntutik. Horiek horrela, lehenengo etortzen den irakurketa da, bai kargudunak eta bai langileak, biak direla unibertsitatekoak eta berriak.

Alderantziz, demagun adierazi nahi den egoeran unibertsitateko kargudunak (berriak nola zaharrak), eta langile berriak (ez baitezpada unibertsitatekoak, baina testuinguruan emana den erakunde edo toki batekoak) aipatzen direla. Aurreko informazio inpliziturik gabe, goragoko adibidearen irakurketa hori, zilegi izan arren, zail gertatuko da, eta hortaz delako juntabidea ez da egokia izango. Horrelakoetan, argiago da kasu marka bi juntagaietan agerraraztea: Unibertsitateko kargudunek eta langile berriek bihar bildu beharko dute; nahiz kasu honetan ere anbiguotasuna ez den kendua (bigarren juntagaian izenlaguna ‘uler’ baitaiteke).

Hemen esandakoek berdin balio dute beste egoera batzuetan ere. Adibidez, izen ardatz bakar bati dagozkion bi adjektibo direnean, adjektiboen zuzeneko juntabidea hobetsiko da kontrako arrazoirik ez bada testuinguruan: euskaltzale zintzo eta leialari (nahiz beste bidea ere gramatikaren aldetik zilegi den, eta beharbada testuinguru batzuetan —indarra emateko, adibidez— guztiz baliagarri: euskaltzale zintzoari eta leialari). Gauza bera gertatzen da izenlagunekin: fakultateko eta hiriko kargudunen aldeko hitzak (beste bidea, gramatikaren aldetik huts gabekoa izanagatik, korapilatsuagoa da: fakultateko kargudunen eta hirikoen aldeko hitzak).

28.4.2c Beraz, postposizio sintagmak junta daitezke, eta postposizio sintagmen barneko elementuak ere bai. Baina, aukera guztiak zilegi ote dira? Adibidez, molde bat da postposizio sintagma osoak juntatzea (Lagunez, adiskideez eta lankideez mintzatu ziren), eta bestea izenak juntatzea (Lagun, adiskide eta lankideez mintzatu ziren), horrela ardatz anitzeko sintagma osatuz. Postposizio sintagmak juntatzea beti da zilegi (Bi euskaldunen eta indio baten istorioa da; Pantxikari eta Mireni eman dizkiet liburuak; Adiskideez eta lankideez mintzatu ziren …), eta hori da tradizioan gehiena azaltzen den aukera. Nahitaezkoa da, gainera, bi egoeratan: 1) pertsona izenordainak direnean sintagmaren ardatz (*Ni eta zuri eman digute; Niri eta zuri eman digute), nahiz eta bigarren juntagaian konparazioa dakarten bezalako, antzeko… azaltzen denean, izenordain soilak ere junta daitezkeen (Ni eta ni bezalako askoren iritziz; Ni eta antzeko askoren ahotan… Mitxelena); 2) ezkerreko juntagaia erakusle batek mugatzen duenean (*Gizon hau eta emazteki hark egin dute; Gizon honek eta emazteki hark egin dute). Bi egoera horietaz landa, ez dago debekurik; eta molde bat edo bestea erabiltzeko joera euskalkien araberakoa da, eta beharbada idazleen araberakoa ere bai: ekialdean postposizio sintagmak juntatzen direla dirudi gehienetan, eta mendebaldean, berriz, ardatz anitzeko izen sintagmen bidea ere, bestearen ondoan, kasik parean, erabiltzen dela, zenbait baldintza betetzen direlarik bederen.

28.4.2d Ardatz anitzeko juntagaiak izateko aukerari dagokionez, garbi ikusten da postposizioaren nolakotasunak, zer postposizio erabiltzen den, ez duela debekurik (Ane eta Peruk egin dute / Ane eta Peruri eman diet / Ane eta Peruren liburuak…). Aldiz, numeroak eta egiturari dagozkion beste aldagai batzuek badute zerikusia. Horrela, tradizioan garbi ikusten da ardatz anitzeko izen sintagmak pluraleko markekin aurkitzen direla bereziki, eta numeroa singularra denean, joera nabaria dela postposizio sintagmak juntatzearen alde: Igande eta festa egunetan, jaun erretorak bere jendea bil dezala, mezarat eta predikurat bezala, bezperetarat ere (J. P. Arbelbide); Lehen errierta eta elkar ezin ikusi eta gorrotoa besterik ez zen etxe eta baserrietan bakezko eta kontezko, estimaziozko eta amorezko biziera sartu zen (G. Arrue). Aurreko adibide hauetan, autore berak pluralean postposizioa bigarren juntagaiaren amaieran bakarrik jartzen du, eta singularrean, bi juntagaiak postposizioarekin azaltzen dira. Azkeneko juntagaia eta ondorengo determinatzailea pluralekoak direnean, ohikoena juntagai guztiak pluralekoak balira bezala ulertzea da; hala ere, Lafittek bere gramatikan ongi seinalatu zuenez, ez da nahitaezkoa, eta bestelako adibideak ere aurki daitezke tradizioan: Jainkoak eginak dira eguzki, ilargi eta izarrak (Lafitte); Etxejabeak, […] gure Patxiko eta lagunei bazkaria ematen die (Agirre). Nabarmendu behar da, bestalde, ezkerrean bi izenei dagokien izenlaguna azaltzeak postposizio bakarreko juntaketa errazten duela: Gure bezero eta laguntzaileei oparitu diegu; eta baita bi izenen eskuinean biei dagokien adjektiboa izateak ere: Neska ta mutil arduratsuenak hautatu zituen.

Gutxiago azaltzen dira ardatz anitzeko izen sintagmak singularrean: badirudi postposizio sintagma osoak juntatu behar direla (Gizonari eta haurrari eman diet); Euskaltzaindiak *Gizon eta haurrari eman diet bezalako adibideak txartzat ematen ditu (ikus 111. araua: “Izen sintagmen arteko juntadura dela eta”). Nolanahi ere, bigarren molde honetako juntabidea ere aurki daiteke tradizioan. Egiturari dagozkion kontuek, edo juntatzen diren izenen nolakotasunak badute hor zerikusia: badira horrelako egiturak errazten dituzten baldintza batzuk. Adibidez, ezkerrean bi juntagaiei dagokien izenlaguna dugunean, edo eskuinean adjektiboa dugunean, egitura hauek errazago azaltzen dira. Bestalde, esanahiz oso hurbil diren izen abstraktuak juntatzen dira maizenik horrelako juntaduretan: Zein kaltegarria den euren alferkeri ta nagitasuna (Mogel); Nagusiaren samurgo eta haserrea (Lafitte); […] Gordeaz geure buruak honen haserre eta burdina odoltsutik (Mogel). Holako adibideetan nozio abstraktuak adierazten dituzte izen ardatz juntatuek (haien gauzatzeko izen konkretua erabiltzen bada ere: burdina, adibidez). Are gehiago, juntatu izenetan bata bestearen adierazle dela ere esan daiteke.

Beste zenbaitetan, sinonimoak ez diren izen konkretuak izanagatik, juntatu diren ardatzak elkarketa moduko bikoteak dira, edo hitz biko esakuntzak: Zeru eta lurrean zure oldea egin bedi (Agirre); Hari eta orratzaz lotu eta josirik (Mogel); […] gaztelania eta frantsesez baino (Mitxelena); Udaberri eta udan, izan ohi dira onenak (Labaien).

Juntagaiak izen bereziak direnean ere, bestelako izenekin baino errazago aurki daiteke ardatz anitzeko izen sintagmen juntaketa: Josu eta Mirenek ez dute horrelakorik onartuko. Baina jakina, postposizio sintagma juntatuen adibideak ere beti dira zilegi: Josuk eta Mirenek ez dute horrelakorik onartuko. Batzuetan, gerta daiteke autore berak esaldi berean molde biak erabiltzea: Giputz aditza erabili dute, esate baterako, Arestik eta Villasantek maiz, Mirande eta Peillenek sarritan (Mitxelena).

Bada, azkenik, aipatu beharreko beste joera nagusi bat. Zerrendatze bat egiten denean, ondarrean eta X guztiak, edo eta X asko, edo horrelako esapide bat emanez, maizenik ardatz izenak juntatzen dira: Honela ongi datorkio ehizari azeriaren izena, oilagor, eper, erbi, oilo, eta gauza askoren ehizan ibili ohi delako (Mogel); Gure nekiakaz […] datoz baba, irar, indirar, garagar, olo, eta jangai guztiak (Mogel).

Baina, hasieran esan bezala, horrelako kasuetatik kanpo, singularrean aukera guztiz nagusia postposizio sintagmen juntadura da. Gramatiketan aipatu izan da jokabide honen oinarrian determinatzaileen eta izenen izaera semantiko- gramatikala egon daitekeela. Artikuluak eta erakusleak erreferentzia zehatza ezartzeko gaitasuna izango lukete; izenei, ordea, propietate bat ezartzea legokieke. Horrela, katua esaten dugunean, bere interpretazioa, nolabait esateko, ‘katua izateko propietatea duen banakoa edo erreferentea’ izango genuke. Juntatzen diren izenen propietateek erreferente bakarra izendatzeko aukera ematen dutenean, errazago erabiliko ditugu singularrean ardatz anitzeko juntadurak: Alabaren egonezin eta haserrea begi bistakoa zen diogunean, egoera bakar batez ari gaitezke, erreferente bakarraz; egonezin eta haserre izenen propietateek horretarako aukera ematen baitute. Aldiz, izenen propietateek bi erreferente desberdin izatea behartzen dutenean, askoz nekezago aurkituko ditugu horrelako egiturak (*Ordenagailu eta autoa erosi ditut), determinatzailea singularrekoa baita.

28.4.2e Orain arte aipatu ditugun bi juntabideetan, sintagma amaierako mugatzailea+postposizioa multzoak osorik errepikatzen ziren, edo batere ez. Eta hala behar du ia beti, oro har ez baitaitezke bi elementuok (mugatzailea eta postposizio marka) bereiz juntaduran. Hortaz, euskaraz ezkerreko juntagaia ez da izaten kasurik gabeko izen sintagma mugatua: *Nagusia eta langileei mintzatu zitzaien; *Itsasoa eta mendietan ibili naiz; *Nagusia eta langileaz mintzatu dira; *Planetak eta izarrei begira egon da. Beraz, bai pluraleko kasuetan, bai singularrekoetan, lehen juntagaiak mugatzaile+postposizio multzo osoarekin agertu behar du (lagunekin eta senideekin), edo batere gabe (lagun eta senideekin).

28.4.2f Postposizio sintagmen kasuan ere aukera desberdinak ditugu. Ohikoena, zalantzarik gabe, bi juntagaietan postposizioa osorik azaltzea da. Baina genitiboaren gainean eraikitakoetan (norentzat, norengan, norengana…), postposizioa genitiboaren mailan moztu daiteke, eta inoiz horrelako adibideak ere aurkitzen dira: Piarresen eta Maddalenengatik; Auzoaren eta alkatearengana joan nintzen; Auzapezaren eta zinegotzientzat; Arrazoirik onenak aurkitzen ditu batzuen eta besteentzako (Mitxelena). Postposizioak sintagma absolutua onartzen badu osagai moduan, joko berak egin daitezke noski: Zu eta ni baitan; Agintariak eta menekoak baitan; Maddi eta Piarresgana; Aita eta Jainkoagatik; […] biziak, ta hilak gatik Jangoikoari otoitz egitea (Añibarro).

Gai honekin ari garela, iruzkin berezia merezi du -en artean postposizioak. Azken urteetan asko hedatzen ari zaizkigu lehenengo juntagaian mugatzailea bakarrik daramaten adibideak. Horrelakoetan, lehen juntagaian determinatzaile mugatua daramatenak —pluralean nahiz singularrean—, ez dira onargarriak euskara baturako (*Gurasoak eta ikastolen arteko bilerak; *Irakaslea eta ikaslearen arteko harremana).

28.4.3. Aditzarekiko komunztadura

28.4.3a Juntadura egituretan aditzarekiko komunztadura nola gertatzen den ere kontuan izan beharreko puntua da. Numero komunztadurari dagokionez, emendioa batuketatzat edo gehiketatzat hartzen denez, eta juntagailuak nor, nori edo nork sintagmak juntatzen dituenean, ohikoena aditzak plural komunztadura hartzea izaten da, erreferentzia pluralekoa baita: Liburu bat eta aldizkari bat erosi nituen; Josunek eta Mirenek deitu didate; Zerbitzariari eta nagusiari barkamena eskatu zien. Bestalde, numero komunztaduraz gain pertsona komunztadura ere badago aditzean. Alde honetatik, juntagaietako bat lehen pertsonakoa bada, singularra nahiz plurala, sintagma osoa lehen pertsona pluralekoa izango da, eta ondorioz, baita aditzarekiko komunztadura ere: Zu eta ni joan gara; Ni eta Pello etorri gara; lehenengo pertsonak ‘agintzen’ du. Bigarren eta hirugarren pertsona badaude, berriz, bigarren pertsona pluralekoa izango da komunztadura: Hi eta Pello etorri zarete.

28.4.3b Numero komunztadurari dagokionez, esan dugu emendiozko juntadurak aditzari plural komunztadura eragiten diola orokorrean. Baina badira singularreko komunztadura eragiten duten zenbait kasu. Juntagaien abstraktutasunak eta erreferentzia zehatza eskaintzeko aukera handiagoak edo txikiagoak badu horretan eragina. Adibidez, perpausak juntatzen ditugunean²³⁰: Esan digu beranduegi dela eta ez digula aterik irekiko; Ez da zilegi gizon bati erru guztia egoztea eta hura gizartetik baztertzea. Horrelakoak, seguru asko, perpaus izatean abstraktutzat hartzen direlako ez dira komunztaduraren aldetik pluraltzat hartzen. Nolanahi ere, batzuetan, aditz izenak erabiltzean, zenbait predikaturekin pluraleko komunztadura daramaten adibideak ager daitezke: Gezurra esatea eta egia osoa ez esatea ez dira hain desberdinak; horrelakoetan ekintza desberdintzat hartzen dira, eta pluraleko komunztadura azaltzen da.

Singularreko komunztadura izaten da, era berean, kideko sintagmak juntatzen direnean. Sarritan juntatutako sintagmek ez dute batuketarik, gehiketarik adierazten, sinonimoak direlako edo oso antzeko esanahia dutelako: Bere pena eta nahigabeak inoiz konortea galtzen baitzion (G. Arrue); Hemen erabili den arreta eta zehaztasuna (Mitxelena). Pena eta nahigabea gauza bera izan daitezke; arreta eta zehaztasuna aipatzen dira, biek hurbileko adiera dute, eta bien artean jokabide bat adierazten dute; hauetan ez dago egiazko emendiorik, eta erreferente bakarra dutela pentsa daiteke.

28.4.3c Beste batzuetan sintagma abstraktuak juntatzen dira, eta orduan ere ez da nahitaez pluraleko komunztadura gertatzen: Askoz geroago sortu zen gogoa eta atsegina, poliki poliki, irakurri ahala (Mitxelena). Horrelako kasuetan, sintagma abstraktuekin, bi bideak zilegi direla esan daiteke: Hori egiteko kemena eta adorea behar da/dira; Hotzak eta goseak hilko gaitu/gaituzte. Antzeko zerbait gerta daiteke halako masa zenbakaitz baten aurrean gaudenean ere: singularrekoa izaten da askotan komunztadura: Bere urre eta zilarra desiratzen zuten guztiek; Ardoa eta sagardoa edan zuen. Baina pluraleko adibideak ere aurkituko ditugu: Urrea eta zilarra ganbaran gordetzen zituen; Ardoa eta sagardoa gustuko zituen.

Beraz, singularreko edo pluraleko komunztaduraren puntu honetan, sintagmen abstraktutasunak, horrek dakarren zenbakaiztasunak, eta erreferente zehatza izateak edo ez izateak dute zerikusia. Esan liteke, bi mutur bezala ditugula, biak oso argiak. Alde batetik, erreferente zehatza duten sintagmak juntatzen badira, juntadura-egitura plurala izango da aditzarentzat. Horrelakoak dira pertsona izenordainak edo orokorrean izen bizidunak, edo liburu eta aldizkari bezalako izenak: garbi zehaztutako izateak izendatzen dira, erreferentziadun izenak, eta juntatzean pluraleko erreferentzia eskaintzen diote aditzari komunztadurarako. Beste muturrean berriz, abstraktuak direlako, edo zenbakarri ez direlako, garbi zehaztutako edo bereizitako objektuak izendatzen ez dituzten sintagmak, erreferentzia garbirik ez dutenak (arreta eta zehaztasuna); orduan biek zeharka egoera bera izenda dezakete, eta juntaduratik ateratzen zaigun sintagma ez da plurala izango, singularra baizik. Bi mutur hauen artean halako eremu bat izango genuke, eta hor hiztunaren esku geldituko litzateke, hein handi batean, sintagma singulartzat edo pluraltzat hartzea.

Horrez gain, badirudi hitz ordenak ere baduela garrantzia. Enumerazioetan, eta bereziki aditza aurrean delarik, komunztadura singularrean egin daiteke, juntagai guztiak singularrekoak direnean: Zuek badaukazue etxetxo bat, soineko bat, ohe bat, sua eta zopa beroa (G. Arrue). Jakina, adibide bera pluralean ere ager zitekeen. Baina aditza aurretik joateak, hurrenkera horrek, errazago egiten du pluraleko komunztadurarik eza; intonazioaren aldetik ere, horrelakoetan eten bat egiten dela dirudi.

28.4.4. Juntaduraren irakurketak

28.4.4a Emendiozko juntaduraren barnean irakurketa edo interpretazio desberdinak izan daitezke. Ohikoena banakako irakurketa da: erreferentzia desberdina duten izenak edo izen sintagmak juntatzen direnean, ohikoena da perpausean adierazten dena juntagaietako bakoitzari egoztea, juntagailuaren bidez bien arteko berreketa adieraziz: Josu eta Pello ez dira afarira etorri; Aitak ordenagailua eta telefonoa erosi ditu. Hauetan bi juntagaietako bakoitzari era askean dagokio predikatuan esaten dena: Josu ez da afarira etorri, eta Pello ez da afarira etorri; ordenagailua eta telefonoa, bi gauza desberdin erosi ditu aitak. Irakurketa mota honen enfasia eman nahi denean, aukeretako bat da juntagai bakoitzaren aurretik bai edo ez jartzea (bai… eta bai…; ez… eta ez…): Ez Josu eta ez Pello ez dira afarira etorri; Bai Josu eta bai Pello afarira etorri dira. Emendiozko esamoldeez edo banakaritzaz mintzatzean sakonduko da gehiago gai honetan.

28.4.4b Baina beste predikatu batzuek talde irakurketa eskatzen dute: Iker eta Mirenek bikote polita egiten dute; Ane eta Koro lagunak dira; Iñaki eta Joseba mendi-gailurrean elkartuko dira. Hemen ezin da ulertu Ikerrek bikote polita egiten du eta Mirenek bikote polita egiten du. Horrelako irakurketak bideratzen dituztenen artean egon daitezke aditzak (elkartu, banandu, batu…), adjektiboak (desberdin, antzerako, gertuko…), izenak (arerio, lankide, senitarteko…) nahiz postposizioak (-en artean).

28.4.4c Juntaduraren beste interpretazio posible bat banakaritza ordenatuarena da, hurrenez hurren esapideak bideratzen duenaren modukoa: Eiderrek, Elenak eta Liernik biologia, ingeniaritza eta kimika ikasi dute, (hurrenez hurren). Bi juntadura egitura aurkezten zaizkigu, eta egitura bakoitzeko juntagaiak ordenaren arabera lotuta daude: Eiderrek biologia ikasi du, Elenak ingeniaritza eta Liernik kimika.

28.4.4d Irakurketa hauei dagokienez, ohart gaitezen juntadura egiturek —bereziki emendiozkoek, baina gainerakoek ere bai— anbiguotasunerako bidea ematen dutela. Ondorengo perpausean, adibidez: Josuk eta Anek atea eta mahaia konpondu dituzte. Uler daiteke, gutxienez, bien artean gauza biak konpondu dituztela, edo Josuk atea konpondu duela eta Anek mahaia, edo Josuk bere etxean biak eta Anek berean biak. Munduaren eta egoeraren ezagutzak lagunduko digu une bakoitzerako interpretazio egokiena hautatzen.

28.4.4e Bestalde, kuantifikazio unibertsalari laguntzeko edo irakurketa hori bideratzeko erabili ohi dira zenbait hitz-bikote berezi: Biziak eta hilak epaitzera etorriko da; Handi eta txiki, (guztiak) isil-isilik geratu ziren; Gizon eta emakume, (denak) joan ziren berrikuntza hura ikustera; Zahar eta gazte harriturik zeuden. Bi egitura mota desberdin ditugu berez hemen, baina bietan ere hitz-bikote jakinen bidez kuantifikazio unibertsalaren irakurketa bideratzen da. Lehenengo adibidean bi juntagaiak pluraleko artikuluarekin azaltzen zaizkigu; bigarrenean eta hirugarrenean izen soilak juntatzen zaizkigu, eta etenarekin bereizita dauden guztiei eta denak elementuei begira daude. Egindako hitz-bikote gutxi batzuk bakarrik agertu ohi dira horrelako egituretan; hitz-bikote horiek, askotan, elkarrekin lotura semantikoa izanik ‘aurkakoak’ bezala dira, eta kuantifikazio unibertsala bideratzen dute.

28.4.5. Osagai ezabaketa

28.4.5a Juntaduraren bidez postposizio sintagmak edo perpausak elkartzen direnean, bi juntagaietan berdinak diren elementuak gertatzen zaizkigu sarritan: Donostiako ikasleak eta Bilboko ikasleak bildu dira; Zuk arraina eskatu duzu eta nik haragia eskatu dut. Horrelakoetan, bi juntagaietan errepikatzen diren hitzak isilean uzteko aukera bada: Bilboko eta Donostiako ikasleak (edo Bilboko ikasleak eta Donostiakoak) bildu dira; Zuk arraina eskatu duzu, eta nik haragia.

28.4.5b Juntagaiak postposizio sintagmak edo sintagmen barneko osagaiak direnean, errepikatzen den osagaia zein den, aukera bat edo beste izango dugu elementuak isilean uzteko. Honela, izenlagunaz eta izenaz osatutako bi postposizio sintagma juntatzean izenlagunak errepikatzen badira, eskuinekoa bakarrik ezaba daiteke (Donostiako langileei eta ikasleei), berez anbiguoak diren egiturak sortuz: Donostiako izenlaguna langileei bakarrik dagokiola uler daiteke, edo langileei eta ikasleei dagokiela. Izenlaguna bi juntagaiei dagokiela inolako zalantzarik gabe markatzeko modua izenak juntatzea da, jakina (Donostiako langile eta ikasleei). Errepikatzen den osagaia izena denean ere bi aukera ditugu: postposizio sintagmak juntatu izena eskuinekoan ezabatuz (Donostiako ikasleak eta Bilbokoak) edo izenlagunak zuzenean juntatu (Donostiako eta Bilboko ikasleak). Halakoetan, ez dirudi idazleen artean juntadura modu baten edo bestearen aldeko joera berezirik dagoenik.

Izenaz eta adjektiboaz osatutako sintagmetan, berriz, izenak errepikatzen badira, adjektiboak juntatzeko joera da markatu gabea: Bulego argi eta lasaiak nahi dituzte guztiek; postposizio sintagmak juntatzean, hanpadura berezia sortzen da: Bulego argiak eta lasaiak nahi dituzte guztiek. Interpretazioei dagokienez, singularrean eta pluralean gauzak ez dira berdin gertatzen. Singularrean, adjektiboak juntatzen direnean (etxe zahar eta ederra), etxe bakarraz ari gara; sintagmak juntatzean (etxe zaharra eta ederra), ordea, bi interpretazioak dira zilegi: etxe bakarraz ari gaitezke, edo bi etxe desberdinez, bat zaharra eta bestea ederra. Pluraleko juntadura dagoenean, adjektiboen juntadura izan (bulego argi eta lasaiak) edo sintagmen juntadura izan (bulego argiak eta lasaiak), bi interpretazioak dira zilegi —bi bulego-multzo, edo bulego-multzo bakarra—, baina ohikoena multzo bakarraz ari garela ulertzea da; bi multzoen interpretazioa, batez ere izenondoek kontrako ezaugarriak, bateraezinak, adierazten dituztenean egingo dugu. Horrela, Sagar heldu eta gozoak dira egokienak bezalako adibide batean, bi izenondo juntatuz deskribatzen den multzo batez ariko ginateke normalean; Sagar gozo eta mikatzak nahastu behar dira esaten denean, berriz, bi multzoz; baina bi multzoen interpretazioa azaldu nahi dugunean, normalena sintagmak juntatzea da (sagar gozoak eta mikatzak).

28.4.5c Aurreko adibideetan, gehienetan, juntaduretako errepikapenak saihesteko isilean gelditu den elementua izena zen. Baina aukera hori —izenaren elipsia— ez da juntadurarena soilik: hizkuntzaren baliabide orokor bat da. Hitz egiten nahiz idazten dugunean, askotan utzi ohi ditugu isilpean, errepikatu gabe, aldez aurretik, solasaren harian aipatu ditugun osagaiak. Adibidez: Donostiako ikasleak oso onak direla esan didazu. Zer diozu Bilbokoez? Hor, isilpean, ikasle ardatz izena gelditu da. Horren pareko kasua da juntadura egituretan azaltzen zitzaiguna ere: Donostiako ikasleak eta Bilbokoak bildu dira. Gramatikaren ikuspuntutik mota bereko fenomenoak dira, eta juntaduraren ingurune sintaktikoan oso sarri gertatzen da.

28.4.5d Orain artean postposizio sintagmetan errepikatzen diren elementuak isilean uzteaz jardun dugu. Baina batzuetan, aurkako kasua gertatzen da: juntagailuaren bi aldeetan elementuak errepikaturik azaltzen dira. Indarra emateko, enfasia emateko helburuarekin egiten dira horrelakoak: Gure herriaren geroa eta gure herriaren/haren iragana ez daitezke elkarren aurka eman; Josuren bizitza-ibilbidea eta Mirenen bizitza-ibilbidea ezin dira konparatu.

28.4.5e Juntagaiak perpausak direnean ere gerta daitezke errepikapenak, eta postposizio sintagmetan bezala, hemen ere badira alferrikako karga hori saihesteko aukerak. Aukeretako bat aditz osoa —eta/edo beste zenbait osagai— isilean uztea da: Zuk afarietan ura edaten duzu, eta nik ardoa; bigarren perpausean afarietan eta edaten dut ez zaizkigu azaltzen, baina hala ere hiztunak ulertzen ditu. Hustuketa egiturak deitu izan zaie horrelakoei gramatiketan, eta beren ezaugarriak aztertuko ditugu. Bigarren aukera, adizki laguntzailea isilean uztea da: Etxera joango naiz eta afari ederra prestatuko. Bigarren perpausean dut adizki laguntzailea ez da agertzen. Bateko eta besteko, adibideak hartzen duen itxuraren arabera, era desberdinetako egituren aurrean egon gaitezke, eta ez dago beti argi zer mailatako osagaiak juntatzen diren.

28.4.5f Hustuketa egituretan eskuineko juntagaian errepikatu behar liratekeen osagaiak ez dira agerian azaltzen. Inguruko hizkuntzetan ere aztertu dira horrelako egiturak. Eredu modura, Ni trenez joaten naiz lanera, eta zu autoz bezalakoak jarri ohi dira. Eskuineko juntagaian joaten zara aditza eta lanera postposizio sintagma falta ditugu. Bi perpaus juntatzen dira, eta bigarren juntagaia kontrastez hanpatuak diren osagaietara murrizten da. Gehienetan aditza izaten da isilean uzten dena, edo uzten denetako bat, ezkerreko perpauseko bera delako. Baina aditza ‘bera’ izate hori zertan datzan gehiago zehaztu behar da. Oro har, esan daiteke aditzoin bera behar dugula, eta aspektuak ere gutxienez bera izan behar duela. Pertsona eta numero komunztadura, ostera, desberdina izan daiteke: aurreko adibidean, ezkerreko perpausean aditza joaten naiz da, eta eskuinekoan joaten zara izan beharko luke. Ondorengoetan ere, nahitaez, eskuineko perpauseko aditz bera eman behar da ezabatutzat, perpausa ulertuko bada: Gizonak makila hartu zuen, eta haurrak harria; Zuk Parisera joatea hauta dezakezu eta guk hemen gelditzea; pertsona aldatzen da, baina eskuineko aditzaren aldi-aspektuak berak dira. Aspektua mantenduz aldia aldatzen saiatzen bagara, berriro ere adibide zuzenak lortzen ditugu: Nik gaur erosi dut, eta zuk atzo; Zuk atzo hitz egin zenuen, eta nik gaur; adizki laguntzailearen aldia aldatuko genuke, baina aspektu burutua mantenduko litzateke. Jakina, bigarrenean, ‘… nik gaur hitz egin dut’ ulertu behar da, eta ez ‘… nik gaur hitz egingo dut’; azken hau adierazi nahi bada, aditza bere osoan eman behar da eskuineko perpausean ere.

Baina hustuketa egiturak benetan ulertzeko lehen aipatu dugun nozio batera jo behar dugu: bigarren perpausean agertzen diren elementuak ‘kontrastez hanpatuak’ daudelako ideiara; eta beren egitura pragmatikora. Alderdi horretatik, hustuketa egituretan bi mintzagai azaltzen zaizkigu kontrastean, eta kontrastatzen diren bi mintzagai horientzat paralelotasun handiko iruzkinak azaltzen zaizkigu: bigarren perpauseko galdegaiak lehenengo perpauseko galdegaiarekin kontrastea egiten du, eta bi perpausetan berdinak diren elementuak isilean geratzen dira. Askotan, esan bezala, eskuineko perpausean subjektua eta predikatuko elementu bat (aditza ez dena) aurkitzen ditugu. Baina aukerak ez dira hor amaitzen. Euskarak aditza galdegai modura markatzeko aukera baduenez, ondorengoa bezalako adibideak ager daitezke: Gure taldeak gehienetan galdu egiten du, eta zuenak irabazi; kasu honetan, aditza, edo aditzaren zati bat, agerian dugu eskuineko perpausean, ezkerreko galdegaiarekin kontrastea eginez. Era berean, mintzagai hanpatua subjektua ez den beste elementuren bat baldin bada, elementu horrek egin beharko du kontrastea eskuineko perpausean, eta subjekturik ez zaigu azalduko: Niri erloju berri bat oparitu dit amak, eta Josuri jertse eder bat. Beraz, hustuketa egituretara mintzagai-galdegaien hanpatze eta kontrastetik (eta gainerakoak isilean uztetik) hurbildu behar dugu: askotan gertatuko da kontrastean jartzen direnak subjektua eta aditza ez den elementuren bat izango direla, aditz osoa —eta agian beste osagairen batzuk— isilean utziz; baina hori ez da nahitaezkoa, ez aukera bakarra.

Ildo horretan, nabarmendu beharreko beste puntu bat ezezko perpausetako hustuketarena da. Gramatikarien artean batzuetan esan izan da ezezko perpausetan hustuketa debekatuta dagoela, eta frogatzeko honako hau bezalakoak eman dira: *Amak ez ditu mendiko botak erosi, eta arrebak erlojua. Baina perpaus honen ez-gramatikaltasuna ez dator berez ezezkoetan hustuketa egiten saiatzetik, kontrastea oker egitetik baizik: adibide honetan, ezkerreko perpausean galdegaia ezeztapena bera da, eta ez du eskuineko perpausean kontrastea egiteko ageriko elementurik; eskuineko perpausean baiezkotasuna nabarmenduko bagenu bai adberbioa ezarriz (… eta arrebak erlojua bai), adibidea onargarria izango litzateke. Egoera izan daiteke, adibidez, norbaiti mendiko botak eta erlojua oparitu nahi zaizkiola, denboraz justu dabiltzala, amak opari bata eta arrebak bestea erosi behar zituztela, baina arrebak bakarrik lortu duela bere helburua, eta perpaus horren bidez amaierako egoeraren berri eman nahi dela: Amak ez ditu mendiko botak erosi, baina arrebak erlojua bai. Ildo berean, ezezko perpausa izan arren, ondorengoan hustuketa egin daiteke: Pellori arraina ez zaio gustatzen, eta Josebari haragia. Kasu honetan ezkerreko perpausean galdegaia arraina da, eta bigarrenean haragia; orduan, baldintza pragmatikoak betetzen dira, eta ezezko perpausetan ere egin daiteke hustuketa. Jakina, mintzagai-galdegai izate horrek egitura sintaktikoan ere ohiko isla izango luke.

28.4.5g Hustuketa egiturekin itxuraren aldetik badute antzekotasuna honako hauek bezalako adibideek: Jaun erretorak elizan, eta bere lagun adiskide zaharrek hilobiaren aitzinean egin diozkate adioak (Hiriart-Urruti); Batak bere arreba eta besteak bere ama negarrez ikusi ditu (Agirre). Hemen, itxuraz, ezkerreko juntagaian falta da aditza. Batzuek hauei ‘atzeranzko hustuketa’ deitu izan diete, eta aurrekoen moldekoei ‘aurreranzko hustuketa’, biak pareko fenomenotzat hartuz. Baina segituan ohartzen gara, bai komunztadurari dagokionez, bai intonazioari dagokionez, desberdintasunak badirela bi moldeen artean. Komunztadurari dagokionez, ezkerreko aditza falta denean, eskuineko perpauseko aditzak egitura osoa hartu ohi du kontuan (Jon Iruñera eta Miren Donostiara joan dira asteburu honetan), aurreranzko hustuketan ez bezala: joan dira aditza bi ‘perpausei’ edo bi juntagaiei dagokie, ez bigarrenari soilik. Intonazio etena ere desberdina da: kontrajartzen den egitura paraleloaren ondoren egiten da etena hemen (Jon Iruñera eta Miren Donostiara / joan dira asteburu honetan), eta benetako hustuketa egituretan juntagailuarekin bat egiten du etenak (Jon Iruñera joan da asteburu honetan / eta Miren Donostiara). Horiek horrela izanik, ezkerreko juntagaian aditzik ez duten adibide hauetan, badirudi perpaus juntadura (eta elipsia) ez, baizik eta hanpatuak diren osagai batzuen arteko egitura banakaria daukagula. Euskaraz galderetan ere zenbaitetan kausitzen ditugu antzeko hanpadurak: Nork zer edanen du? Eta horren erantzuna, izan daiteke, Josebak sagardoa eta Mirenek ardoa. Azterketa horri jarraikiz, menturaz egitura hauetan nolabaiteko aposizioan dauden sintagmak ditugu, egitura banakari batean emanak: (Guk zerbait), zuk ardoa eta nik ura, edaten dugu. Horrela, intonazioaren eta komunztaduraren datuekin ondo etorriko litzateke. Edo baita honakoa bezalako adibideekin ere: Jon Iruñera eta Miren Donostiara joango dira beren ikasketak amaitzera; aditz komunztaduraz gain, beren plurala hobeki azalduko litzateke. Ildo bereko beste adibide bat: Josuk botak eta Mirenek zapatilak denda berean erosi zituzten. Eta baita, argiago ulertuko litzateke paralelotasunaren aldetik duten baldintza estua: *Jon pozik Iruñera eta Miren Donostiara joan dira; *Jon Iruñera eta Miren pozik Donostiara joan dira. Benetako hustuketan eskakizun hori ez da hain zorrotza: Jon Iruñera joan da, eta Miren poz-pozik Donostiara.

Egitura banakarian ematen diren aposizio erako sintagmak izango genituzke, bada, aurreko egiturak. Hustuketa egiturak baino askoz urriagoak dira, eta ziurrenera idatzian baino errazago azaltzen dira ahozkoan, intonazioaren laguntza baliatuz. Nolanahi ere, aditzarekiko komunztaduran buruhausteak sortzen dituzte. Subjektuen kasuan, badirudi komunztadurarako bi perpausetakoak emendatzen direla, eta pluralekoa izaten dela: Nik Azpeitian eta Mirenek Bergaran hitz egingo dugu. Objektu zuzenarekin, badirudi singularreko komunztadura ohikoa dela: Nik autoa eta zuek bizikleta eramango dugu. Zehar-objektuarekin ere bai, nahiz eta hemen zalantza batzuk sortzen diren: Niri dantza eta Peruri aerobic-a gustatzen zaigu. Komunztaduragai diren sintagmen nolakotasun sintaktiko-semantikoak ere badu zer esana: pertsona izenordainek errazago eragiten dute bi juntagaiak kontuan hartzen dituen pluraleko komunztadura.

28.4.5h Beste kasu batzuetan, juntatutako perpausetan adizki laguntzailea bakarrik izaten da elipsiz desagerrarazia, ez aditz osoa. Pentsa dezagun ondorengo adibidea dugula: Manexek liburuei begiratu zien eta azkenean bizpahiru aldizkari erosi zituen. Gerta daiteke adizki laguntzailearen elipsia eskuineko perpausean gertatzea: Manexek liburuei begiratu zien eta azkenean bizpahiru aldizkari erosi; edo ezkerreko perpausean gertatzea: Manexek liburuei begiratu eta azkenean bizpahiru aldizkari erosi zituen. Lehenengoaren moldekoak euskararen eremu osoan azaltzen zaizkigu, eta bigarrenekoak mendebaldeko testuetan.

Juntadura egituretan adizki laguntzailea isilean utzi ahal izateko bete beharreko baldintzei dagokienez, nahitaezkoa da aditzaren aldia eta aspektu marka berdinak izatea juntatutako perpausetan. Bestalde, ohikoena bi perpausek subjektu bera izatea da, eta aditzaren iragankortasunari dagokionez ere bat etortzea; baina berez adizki laguntzaileetako bat trantsitiboa eta bestea intrantsitiboa izateak ez du eragozpenik sortzen: Uxuek lana amaitu zuen eta zinemara abiatu; Pilota ikusi eta hamarretarako ohera joan naiz. Alde horretatik, hustuketa egiturek askoz paralelotasun handiagoa eskatzen zuten. Gerta daiteke, orobat, bi perpausek subjektu desberdina izatea: Manexek liburuei begiratu zien eta Maddik bizpahiru aldizkari erosi.

Lehenengo moldekoetan, adizki laguntzailea eskuineko perpausean desagerrarazten dutenetan, aditzaren aspektu markari dagokionez badira desberdintasunak: ekialdeko testuetan aspektu marka errepikatu egiten da bi perpausetan: Aro eder horrek pizten zien bihotza eta zalutzen mihia (J. P. Arbelbide). Mendebaldekoetan gerta daiteke aspektu marka errepikatzea: Euskaldun herriak […] kanpotik eratorritakotik hartuko du, eta molde berri horiek euskal folklore bilakatuko (Mitxelena). Edo partizipio burutuaren forma azaltzea: Jaungoikoaren gauzetarako nagia, eta atzeratua izan denak, hartuko du bizitza berri bat, ta palagatu Jainkoaren justizia (Mogel).

Bigarrenaren moldekoak —ezkerreko laguntzailerik gabeak—, esan bezala, mendebaldeko testuetan agertzen dira bereziki, eta orduan ia beti ezkerreko adizki nagusia(k) partizipio burutuaren forman agertzen d(ir)a: Ardi guztiak jetzi eta zelaira eraman, esne ontziak lepoan hartu eta han izaten naiz laster, zazpietarako bai (Agirre).

Adizki nagusiak zuzenean juntatzen direnean, berriro azaleratuko zaizkigu ekialdearen eta mendebaldearen arteko desberdintasunak. Ekialdean aspektu marka errepikatuz: Ez da harritzeko, jaun hura eta bertze zenbait gazterik zahartzen eta hiltzen badira (Hiriart-Urruti). Mendebaldean lehenengo aditza partizipio burutuaren forman emanez: Horrelako maitasunak irabazi eta beratuko ez duen gizonik ez da (Agirre).

Nolanahi ere, perpaus juntaduretako laguntzailearen elipsiari dagokionez bi molde ditugularik, badirudi batzuetan bien erabilera eta ezaugarriak ez direla guztiz parekoak. Adibidez, ezkerreko laguntzailea isilean utzi eta aspektu marka burutua delarik, mendebaldeko tradizioan, bada elipsirako aukera aditz izenkiaz eraturiko perpaus jokatugabeetan: Larunbatetan jaisten naiz Zabaletara, […] barruko jantzi garbiak ipini eta tabakorri pixka bat hartzera (Agirre); Egun eder argiek, […], indar handi dute gogamen nahigabetsuak kendu eta hankarik astunenak astintzeko (Agirre). Eskuineko mendeko perpausetan hartzera eta astintzeko ditugu, baina ezkerrekoetan partizipio burutuak, ipini eta kendu. Baina perpaus jokatugabeetako atzizki desagerketa ezkerrean baizik ez daiteke gerta: Esan zidan goiz jaiki, eta berehala lanera joateko; *Esan zidan goiz jaikitzeko, eta berehala lanera joan. Erabide hau ez duten hizkeretan aditzei beren aspektu marka uzten zaie, bai jokatuetan, bai jokatugabeetan. Eta oro har, egitura luzeetan, irakurlearentzat argiago gertatzen da aspektu marka errepikatzen denean.

Bestalde, badirudi juntadurak elkartzen dituen ekintzen irakurketa guztiz simetrikoa lortu nahi denean, ezkerreko perpauseko laguntzailearen elipsiarekin zailtasun handiagoak direla eskuinekoarekin baino. Har dezagun honako adibide hau: Mikelek Erroman ikasi du eta Pellok Parisen lan egin du sei urtez. Pentsa dezagun Mikel eta Pello ditugula hizketagai, eta azpimarratu nahi dugula biek ere badutela lotura atzerriarekin, baina haiek egiten dituzten ekintzek ez dutela loturarik, guztiz askeak direla. Orduan, errazago izango zaigu eskuineko perpauseko laguntzailearen elipsia (Mikelek Erroman ikasi du eta Pellok Parisen lan egin sei urtez), ezkerreko perpausekoarena baino (??Mikelek Erroman ikasi eta Pellok Parisen lan egin du sei urtez).

Bada nabarmentzeko azken puntu bat ere. Ezkerreko adizki laguntzailearen elipsia dagoenean, posible da eskuineko perpauseko elementuei buruz bakarrik galderak egitea: Nor esan duzu [Mikel menditik etorri] eta [  zuei deika hasi zela]? Alegia, nor galdetzailea izan daiteke ‘zuei deika hasi zen’ perpausaren subjektuari buruzkoa —horregatik jarri dugu perpaus horretan subjektuaren lekuan ‘ ’ hutsunea—. Baina ez da gramatikala ezkerreko perpauseko elementuei buruz galdetzea: *Nor esan duzu [  menditik etorri] eta [Mikel zuei deika hasi zela]? Honek esan nahiko luke, ezkerreko juntagaiko adizki laguntzailearen elipsia duten adibide hauetan, bi perpausak ez direla guztiz parekoak. Izan ere, juntadura egituren ezaugarri orokorra da (Ross 1967; Williams 1994), galderak egiten hasitakoan, bi juntagaietako funtzio bereko elementuei buruzko galderak izan behar direla: Nor esan duzu [  menditik etorri zela] eta [  zuei deika hasi zela]?; eta subjektu bakarrari buruzko galdera egiten saiatzean, adibide okerra lortzen dela: *Nor esan duzu [Mikel menditik etorri zela] eta [  zuei deika hasi zela]?

Ezaugarri hauek ikusita, nahitaezkoa da -ta/-da menderagailu den egituren aipamena egitea. Jakina da eta juntagailua, aditz partizipioari itsatsita, -ta/-da menderagailu bihurtu dela honako hauek bezalako adibideetan: Hori esanda, aretorik irten zen; Nagusiak aginduta etorri zen gure dendara. Semantikoki menderagailu nahiko neutroa da —emendiozko juntagailua bera bezala— eta denbora, modua, baldintza… adierazteko erabiltzen da. Bilakaera horren adierazgarri izango lirateke ezkerreko laguntzailearen elipsia duten adibideek erakusten dituzten ezaugarriak, eta batzuetan ez da erraza gertatzen juntaduretako adizki laguntzailearen elipsia non amaitzen den eta menderakuntza non hasten den zedarritzea. Esan dugu era honetako egituretan irakurketa simetrikoa lortzea zaila gertatzen dela: askotan denbora, kausa edo baldintza adierazten dute. Intonazioaren aldetik eten nabariagoa egiten da, eta batzuetan ondoren galde perpausa (halakoa utzi eta, non dukegu berzia?, Etxepare), harridura perpausa (horrelakoak ikusi eta, beharko harritu!) edo aginte perpausa (lanak bukatu eta gogora zaitez irten aurretik argia itzaltzeaz) izaten dute. Horrelakoetan zailago gertatzen da isilean utzi den adizki laguntzailea zehazki zein den jakitea. Bestalde, menderakuntzarako Hegoaldean -ta/-da enklitiko bihurtu badira, Iparraldeko tradizioan ere aurkitzen dira partizipioaren ondoren eta duten adibideak, antzeko erabileran, askotan denbora adierarekin: Ezen Mazedoniara etorri eta, ez du ukan gure haragiak pausurik batere (Leizarraga); Xilintxa hau jo eta, hunarat ekarraraziko ditiat oro berehala (Barbier); Oldartze hek egin eta, lehen zegoen eskura bihurtzen da (Axular). Inoiz aditzoinaren ondotik ere azaltzen da: Kruzifika ikhus eta orhit adi orduian nola… (Etxepare).

28.4.6. Eta juntagailuaren tokia

28.4.6a Juntagailuak juntagaien artean kokaturik egoten dira. Gramatikariek aztertu izan ohi dute hizkuntza bakoitzean juntagailua zeri loturik doan estukien, lehenengo juntagaiari (bere ondoren ezarriz), edo bigarren juntagaiari (aurretik jarriz). Euskarari dagokionez, gainerako juntagailuekin gertatzen den bezala, eta-ren tokia bigarren juntagaiaren aurrekoa da²³¹. Zenbaitetan, ordea, juntagai bakarraren ondoren ageri zaigu. Adibidez, bigarren juntagaia zehaztu nahi ez denean: —Nor ikusi duzu kalean? — Amona eta… Zalantza dugunean nola jarraitu: Errozu eta … ez girela eta … nehundik jiten ahal! (Lafitte), edo harridura adierazteko: Nola hazi zaren! Aita adinakoa egin zara eta!²³².

Eta juntagailua lehen perpaus juntagaiari atxikia denean, aldiz, kausa adierazten du askotan: Bista nekatua omen du, egun osoa paper artean ematen du eta. Beste batzuetan, berriz, denborazko balioa hartzen du, edo kontzesiozkoa, edo baldintzazkoa… Hona adibideak, hurrenez hurren: Kruzifika ikhus eta / orhit adi orduian (Etxepare); Zuek, beraz, gaiztoak izan-eta, balin badakizue gauza onen ematen haurrei…! (Duvoisin); Halakoa utzi eta / non dukegu bertzia (Etxepare).

Laguntzailerik gabeko aditzari atxikia ere aurki daiteke, kausa, baldintza eta abar adieraziz: Bere tripako minen berri norbaiti eman nahi eta, Baionako izeba bati igorri zion gutun bat, zer gertatzen zen erraiteko (X. Arbelbide); Txirritak jakin ez eta, nire anaiak kopiatu zizkion bertsoak (A. Zavala); Hi bezala, sudurretik norbaitek ni ere ereman behar eta, nahiago diat apezek eta gizon zuhurrek eraman nazaten… (Barbier).

28.4.6b Eta juntagailuaren tokia dela eta, bada argitu beharreko beste auzi bat ere: ere diskurtso markatzailearekin batera erabiltzean sortzen diren molde desberdinei dagokiena —baita ere, eta…ere bai, esaterako—. Hona adibide batzuk: Ateratzen dira Andres eta Malen, eta baita ere haien atzetik Joxe-Mari eta Anttoni (B. Mokoroa); Horrelaxekoa duzue kopenhagetarrek, eta Kurlowicz’ek, eta baita ere, hizkuntza tipologiari buruz, Jakobson’ek, maiz ahotan hartu duten delako isomorfismoa (Mitxelena); Ez da asmo eta burubide txarra: baina ezta erreza ere (Erkiaga); Badu euskarak hitz sorbide ugari, baina baita ere huts nabarmen bat bederen aldameneko hizkuntzen ondoan (Mitxelena). Molde eta adibide horietan guztietan juntagailua dagoen neurrian, honek bere lekua, juntatzen duen osagaiaren burukoa, gorde beharko luke. Hala ere, adibideak ikusirik badirudi eta-k bere benetako balioa galdu duela; bestela ezin uler liteke emendiozko juntagailua bi bider errepikatzea —eta baita ere—; are gutxiago aurkaritzako juntagailuarekin batera agertzea —baina baita ere—. Horrelako egituretan emendiozko juntagailua bai-ren indartzaile soil bihurtu dela esan genezake. Hala balitz, bai ere esateko modu indartuxeagoa baino ez litzateke baita ere. Horixe bera gertatzen da azken batean edo/edota juntagailu hautakarietan, baizik/baizik eta aurkaritzakoetan, zeren / zeren eta kausazko lokailuan eta abar.

28.4.6c Hala ere, ohart gaitezen baita beti aurreko juntagailuaren ondo-ondoan doala (edo buruan, juntagailurik agertzen ez denean); inoiz ez lokailuek ohi duten bezala, perpaus barruan, mintzagai den osagai baten ondoren, edo perpausaren amaieran. Beraz, azken urte hauetan ugalduz joan zaizkigun hauek ezin dira ontzat eman: *Ikastoletan banatuko dira baitare; *Etorriko da baita ere Manu; *Ene arrebak baita ere emango dio; *Badut nik baita ere horrelako erlojua; *Esan diot baita ere joango naizela; *Antzerkia ere baita hasi da; *Ez gaitu gu ezta ere ezagutzen; *Pilotari onak dira; txirrindulari trebeak baita.

28.4.7. Emendiozko esamoldeak

28.4.7a Esan bezala, emendioa adierazten duen juntagailua eta da. Baina badira beste zenbait diskurtso markatzaile edo elementu emendioari oso lotuak direnak, eta horien aipamena egingo da atal honetan. Eta juntagailuari sarriena gehitzen zaion diskurtso markatzailea ere da. Ere diskurtso markatzaileak ezkerreko osagaiaren erreferentzia zabaltzen du, eta gehienetan mintzagaiei eransten zaie: Miren Donostiakoa da eta Pello ere gipuzkoarra da. Askotan aditza edo predikatua berdinak izaten dira juntatzen diren bi perpausetan. Orduan aditza isilean geratzen da, eta bigarren perpausean baiezkotasuna edo ezezkotasuna jasotzen duten bai edo ez elementuak azaltzen zaizkigu, juntagailuarekin eta ere diskurtso markatzailearekin konbinazio desberdinak eginez: Eta… ere bai (Miren gipuzkoarra, eta Pello ere bai); Eta … ere ez (Miren ez da gipuzkoarra, eta Joxe ere ez); Eta bai … ere (Ane oporretara joan da, eta bai Aitor ere); Eta ez… ere (Ane ez da oporretara joan, eta ez Aitor ere).

Beste batzuetan bai eta ez elementuak aurrera eramaten dira: Bai eta… ere (Ane oporretara joan da, bai eta Aitor ere); Ez eta… ere (Ane ez da oporretara joan, ez eta Aitor ere). Itxura batean aurrekoen oso parekoak dirudite, baina badituzte desberdintasun batzuk: 1) bi juntagaien arteko etena handiagoa da, eta lehen perpausaren akabuan doinu beherapena egiten dugu; 2) eta juntagailua azaltzen zaigu, baina bai eta ez hitzei atxiki zaie, elkarrekin urtzeraino, baita eta ezta formak sortuz. Horiek horrela, ziurrenera juntaduraren esparrutik kanpora izango genituzke, alborakuntza bidez elkartuak. Kontuan izan behar da, gainera, eta juntagailuaren ondoren ere azal daitezkeela forma hauek: Ane oporretara joan da, eta baita Aitor ere; Ane ez da oporretara joan, eta ezta Aitor ere. Orduan bai, juntaduraren barnean egongo ginateke, eta egitura erredundanteak izango genituzke. Hauek guztiak diskurtso markatzaileen atalean aztertu dira xehetasun handiagoz.

28.4.7b Emendiozko esamoldeak (ez ezik / ez ezen / ez eze / ez bakarrik…). Baina emendioa adierazten duten edo indartzen duten hizkuntza baliabideen multzoa ez da ere, bai eta ez elementuen konbinazioetara mugatzen: beste esamolde batzuek ere adierazten dute emendioa. Horrelakoak dira, adibidez, lehenengo juntagaian ez ezik / ez ezen / ez eze duten egiturak: Opari mordoa jaso du, gurasoengandik ez ezik, baita izeba-osabengandik ere, edo lehenengo egituran ez bakarrik dutenak: Ez bakarrik ogia, ura ere behar zuen bidaiariak. Emendiozko esamolde deitzen ditugu: emendiozko, gehikuntza edo berrekuntza adierazten dutelako; eta, bestetik, esamolde, berez beregain diren elementu bat baino gehiagoko esapideak direlako. Kontuan izan behar dugu sarri askotan juntagailurik gabe erabiltzen direla: Gurasoengandik ez ezik, izeba- osabengandik ere opari mordoa jaso du; horrelakoetan alborakuntza dago berez; eta emendioaren nozioa esamolde hauek bideratzen dute.

Bestalde, aipatu behar da esamolde hauek ez direla emendiozko ohiko diskurtso markatzaileen guztiz parekoak: emendiozko diskurtso markatzaileek perpausak bakarrik lotzen dituzte, eta hauek, aldiz, mintzagaiak lotzen dituzte. Era horretan, neurri batean ere diskurtso markatzailearen antzeko direla esan daiteke: hau edozein mailatako osagaiaren eskuinean ezar baitaiteke, mintzagai diren ber, osagai horren erreferentzia mundua zabalduz; haiek, esamoldeek, edozein mailatako perpaus-osagaiak korrelazioan jartzen dituzte.

Esan dugun bezala, emendiozko esamoldeek bi atal izaten dituzte, eta aukera asko agertzen dira, hizkeraren eta idazleen arabera. Hona nagusiak:

28.4.7c Lehenengo osagaian ez ezik / ez ezen / ez eze duten egituretan ez dira perpaus jokatu beregainak elkartzen, baizik bestela ere mintzagai izan daitezkeen perpaus-osagaiak. Esan beharrik ez dago, mintzagaiok mota berekoak izan behar dutela: Liburu hau ez ezik, beste hori ere baduzu; Euskadin ez ezen, Europan ere ibili naiz; Ameriketara joan zela ez ezik, handik itzuli dela ere jakin dugu; Irakurri ez ezik, idatzi ere bai. Baina ez dute nahitaez kategoria edo postposizio bera izan beharrik: Zuk egin duzun bezala ez ezik, bestela ere egin daiteke; Etxean ez ezen, etxetik kanpo ere zintzo ibili behar da.

Egitura hauen balioari dagokionez, esan dugu emendioa, gehikuntza dagoela: emendio hori, bigarren zatiko mintzagaiaren ondoan kokatutako ere diskurtso markatzaileaz baliatuz, batik bat, egiten da, horrek erreferentzia mundua zabalduz, aurreko mintzagaiarekiko baieztapena bigarrenera hedatzen baita. Baina emendioaz gain, esanahiaren aldetiko beste ñabardura bat eransten diete perpausei lehen zatiko mintzagaiaren ondoren kokatzen diren ez ezik eta honen parekoek: lehenengo perpausean baieztatua berrestea, ontzat ematea. Nolabait esateko, Peru ez ezik Ane ere etorri da diogunean, adierazten dugu ziurra dela Peru etorri dela, horretaz zalantzarik ez izateko, eta are gehiago, Ane ere etorri dela.

Lehenengo atalerako aukera desberdinak ditugu:

– ez ezik: erabiliena da, eta bi idazkera izan ditu: bereizia —ez ezik— eta lotua —ezezik—; idazkera bereizia izan da erabiliena, eta Euskaltzaindiaren Hiztegiak ere bereizita ematen du. Gipuzkeraz idatzi dutenek, batik bat, erabili izan dute ez ezik (ezezik): Han bilduko dira gizonak ez ezik aingeru onak eta gaiztoak ere (Agirre Asteasukoa); Pilotara ez ezik beste apustu mota askotara ere zaleak dira txit gipuzkoarrak (Iztueta).

– ez ezen: aurrekoan bezala, bi idazkera izan ditu: bereizia —ez ezen— eta lotua —ezezen—, baina bigarrenak erabilera oso urria izan du idazleen artean. Gipuzkerazko testuetan ageri da gehienbat: Barrukoak ez ezen, kanpokoak ere ikaratu ziren (Lardizabal); Badakite, zeruetakoari ez ezen, lurreko erresumari ere bortxa egiten zaiola (Mitxelena).

– ez eze: aurreko beste biek bezala, bi idazkera ditu, eta biak paretsu erabiliak. Bizkaierazko testuetan ageri da gehienbat, nahiz eta Gipuzkoako idazle batzuek ere erabili duten inoiz: diruak ezeze, zorroa bera ere bai (F. Bilbao); Zuek ezeze geuk ere Riktrudisgatik zerbait egingo genuke (Agirre).

Bigarren atalean mintzagaiaren ondoren ere / baita/ezta + ere / ere bai/ez edo Ø aurki ditzakegu. Hona jarraian guztien adibideak, lehenengo atalean ez ezik erabiliz:

– ez ezik, … ere: Perpausa baiezkoa denean, ere/bere(be) diskurtso markatzailea agertzen da: Bertsook, gainera, hilarrian ez ezik, egunen batean Oiartzungo herriak, […], jasoko dion monumentuan ere ederki leudeke (Mitxelena). Perpausa ezezkoa denean, ere diskurtso markatzailea izango dugu, eta ez ukatzailea aditzaren aurrean: Josuk ez ezik, Peruk ere ez ditu lanak amaitu; Aingeru onak ez ezik deabru gaiztoak ere ezin ikusi badu haragi sutuaren zikinkeria… (Mendiburu).

– ez ezik, baita (bai eta)… ere: Ubillos ez ezik, baita Larramendi bera ere, baita Lardizabal eta Agirre Asteasukoa ere (Mitxelena). Baita eta ere ager daitezke inoiz bata bestearen segidan, baina oso testu gutxitan ditugu horrelakoak: F. noski, ontzat hartzekoa da, eta, erdaratikako hitzetan ez ezik —fede, faltsu, etc.—, baita ere bestelakoetan (Mitxelena).

– ez ezik, … ere bai: ere bigarren mintzagaiaren ondoren eta horri atxikia doa beti, eta ondoren bai adberbioa eramaten du eta galdegaia da. Olabideren Itun Zahar eta Berrian ez ezik, azken urteotan egin diren beste zenbait saiotan ere bai (Mitxelena); Baketu ez eze, poz adurretan ipini ere bai (F. Bilbao).

– ez ezik, … Ø: Batzuetan bigarren mintzagaiaren ondoren ez dugu honi atxikiriko elementu jakinik aurkituko: Italiakoa ez ezik, Ipar-Amerikako zinema behin bederen ispilu bihurtu zaigu (Mitxelena). Eta hau egiten badu, ongi ez ezik, atsegin handirekin eginen ditu bere gauzak (Mendiburu).

– ez ezik, ezta… ere: Izango duten ala ez, ordea, ezin dezaket esan, ez bainaiz, profeta ez ezik, ezta igarlea ere. Hemen ere esanahia ukapenezkoa da: ‘ez naiz ez profeta eta ez igarle ere’.

Hurrenkerari dagokionez, lehenengo atalaz eta bigarren atalaz hitz egin dugu: hori da testuetan ia beti agertzen den hurrenkera. Bestelako adibideak oso bakanak dira, eta autore berarenak: Gu guztiona da, nerea ez ezik, nahi badugu eta nahi ez badugu (Mitxelena). ‘x ez ezik’ koma-arte batean, tarteki moduan txertatzen da, harekin erlaziokidetasunean den mintzagaia ezkerrean delarik.

28.4.7d ez bakarrik (soilik)… ere eta beste zenbait elementuk osatzen dute emendiozko esamoldeen bigarren multzoa. Ez ezik / ez ezen / ez eze atalen parekoa, balio eta esanahi berekoa, dugu batzuetan horien ordez erabiltzen den beste hau ere, ez + bakarrik (soilik) bi adberbio horiek osatzen dutena. Baina bada aurreko moldekoekiko desberdintasun bat: hauek ere mintzagaiak elkar ditzakete (Ez bakarrik autoa, etxea ere saldu behar izan zuen), baina aurreko moldekoekin ez bezala, gerta daiteke perpaus osoak elkartzea ere: Ez dut burruntzia bakarrik eskaintzen, bihotz bat ere eskaintzen dut (Altzaga); Ez da bakarrik Hiribarren mintzatu Azkubeaz: 1935ean, Ikertzaleak ere bere hitza erran zuen “Gure Herria”-n: Jean de Sasiondo (1566-1578) (Zerbitzari).

Lehenengo atalean ez eta bakarrik adberbioak erabiltzen dira, betiere unitate bat osatuz eta perpausaren barruan daudela, eta horien hurrenkera hiru eratakoa izan daiteke:

– ez bakarrik… (ez bakarrik ogia, …). Euskalki guztietan erabiltzen da, eta ekialdean ia forma bakarra da. Ez bakarrik herritik herrira, baina etxetik etxera gaitzeruak desberdinak dira (Duvoisin); […] ez zien jaramonik egiten, ez bakarrik eurei, ezta erromatarren esamesei ere (Astarloa).

– ez… bakarrik (ez ogia bakarrik, …): Eta ez gizona bakarrik, baita honekin batean abereak edo animaliak berak ere (Agirre Asteasukoa). Lehen perpausean aditza ere ageri bada, bi kasu dira bereiztekoak: aditz forma sintetikoa duena eta analitikoa duena. Aditz forma sintetikoa bada, ez partikula ukatzaileak aditzaren aurretik eta horri atxikia joan behar du beti: Orduan behartasun hori ez da egitezkoa bakarrik, eskubidezkoa ere bada (Villasante). Aditz forma analitikoa duenean, ez-ek bereganatzen du laguntzailea, adizki nagusia esamoldearen ondoren ageri delarik: Ez dut burruntzia bakarrik eskaintzen; bihotz bat ere eskaintzen dut (Altzaga). Aditz forma analitiko osoa tartean dela ere erabili izan da inoiz, nahiz lehenengoa den orain maizen erabiltzen den forma: Ez du ogiak hazten, bakarrik, gizona, baina Jainkoaren ahotik heldu den hitzak (Larregi).

– … bakarrik ez (ogia bakarrik ez, …): Alpeetan bakarrik ez, Himalaian ere ibilia da mendizale hori / … horretan bakarrik ez da bizkorra, zokor jotzen ere badaki (Uztapide). Azken adibidean, oso argi ikusten da bakarrik eta ez, biak ere berez adberbio direla, eta ez ukatzailea aditzari loturik doala. Askotan, ordea, ez horren ondoren aditzik ez badago, bigarren zati bat eskatzen du; bigarren zati horretan alborakuntza edo juntadura egon daiteke.

Esamolde honen bigarren zatian forma-ugaritasun handia aurkitzen dugu euskalkietan eta autoreetan. Ez ezik eta pareko itzuliekin bezalaxe, ez bakarrik-ekin —eta beste aldaerekin— ere bigarren zatian ere erabil daiteke, eta hau da erabiliena mendebaldeko adibideetan. Azal daitezkeen aukera guztien bilduma egiteko asmorik gabe, erakusgarri modura hona molde nagusi batzuk:

– ez… bakarrik… ere: Ez dut burruntzia bakarrik eskaintzen; bihotz bat ere eskaintzen dut (Altzaga); Hirian bakarrik ez, inguruko herrietan ere badago zer ikusi (Bitaño).

– ez bakarrik… baita (bai eta) ere: Jan zuen Franziskok zeruko janari hartatik eta indarberritu zen, ez ordea gorputzean bakarrik, baita ere ariman (Beobide).

– ez bakarrik… bai eta… ere: Etsaiagan aditzera ematen da ez bakarrik deabrua, bai eta beste lagun urkoari bekaturako bidea, oina edo eskandaloa ematen diezan guztiak ere (Agirre Asteasukoa).

– ez… bakarrik… ere bai: Esan liteke, […] Basaburuko gaztedi guztia […] Atharratzen biltzen dela eta ez gaztedia bakarrik, urteetan ongi umotuak ere bai (Etxaide).

– ez… bakarrik… Ø: Ba naski, euskararen bizia, osasuna, iraupena, frantsesaren eta bertze askorena bezala, Jainkoaren eskuetan dira, ba eta gure eskuetan ere; ez geroko bakarrik; orai beretik (Hiriart-Urruti).

– ez bakarrik… ez eta… ere: […] ez zieten jaramonik egiten, ez bakarrik eurei, ezta erromatarren esamesei ere (Astarloa).

– ez bakarrik… baina ezta… (ere): Irugarrengo: eztaijela pekatarijak blasfemadu Jaunaren izen beneragarrija, ez bakarrik euren juramentu, eta birauakaz, baina ezta euren pekatu eta bizi modu txarragaz (Astarloa); Oneek, ez bakarrik eztauke zer baru egin biarra egiten dabeen egunian; baña ezta egiten eztabenian bere (Astarloa).

Horiez gain, formalki aurkari izan arren emendio balio duen baina / baizik juntagailua ere ager daiteke bigarren zatian.

– ez bakarrik… baina… (ere): […] gure erlisionerat gonbertitua, ez bakarrik izenez, bainan izaitez, urrats eta sendimendu on guziez (Hiriart-Urruti); Ez bakarrik herritik herrira, bainan etxetik etxera gaitzeruak desberdinak dira (Duvoisin). Ekialdeko erabilera nagusia eta ia bakarra dugu hau, mendebaldeko idazle bakarren batek erabili badu ere.

– ez… bakarrik… baizik…: Bekatuaren izenez ez da obrazkoa bakarrik aditzen, baizik gogoz, hitzez, eskuz edo beste edozer gisatan egiten dena (Agirre Asteasukoa); Eta zergatik eskatzen dugu ez bakarrik digula egunorokoa, baizik egun eman degigula (Gerriko). Molde hau gipuzkerazko testuetan ageri da, batik bat. Baizik erabiliz beste itzuli batzuk ere aurkitzen dira, baina oso bakanak dira horrelako kasuak. Adibidez, ez… bakarrik baizik… (ere): Ez bere herrikoak bakarrik, baizik Andonerenekoak ere etorri zitzaizkion (J. A. Irazusta). Ez bakarrik… baizik eta: Ezagupide horiek xeheki bilatu eta argiki eman nahi ditugu, ez bakarrik elizakoak hartzeko, baizik eta azkenetan daudenen egin beharrak egiteko, nola ordenuak eginarazteko (Larreko). Ez… bakarrik, … baizik: Poliki poliki dihoakio Peru erakusten ez euskara bakarrik, […], beste gauza asko baizik euskararen bitartez (Mitxelena).

Azkenik, baizik-en kide den ezpada bizkaierazko testu bakan batzuetan agertzen da, baina oso erabilera murritza du horrelako esamoldeetan:

– ez bakarrik… ezpada (ze): Egiten dabee pekatu mortal dendari, zapatari, errementari, eta beste honelako ofizikoko askok, ez bakarrik gastetan dabe euren irabazi guztija ardao, joko eta beste ekandu zitaletan, ezpada eztabe ardurarik hartu nahi, euren umiai irakasteko euren ofizijua, edo besterenbat (Astarloa); […] bene benetako malko-hari mingotsak isurtzen ditugu, eta ez bakarrik ez dauka lekurik besteen pozak geure barruan, ezpada ze mingostasun barriak emoten deuskuz (Agirre).

Ohart gaitezen, azkenik, ez ezik/ezen/eze eta ez bakarrik dituzten esamolde hauen ordez erabili izan direla eta erabil daitezkeela -z gainera, -z gain, -z landa eta antzeko beste postposizio batzuk ere. Baina lehenek mintzagaiak elkartzen dituzte, edo perpausak; postposizioak, aldiz, sintagma bati eransten zaizkio perpaus bakarraren barnean.

28.4.8. Banakaritza

28.4.8a Alborakuntzaz nahiz juntagailu bidez elkartzen ditugun osagaien aurrean, osagai bakoitzaren aurrean elementuren bat errepikatzen denean sortzen da balio banakaria: Bai batzuek eta bai besteek zintzo ordaintzen dituzte zergak. Beste batzuetan, elementu berak errepikatu ordez, korrelazioan doazen hitz desberdinek osatzen dituzten formulez baliatzen gara (hala… nola… eta abar). Guztietan ere, juntagaiei enfasi berezia ematen zaie. Banakaritza inoiz juntadura-mota bezala aurkeztu izan bada ere, gramatikariek nahiago dute emendioaren balio modura aurkeztu. Juntagaien aurretik errepikaturik azaltzen diren elementuak gehienetan adberbioak izaten baitira, ez juntagailuak: 1) juntagailuekin batera azal daitezke; 2) juntagailu gehienak ez bezala, bi juntagaien aurretik errepikaturik azal daitezke; 3) ezin dituzte perpaus osoak elkartu; 4) erabilera berezi honetaz kanpo, ez dute emendiorik adierazten, beste balio batzuetarako erabiltzen dira.

28.4.8b Emendiozko juntaduran, bai eta ez juntagai bakoitzaren aurrean ezarriz lortzen dugu balio banakaria: Bai Patxik eta bai Anek (ere) lortu dute gidabaimena; Ez Jone eta ez Josu (ere) ez dira bilerara etorri. Aurreko hauetan bezala, bi osagaien artean eta juntagailua ipintzen badugu, emendiozko juntaduraren barnean izango dugu banakaritza (bai goizean eta bai arratsaldean (ere)); emendiozko juntagailurik ezean, alborakuntzaren barruan (bai goizean, bai arratsaldean (ere)). Balio banakaria duten adibideak erraz aurkitzen dira tradizioan: Bai soinekotarako eta bai barruko arropetarako, aukera handia etorri zait (Etxaniz); Sinesten banauzu, liburu hari itxekiko diozu zure bizitzeko, bai kanpoko, bai barreneko urrats guzien moldatzeko eta neurtzeko (Pouvreau); Familiako bizitzan aurkitzen du gizonak bere giro egokia, bai ahalmenak heldutasunera eramateko eta bai bere beharrak erremediatzeko ere (Villasante). Aurreko adibideetan ikusten den bezala, ere erabiltzea aukerakoa da.

28.4.8c Juntaduraren esparruan gertatzen den banakaritzari dagokionez, bai-rekin bi molde aurkitzen dira: Bai… eta bai… (Bai Jon eta bai Miren oso azkarrak dira); Bai… bai eta… (Bai Jon bai eta Miren oso azkarrak dira). Ezezko banakaritza adierazteko, ohikoena, berez ezezkoa den perpaus batean juntagai bakoitzaren aurrean ez ezartzea da: Ez Jon eta ez Miren ez dira oso azkarrak; Ez Jon ez eta Miren ez dira oso azkarrak. Baina baiezko perpausetan ere inoiz aurkitzen dira ez errepikatzen duten egitura banakariak (de Rijk, 2008): Ez apaizik eta ez mojarik etorri da.

Banakaritza egiturak ia perpauseko osagai guztiekin era daitezke: Bai Jonek eta bai Mikelek asko ikasi dute; Bai Itziar eta bai Leire musikazaleak dira; Bai gazteei eta bai adinekoei gustatzen zaie film hori; Bai zuentzat eta bai guretzat ondo etorriko da; Bai mendian eta bai hondartzan gustura ibiltzen naiz; Bai gaur eta bai bihar hemen izango naiz; Ez zituen ez hitzak leundu, ez gorrotoak estali… Sintagma nagusien barneko elementuekin ere berez ez da eragozpenik, baina gutxiago erabiltzen dira, egiturak astundu bezala egiten baitira: Bai Jonen eta bai Mirenen alabak gurean izango dira lotan; Bai hirietako eta bai mendietako zuhaitzak aztertu dituzte ikerketa horretan; Bai mutil eta bai neska gazte guztiek hartu beharko dute txerto berria. Banakaritza erabiltzeak enfasia ematen dio adibideari, eta sintagma nagusien barneko elementuekin zailago gertatzen da. Horrez gain, kontuan izan behar da banakaritza egiturak ezin direla eratu norbanako bat baino gehiagoren partaidetza eskatzen duten predikatuekin (bildu, elkartu, osatu, elkarrekin, batera…): *Bai Jon eta bai Ane elkarrekin joan dira; *Bai Jon eta bai Ane batera datoz; *Bai Jon eta bai Ane Baionan elkartu ziren… Banakaritza dagoenean, juntagai bakoitzak bere kasa hartzen du parte aditzak adierazten duen gertaeran edo egoeran, eta orduan, ez da bateragarria predikatu kolektiboekin.

Bestalde, banakaritzan ezin dira perpaus osoak azaldu (*Bai Jon lanera berandu iritsi zen eta bai Miren ordua baino lehen irten zen), aurretik aipatu den egoera bati erantzuteko ez bada. Banakaritza erabiltzen denean, egitura osoa gertaera bakartzat interpretatu ohi da, eta hori egon daiteke banakaritzaren bidez perpaus askeak lotzeko eragozpenaren atzean. Aldiz, mendeko perpausak lot daitezke banakaritzaren bidez: Izugarri haserretzen zen nagusia, bai langileak lanera berandu iristen zirenean, eta bai norbait ordua baino lehentxeago irteten zenean.

28.4.8d Azkenik, ezezko perpausetako banakaritzan, taxu desberdineko moldeak gerta daitezke. Bi modu ditugu euskaraz, ezezko perpausak eta-z baturik lotzeko: 1) Ez du jan eta ez du edan; 2) Ez jan du eta ez edan du. Lehenengo moldea hedatuagoa da bigarrena baino. Aldea honelatsukoa dateke, biak erabiltzen diren hizkeretan. Lehenean, banaka eta bereiz, elkarrekin zerikusirik ez balute bezala hartzen dira bi perpausak, eta banaka eta bereiz ukatzen. Bigarrenean, aldiz, bi perpausen ezezkoa hasieratik ikusi eta korrelatiboki ukatzen dira; eta era horretan, banakaritzara hurbiltzen da. Azken molde honetakoak lirateke honako hauek: Ez gizonezkoa duzu osoa eta ez emakumezkoa (M. Atxaga); Ez-ikasiak ez lehen eta ez orain irakurtzen du (M. Atxaga).

28.4.9. Zenbait esapide

28.4.9a x eta biak moduko esapideak erabil daitezke, solaskidea (edo solaskidea ez izan arren, solasgai dena) gehi beste norbait adierazteko. Esan bezala, adieraz daiteke ‘x eta ni’ (Joan ginen Piarres eta biak itzuli bat egitera…, J. B. Elizanburu), ‘x eta zu’ (Ane eta biak etorri zineten gau hartan) edo ‘x eta hura’ (Beste lagun bat eta biak atzera joan ziren, Uztapide). ‘x eta ni’ edo ‘x eta zu’ adierazi nahi denean, sarri x eta biok moldea erabiltzen da, plural hurbilarekin. Oro har, x eta biak Iparraldean ia forma bakarra da; x eta biok Hegoaldean gehiago erabiltzen da. Esapidean aipatzen den x izan daiteke pertsona bat baino gehiago ere, eta orduan dagokion zenbatzailearekin erabiltzen da. Hola, x eta hirurak/hirurok, adibidez: Ama, Itziar eta hirurok gelditu ginen etxean (Garate), edo x eta laurak/laurok, esaterako: Ba, goazen orduan, goazen Teresa eta laurok (Atxaga), eta berdin x eta bostak/bostok, hemen ikusten den gisan: Eta holaxe ibili ginen azken udan ere, Toby, Frankie, Kent, aitona eta bostok (Atxaga). Baina ohikoena x eta biak/biok da, eta oro har, zenbateko txikietara mugatzen da esapidea. Era honetako esapideetan, zehazki nori buruz ari garen, perpausetik edo testuingurutik ondorioztatzen da. Eta era guztietara, talde irakurketa bideratzen du: banakaritza irakurketarako aukerarik ez du ematen.

Bada kontuan izateko beste puntu bat ere: egitura honetan x juntagaia nola azaltzen den, egitura osoak postposizioak hartzen dituenean. Aurreko adibiderik gehienak absolutibokoak ziren. Pentsa dezagun ergatiboa dugula. Bi aukera izango genituzke: Josune eta biok egin dugu nahiz Josunek eta biok egin dugu. Biak ere zilegi dira. Izen bereziaren ordez izen arruntak ditugularik, forma osoa erabiltzen da: Lagunak eta biok egin dugu / *laguna eta biok egin dugu / *lagun eta biok egin dugu. Berdin datiboarekin ere: Josune eta bioi eman digute / Josuneri eta bioi eman digute / lagunari eta bioi eman digute. Baina postposizioak luzeagoak direnean, izen bereziekin, errazago azaltzen dira Josune eta biontzat bezalako moldekoak.

28.4.9b x eta… erabil daiteke, azken juntagaia edo juntagaiak aipatu gabe utziz, solaskideak informazio hori —edo ‘behar adina’ informazio— eskuratzen duela pentsatzen denean: Zepaik eta handik alde egin zuten (Uztapide); Nor bizi da etxe horretan? Pello eta (Azkue); Erdararen bidez geure buruok, batzarretan-eta, ederragotu egiten ditugula (Lizardi). Eta juntagailua, horrelakoetan, intonazioari dagokionez aurreko juntagaiari loturik azaltzen da. Aipatu gabe uzten diren juntagaiak askotan bat baino gehiago izaten dira, baina bakarra ere izan daiteke: Pello-eta (emaztea) datoz afaltzera. Lehenengo zatiak dagokion postposizioa hartzen du: Josurentzat eta erosi ditut opariak. Gehienetan pertsonekin erabiltzen da, baina bestelakoekin ere erabil daiteke: Lehoiek-eta lehia handia izaten dute elkarren artean; Pagoak-eta ez dira errentagarri gertatzen egurzaleentzat; Ushuaian-eta izan naiz.

28.4.9c x eta galdetzailea. Euskaraz juntadura egituretako bigarren juntagaiari buruzko galderak egin daitezke: Parisen Eiffel dorrea eta zer ikusi zenuten?; Leirek eta nork sinatu zuten idatzia?; Iazko bidaian Chicagon eta non izan zineten? Ohart gaitezen galdetzailea daraman juntadura egiturak ez duela nahitaez perpausaren hasieran joan beharrik; baina nahitaezkoa da aditzaren aurretik joatea. Aditzarekiko komunztadurari dagokionez, hitz egiten ari denak dituen usteek eta juntaduraren baldintzek erabakitzen dute: Leirek eta nork sinatu zuten/zenuten/zuen idatzia? Guztiak izan daitezke zilegi, eta hiztunak eta egoerak erabakitzen dute.

28.4.9d Galdetzailea eta x. Aldiz, molde honetako juntadurekin ezin da galderarik egin (*nork eta Leirek sinatu zuten idatzia?). De Rijkek dio (2008: 845) horren arrazoia, beharbada, izan daitekeela molde honekin galdetzailea ez dagoela aditzaren aurre-aurrean, lehenengo juntagaia baita. Aldiz, galdetzailea eta x motako segidekin indar berezia edo enfasia ematen da, harridurazko perpausak osatuz: Nor eta auzoko Miren aurkitu behar Parisen!; Non eta han aurkitu behar Josu!; Josu ikusi nuen, non eta Aneto gailurrean!; Nork eta Leirek sinatu idatzia! Batzuetan, harriduraz gain gaitzespen kutsua ere adieraz daiteke. Esapide honen lekukotasunak, oro har, Hegoaldeko XX. mendeko testuetakoak dira. De Rijkek dio (2008: 846), beharbada, horrelako egituren atzean prozesu erretoriko bat dagoela. Esate baterako, Nondik eta zerraldotik atera ziren hitz haiek bezalako bat dugularik, hiztunak lehenengo galdera bat egingo luke (nondik atera ziren hitz haiek?), eta jarraian bere buruari erantzungo lioke (zerraldotik atera ziren hitz haiek). Eta juntagailuak galdera eta erantzuna lotuko lituzke, eta ondoren, errepikatzen dena isilean geldituko litzateke. Eta ondorengo hauek bezalakoak tarteko adibideak lirateke: Zer egin eta zeruko giltza puskatu zioten aingeru koskorrek San Pedrori! (F. Mendizabal); Nor harritu eta errege harritu (Barbier); Eta hori noiz gertatuko eta orain gertatzen (Mitxelena); Zer kenduko medikuak, eta gozoa. (Atxaga). Nolanahi ere, ohart gaitezen adibide hauetan aditzaren aspektuaren aldetik molde desberdinak ageri direla; eta lehenengo juntagaian batzuetan aditza azaltzen dela, eta beste batzuetan ez.

28.4.9e eta abar erabiltzen dugu, enumerazio baten amaieran, aipatutakoez gain, zehaztu gabe utzi arren beste batzuk ere badirela adierazteko: Mari Gaizto honek izen asko ditu: Anbotoko Señora, Aizkorriko sorgiña, Gaiztoa… eta abar (S. Mitxelena). Eta abar honek, jakina, dagokion kasu marka ere har dezake: Senitartekoei, ezagunei, adiskideei eta abarri deitu zien berria emateko; Jende askorekin hitz egin zuen azokan: aspaldiko eskola lagunekin, auzokoekin eta abarrekin. Askotan bi puntuen ondorengo enumerazioetan azaltzen da, aurretik aipatutako termino orokorrago bat zehazten hasitakoan, baina esaldiaren barnean ere joan daiteke.

28.4.9f Zenbaitetan, juntagaiak errepikatuz, enfasia edo ugaritasuna adierazi nahi izaten da: Pesimistak direnetatik asko eta asko mihiz bakarrik azaltzen dira pesimistak (Villasante); Patxik bethe bethe zeukan kolkoa eta jan eta jan zebilen (Oskillaso); Egunak eta egunak igaro zituen erotzeko zorian (Altzaga).

28.4.9g bereak eta bi. Oso ezagunak dira bigarren juntagaitzat zenbatzailea duten bereak eta bi, bereak eta bost… esapideak ere: … bereak eta bi entzun gabe ez ziren izaten ereti batzuetan (Agirre); Diru asko eralgi diat eta bereak eta bost ateratzen saiatu behar nauk (Etxaide). Hauekin ere nolabaiteko enfasia adierazten da: aurreko adibideetan, ‘handiak entzun beharko dituela’ (kualitate enfasia) edo ‘ahal den etekin guztia ateratzen saiatu behar duela’ (kantitate enfasia) adierazteko erabiltzen dira.

28.4.9h Enfasia emateko beste bide bat, perpausaren barneko elementu bat, perpaus horretatik ‘atera’, eta jarraian eta juntagailuaren ondoren ematea da, zerbait garrantzitsua gaineratuko balitz bezala: Joni afaria oparitu diote, eta Arzakenean; Bihar bilera du, eta lehendakariarekin; Bihar azterketa dut, eta oso garrantzitsua. Aurreko adibideak informazioaren aldetik berdin esan zitezkeen Joni Arzakenean afaria oparitu diote; Bihar lehendakariarekin bilera du; Bihar azterketa garrantzitsua dut. Baina lehenengo moldearekin enfasia ematen zaio esaten denari edo esaten denaren alderdi bati. Eta neurri batean honen antzekoa izango litzateke ondorengo adibideko moldea ere: Eclipse edo delako hura ote da hau? Hura eta bera (Hiriart-Urruti). Bestalde, batez ere Iparraldeko euskalkietakoak diren izigarria eta eman zion ostiko bat bezalakoetan ere hanpadura berezia ematen du izenondoaren ondotik doan eta horrek.

28.4.9i Enfasia emateko beste bide bat, neurri batean aurrekoaren antzekoa, perpaus bereko bi elementuren artean juntagailua txertatzea, nahiz eta bi elementu horiek postposizio desberdina eraman: Etxetik eta iturrira 500 metroko bidea genuen.

28.4.9j x eta guzti. Lehen juntagaia mugagabean joaten da: Hezur eta guzti irentsi zuen gerezia; Oinetako eta guzti etzan zen ohe gainean. Eta esapide osoak predikatu sintagma osatzen du: Bere erbi txakur eta guzti ere, gure Pernando gizajoak ez eban erbi aztarrenik ere atera (San Martin).

28.4.9k x dela eta ez dela: ‘x-ren ondorioz, x-ren inguruan’ adierazteko erabiltzen da. Normalean hirugarren pertsonakoak izaten dira, singularrean nahiz pluralean: Hemen ez da aipatu baizik egingo, bada, artikulua dela eta ez dela, zenbait izenen artean sortzen den bereizkuntza (Mitxelena); Bazen Eibar aldian zer esana, kantariak zirela eta ez zirela‘ (San Martin). Esapide hau laburtuz, x dela eta kausazkoa sortu da. Bestalde, juntagailuarekin baiezkoa eta ezezkoa lotuz esapide gehiago ere badira, orobatasunetik gertuko balioekin (nahi eta nahi ez…).

28.4.9l Kirol emaitzak emateko hiru eta bi erako esapideak erabiltzen dira (eta ez *hiru-bi moldekoak, juntagailurik gabe). Horrelakoetan, emendioaren balioa baino gehiago, aurrez aurre dauden bi kopuru azaltzen zaizkigu.

28.4.9m Zenbakietan ere erabiltzen da eta juntagailua: hogeita hamabi; ehun eta hogeita hamabi; mila berrehun eta hogeita hamabi; bi mila eta hamazazpi. Gai honi dagokionez, nabarmendu behar da ez direla euskarazko tradizioaren arabera sortuak eta-rik gabeko ondorengo hauen moldekoak: *Bi mila hamazpian amaitu dut; *Mila zazpiehun lasterkari irten ziren. Zenbaki bakoitzari dagokion tokian eta juntagailua ezarri behar da: Bi mila eta hamazazpian amaitu dut; Mila eta zazpiehun lasterkari irten ziren.

28.4.9n Adlatiboaren ondoren: Arratsean etxera eta irriz zagolarik zion… (Hiriart-Urruti) bezalako adibideak azaltzen dira, adlatiboaren ondoren, aditzik gabe; horrelakoetan, zentzuaren aldetik, eta juntagailua bi perpaus lotuz azaltzen da: Hasi zitzaion, bi belaunak lurrera eta, esaten: […] (Mendiburu).

28.4.9ñ Aditza + -tzen eta… (maitatzen eta… ; ikusten eta…): kontzesioa adierazten da erabide honekin. Gizonarentzat hau baino malur handiagorik badea? Ikusten eta ezin eskura maitatzen duen lorea (Xalbador). Adierazi nahi da, nahiz eta ikusi, ezin duela eskuratu maitatzen duen lorea. Aditz gehiagorekin ere badira horrelako adibideak: Maitatzen eta urrun bizi behar!; Ulertzen eta ezin adierazi!

28.4.9o Zalantza adierazteko erabili izan da, Iparraldeko testuetan, bigarren juntagaia agerian eman gabe: Errozu eta… ez girela eta… nehundik jiten ahal (Lafitte); Errak, eta… ez dea medikurik hemen kolpatuentzat? (Saint-Pierre).

28.4.9p Azkenik, era guztietako gramatika-hitzetan (juntagailuetan, diskurtso markatzaileetan, menderagailuetan eta abar) aurki daiteke eta, bere emendiozko balioa galdurik, indartzaile modura: harik eta, nahiz eta, baizik eta, edota, zeren eta… Bai eta korrelaziozko esapideetan ere: zenbat eta… hainbat eta…; zenbat eta… orduan eta…

²³⁰ Ohart gaitezen perpausak juntatzen ditugunean baina aurkaritzako juntagailu "faltsua" ere erabiltzen dugula zenbaitetan, besterik gabe eta adierazi nahi duela: Patxi etxean gelditu da baina Miren zinemara joan da. Hor ez dago ezinbestean inolako aurkaritzarik (§ 28.6.2).

²³¹ Gaiaz ikuspegi orokorragoa azaltzen da § 28.7 atalean (“Juntagailuak eta Buru- parametroa”).

²³² Juntagailu gehiagorekin ere gertatzen dira antzekoak: bigarren juntagaia azaltzen ez denean, balio eta adierazkortasun desberdineko moldeak eta esapideak osatzen dira.