Euskararen Gramatika

28.3. Juntadura eta menderakuntza

28.3.1. Elkarketa mota desberdinak

28.3.1a Juntaduraren bidez perpausak ere elkartzen direla esan dugu; eta esan dugu horrelakoetan gramatika egituraren aldetik perpaus biak maila berean daudela, perpaus bata ez dagoela bestearen mende. Baina hizkuntzan gertatzen da, halaber, bi perpaus elkartzea, eta biak maila berean ez egotea: menderakuntzaren aurrean egongo ginateke, eta mendekotzat jotzen den perpausak beste edozein sintagmak perpaus nagusiaren barnean beteko lukeen zeregina beteko luke (ikus 29. kapitulua).

Gehienetan ez da arazo handirik izaten bi elkarketa-mota hauek desberdintzeko, baina badira zalantza eragin dezaketen kasu batzuk. Juntadura eta menderakuntza desberdintzen dituzten ezaugarriei begiratuz, ondorengoak aipatu beharko genituzke:

28.3.1b Morfologia. Perpaus juntatuetan juntagailuak agertuko zaizkigu, hitz beregainak (eta, baina, edo…); aldiz, menderakuntzan adizkiari itsatsitako atzizkiak (-en, -ela eta hauetatik eratorriak: -enez, -enik, -enez gero, -elako(z) …) nahiz aurrizkiak (ba-, bait-); eta elkartzen diren bi perpausetako batean aditz jokatugabea badugu, aditzoinaren, partizipioaren (-tu (izan)a, -tuz, -turik, -tu ondoren…) nahiz aditz izenaren (-t(z)ea, (-t(z)en, (-t(z)era, (-t(z)eko…) gainean eraikia, orduan ere menderakuntza izango da. Desberdintasun morfologiko honen arabera egin ohi da juntaduraren eta menderakuntzaren arteko bereizketa.

Nolanahi ere, batzuetan eta juntagailuak aditzari itsatsitako atzizkien jokaera duela pentsa liteke ondorengoak bezalako perpausetan: Goazen dantzara, azkeneko eguna da-eta (adizki jokatuarekin); Goitik behera bustita iritsi zen (adizki jokatu gabekoarekin). Morfologiari dagokionez, eta azaltzen zaigu; baina euskaraz eta-k juntaduratik menderakuntzarako pausoa eman berri duelako seinale izango lirateke egitura horiek.

28.3.1c Adizki alokutiboak. Euskarazko tradizioan mendeko perpausetan ez da adizki alokutiborik erabili; juntatutako perpausetan bai, ordea. Mendeko perpaus bat alokutibo eran jartzen saiatzen bagara gramatikala ez den emaitza lortuko dugu. Hau da, Miren berandu etorri dun perpausa zuzena da; baina perpaus bera nagusiago den beste baten barnean txertaturik agertzen bada, orduan alokutiboa erabiltzerik ez dago: *Miren berandu etorri dunala uste dinat / Miren berandu etorri dela uste dinat. (Hala ere, esan behar da gaurko zenbait euskaldunen hizkeran lege honen indarra aski ahuldua aurkitzen dela, forma alokutiboak nonahi sartzen baitituzte). Perpaus juntatuetan, berriz, zilegi da alokutiboak erabiltzea: Miren berandu etorri dun eta kontzerturik ez dinagu ikusi²²⁷.

Baina aurreko irizpidearekin, desberdintasun morfologikoarenarekin, gertatu zaigun bezala, oraingoan ere -eta enklitikoaz osatutakoak kontuan izan behar dira: Utz ezak lana, berandu duk-eta. -eta enklitikoaz osatzen diren perpausetan alokutiboa zilegi da, nahiz eta eskubidea dugun, -eta horren enklitikotasunari esker, mendeko kausazko perpaustzat hartzeko.

28.3.1d Hitzen hurrenkera. Mendeko perpausek perpaus nagusiaren barnean gainerako sintagmek edo osagaiek betetzen duten lekua eta zeregina betetzen dutela esan dugu gorago. Ondorioz, mendeko perpausek gainerako osagaiek perpausaren barnean duten mugikortasun bera erakutsiko dute: Isilik egoteko agindu zion Mirenek Josuri atzo / Mirenek Josuri isilik egoteko agindu zion atzo / Atzo Mirenek Josuri isilik egoteko agindu zion… Juntaduran, ordea, juntagailuaren bi aldeetara kokatzen dira juntatutako perpausak; egin daitekeen hurrenkera-aldaketa bakarra —zilegi denean— juntagaien ordena aldatzea da, baina ordena aldaketa horrek esanahi aldaketa ekar dezake berarekin, menderakuntza bidezko perpaus elkartuetan ez bezala; ikus, adibidez, ondorengo bien arteko aldea: Berandu altxa naiz eta sukarra nuela ikusi dut / Sukarra nuela ikusi dut eta berandu altxatu naiz.

Irizpide honetan ere, aurrekoetan bezala, aurki daitezke mugako adibideak. Adibidez, zenbait hizkeratan, lehenengo juntagaia adizki laguntzailerik gabe azaltzen denean, ondorengoa bezalako adibideak aurki ditzakegu: Josu, iaz, lanetik baimena eskatu eta urtebetez Ameriketara joan zen. Horrelako adibideez aurrerago hitz egingo dugu.

28.3.2. Irizpideak zehazteko zailtasuna

28.3.2a Esan dugu juntadurak elkartzen dituen elementuak maila berean kokatzen direla eta, aldiz, menderakuntzan elementu bat bestearen azpian egoten dela egitura sintaktikoan. Baina, zertan oinarritzen dira hizkuntzalariak hori esateko? Esan ohi da, juntaduraren bidez elkartutako elementu bi ditugunean, bietakoren bat albo batera uzteko aukera badugula; eta menderakuntza harremana dagoenean, ezinezkoa dela bide hori. Adibidez, Ane mendira eta hondartzara joaten da oporretan perpausa baldin badugu, Ane mendira joaten da oporretan adibidea onartzeko modukoa da, eta Ane hondartzara joaten da oporretan adibidea ere bai; juntadura egiturako elementu bat albora utzita ere adibideak egokiak dira. Berdin perpaus-juntaduran ere: Gazteek musika entzuten dute eta adinekoak musean ibiltzen dira adibidea dugularik, ez da eragozpenik bietako bat alde batera uzteko, eta Gazteek musika entzuten dute, edo Adinekoak musean ibiltzen dira esateko. Aldiz, perpaus-menderakuntza dagoenean, bi perpausetako bat albo batera uzteak zuzenak ez diren emaitzak ekartzen ditu. Haurrek txinera ikastea nahi izan dut beti adibidea dugularik, ezin dugu banatu, alde batetik, haurrek txinera ikastea, eta bestetik, nahi izan dut beti; zati bakoitza ezin da albo batera utzi; perpaus horiek ezin dira bere kasa azaldu. Berdin Nongoa naizen galdetu dit poliziak adibidearekin, edo mota honetako guztiekin.

Baina irizpide honekin ere sortzen dira tarteka deserosotasunak. Adibidez, juntaduraren eta alborakuntzaren eremuan adibide guztiak ez dira goikoak bezain argiak, eta, Edo lana lortzen dugu, edo autoa saldu beharko dugu bezalako bat dugularik, ezin dugu juntagaietako bakoitza lehen bezala albo batera utzi: *edo lana lortzen dugu, bera bakarrik, okerra litzateke, eta berdin *edo autoa saldu beharko dugu. Eta menderakuntzaren eremuan, aldiz, mendeko osagai horrek adizki nagusiarekin duen lotura semantikoak eta sintaktikoak eragin argia du elementuak albo batera uzteko aukeran. Menderagailuen bidez biltzen diren perpausen artean, inplikazio eta lotura semantiko askoz handiagoa dago, adibidez, Josuk ez daki ingelesez hitz egiten bezalako perpaus osagarri bat dugunean, batzuetan baldintzazkoaren —edo kontzesiozkoaren— eta dagokion perpaus nagusiaren artean izaten dena baino: Etzi jai ematen badidate, nahiz eta oraindik ezer ziurrik ez dagoen, lagunekin bazkarira joateko aukera izango duzu; hori horrela izanik, mendeko perpausa albo batera uztean ez da bi kasuetan ondorio bera izaten gramatikaltasunaren aldetik; baina azpian dagoena adizki nagusiak —edo perpaus nagusiak— menderatuekiko —perpaus osagarria, baldintzazkoa, kontzesiozkoa— duen erlazio semantiko- sintaktikoa da.

28.3.2b Gramatikaren barnean perpausa hartu izan da azterketarako unitatetzat: perpausa zer elementuk osatzen duten, eta elementu horien artean zer erlazio dauden argitzen saiatu dira gramatikariak. Ikuspegi horren barnean aztertu izan dira juntadura edo menderakuntza bezalako erlazioak edo egiturak. Baina azken urte hauetan fenomeno horiek berak diskurtsoaren ikuspegitik aztertzen dituzten lanak ere ugaritu dira.

Eguneroko jardunean, oinarrian, elkarrizketen bidez gauzatzen da hizkuntza. Hiztunen arteko elkarrizketa-txanden bidez eraikitzen da informazioa, eta diskurtsoa. Hizkuntzaren azterketara ikuspegi honetatik hurbildu diren ikertzaileek elkarrizketa-txanda horiek egoera eta faktore desberdinen arabera nola gauzatzen diren aztertzen dute²²⁸. Ondorengo puntuetan jartzen da arreta: hiztunen parte-hartzeen artean zer erlazio semantiko eta pragmatiko dauden; diskurtsoak ahozkoan eta idatzian nola garatzen diren; haurren hizkera nola joaten den garatuz eta juntadura eta menderakuntza bezalako baliabideak noiz eta nola bereganatzen diren eta zertarako erabiltzen dituzten; eta abar. Elkarrizketa-txanda horien arteko erlazio pragmatiko eta semantikoei begiratuz parataxiaz eta hipotaxiaz hitz egiten da²²⁹.

28.3.2c Hurbilketa honen arabera, perpaus elkartuen oinarrian eta sorreran elkarrizketa-txanda askeak leudeke, gerora txanda edo testu bakarrean —juntagailuak nahiz menderagailuak erabiliz— elkartu direnak. Idazkerak berak ere lagundu omen du prozesu horretan. Idatzizko testua edo diskurtsoa, hein batean, igorle bakarraren ‘elkarrizketa’ izango litzateke. Ahozko ohiko elkarrizketan bi hiztunen artean banatzen zen informazio-fluxua; baina igorle bakarrarekin guztia batera eta zatitu gabe ematen da. Adibidez, gure gizartean erraz gerta daiteke norbaitek bihar hondartzara joango gara esatea, eta beste norbaitek ea eguraldi ona duzuen gaineratzea; bada, elkarrizketa-sekuentzia hau ezagutzen duten hiztunak egoerara aurrera daitezke, eta baldintzazko hipotaxia erabili: Bihar eguraldi ona egiten badu, hondartzara joango gara. Era berean, gerta daiteke norbaitek esatea nire anaia Londresera joango da ikastera, eta beste norbaitek jarraian gehitzea, nirea, Erromara; bi informazioak txanda bakarrean biltzeko emendiozko parataxia erabil dezakegu, eta Nire anaia Londresera joango da ikastera, eta zurea, Erromara esan. Oinarrizko erlazio semantiko-pragmatikoak elkarrizketa-txanden artekoak izango lirateke, eta ondoren, txanda edo testu bakarrean ematean, sintaktikoki juntadura edo menderakuntza erabiliz bateratuko genituzke.

Euskaraz oraindik lan gutxi ditugu ikuspegi honetatik abiatuta. Nolanahi ere, munduko hizkuntzei begiratuta, aipatu izan da hiztun ikasien jardunean, edo hizkera zainduan, edo idatzian, gehiago erabili izan dela menderakuntza, ikasi gabeko hiztunen artean, edo ahozkoan lagun arteko erregistroan baino. Kontuan izan behar da munduan hizkuntza gehienak oraindik ez direla idazten, eta idatziari lotutako zenbait funtzio ez dituztela garatuta: horrelako hizkuntzetan menderakuntzak garapen txikiagoa izan ohi du. Berdin gertatzen da haurren hizkeran ere.

²²⁷ Alokutiboaren eta menderakuntzaren gaia sakontasun handiagoz agertzen dira 27. eta 29. kapituluetan.

²²⁸ Gaiaren ikuspegi orokor baterako, ikus López García 1999.

²²⁹ Gramatika lanetan ere erabili izan dira parataxi eta hipotaxi terminoak, askotan juntadura eta menderakuntza hitzen pareko balioarekin. Aipatzen ari garen hurbilketa honetan, parataxia eta hipotaxia oinarrian diskurtsoaren mailako kontzeptuak izango lirateke.