Euskararen Gramatika

28.2. Juntagaiak

28.2.1. “Modu bereko” juntagaiak

28.2.1a Hasieran esan dugu ‘mota bereko’ osagaiak elkartzen direla juntaduraren bidez. Baina hizkuntzak eskaintzen dituen aukera ugariak kontuan izanik, gramatikariak saiatu dira ‘mota bereko’ izatearen nozio hori gehiago zehazten. Juntatutako adibide gehienetan kategoria lexiko bereko elementuak elkartzen dira: izenak, adjektiboak, determinatzaileak, aditzak, adberbioak. Edo mota bereko sintagmak edo osagai sintaktikoak. Horrelakoak genituen sarreran emandako adibide guztiak. Hizkuntzak bide horretan aukera handia uzten du. Gainera, euskara hizkuntza eranskaria denez, gerta daiteke, morfema beregainak ez direnen azpian ere zenbait elementu juntatzea: Herriko neska eta mutilentzat antolatu dute; Josu eta Aneren bidez lortu dugu etxea. Egitura sintaktikoari buruzko xehetasunetan sartu gabe, ikusten da, behintzat, -entzat atzizkiak, beregaina ez den morfemak, gutxienez bi izen besarkatzen dituela; berdin, bigarren adibidean, genitiboarekin. Bereziki postposizio atzizkiekin gertatzen da aukera hori. Geroago aztertuko ditugu aukera horren mugak.

28.2.1b Beste batzuetan, ordea, aurkitzen ditugu kategoria sintaktiko desberdineko elementuz osatuko juntadurak ere. Adibidez, oso ohikoa da postposizio sintagma bat eta adberbio bat juntatzea: Gaur edo bihar goizean iritsiko da telebista berria. Edo adberbioa edo postposizio sintagma eta mendeko perpaus bat: Triste eta begietan malkoak zituela inguratu zitzaigun Mikel. Baina horrelakoetan ere funtzio sintaktiko bera izaten dute, eta perpausaren egituran maila berean egoten dira. Badirudi, beraz, ‘mota bereko osagaiak’ junta daitezkeela esaten denean, ‘egitura sintaktikoan maila berean dauden osagaiak, edo funtzio sintaktiko bera duten osagaiak’, ulertu behar dela. Eta ildo horretan, ezinezkoa gertatzen da bi postposizio sintagma elkarrekin juntatzea, bietan postposizio berdina izanik ere, funtzio sintaktiko desberdina badute. Adibidez, -z postposizioa duen sintagma bana dago ondorengo bi perpausetan: Kontu handiz hitz egin genuen / Politikaz hitz egin genuen. Lehenean ‘nola’ adierazten da; bigarrenean hizketaldiaren gaia. Baina biak juntatu nahian hastean, adibide bitxia lortzen da, aditzarekiko harremana, eta funtzio sintaktikoa, desberdina baitute: ??Kontu handiz eta politikaz hitz egin genuen. Aldiz, funtzio sintaktiko desberdina dutelako, perpaus berean azal daitezke -z postposizioa duten aurreko adibideko bi elementuak: Politikaz kontu handiz hitz egin genuen.

28.2.1c Azkenik, hizkuntzan tarteka aurkitzen dira kategoria eta funtzio sintaktiko desberdineko adibideak ere: Ez dakit nork eta nondik atera duen kontu hori; Josurekin eta trenez joango naiz oporretara; Gutako inork uste baino janari garestiagoa eta jatetxerik dotoreenetan jaten du Peruk. Baina horrelakoetan badirudi juntaduran ohikoena den moldetik urrundu egiten garela, eta enfasia emateko helburuarekin erabiltzen direla. Eta erabiltzeko baldintzak ere bereziak direla: fokalizatutako elementuak dira, intonazio berezia dute, sarritan lehenengo juntagaiaren ondoren etena egiten da (‘eta gainera’ adierazi nahi izango balitz bezala).

28.2.2. Auziaren konplexutasuna

28.2.2a Aipatu izan da, egiturako berdintasunaz gain, semantikoki ere homogeneotasuna azaldu behar dutela juntagaiek, eta horren ondorioz gertatuko litzaiguke Josune irakaslea eta atsegina da bezalako bat bitxia: irakaslea juntagaiak sailkatu egiten du, atsegina juntagaiak berriz nolakotasun bat adierazten du, eta ondorioz, bi elementuak semantikoki izaera desberdinekoak izanik, ez genituzke juntadura egitura berean bilduko. Edo, bildu ahal izateko, eten handia egingo genuke, eta berriro ‘eta gainera’ bezalako elementu bat ulertzeko joera izango genuke, bi predikazio baleude bezala: ‘Miren irakaslea da, (eta gainera) atsegina da’. Autore gehienek diote, ordea, izaera semantikoaren aldetiko desberdintasun horrek egitura sintaktikoan ere baduela isla, eta aurreko bi juntagaiak ez genituzkeela maila berekoak izango. Auzia berez konplexua da, eta gai honen inguruan egin diren proposamenetan ez dugu hemen sakonduko. Baina berdin gertatuko litzateke, adibidez, zenbait izenlagunekin: Bigarren Mundu Gerraz ari garelarik, nazien eta judutarren hilketak bezalakoak ezin izango genituzke juntatu, batzuk hiltzailetzat eta besteak hildakotzat hartuta.

Eta antzeko zerbait gertatzen da, kategoriaren aldetik parekoak izan arren, nozio desberdinak adierazten dituzten aditz sintagmako elementuak ditugunean ere: Askotan eta presa handiz deitzen du Jonek; Askotan eta ezustean azaltzen da Jon; Sarri eta ezkutuka ikusten dut Ane epaitegiaren inguruan. Hauetan ere badirudi juntaduraren ohiko moldetik urrundu egiten garela, bi juntagaien arteko etena handixeagoa dela, eta lehen esan bezala, bi perpaus edo bi aditz sintagma elkartzen direla, bi predikazio daudela. Eta berriro, enfasia, fokalizazioa… ditugula tarteko. Ohart gaitezen, bestalde, esanahiaren aldetik ez direla juntadura gabekoen pareko. Ez da berdina Askotan eta presa handiz deitzen du Jonek, juntadurarekin, edo Askotan presa handiz deitzen du Jonek, juntadurarik gabe. Bigarrenean, gerta daiteke Jonek hain sarri ez deitzea, baina deitzen duen gehienetan presa handiz deitzea. Lehen adibidean, ostera, garbi dago Jonek sarri deitzen duela; aditza bi aldiz ulertuko balitz bezala da: ‘askotan (deitzen du) eta presa handiz deitzen du’. Era honetakoen artean, denbora eta lekua adierazten dituztenak juntatzen dira errazena.

28.2.2b Bestalde, hizkuntzan sintaktikoki edo semantikoki izaera desberdinekoak diren juntagaiak elkarturik azaltzen direnean, hiztunak juntadura egitura horri ‘zentzua emateko’ egoerak eta interpretazioak bilatzen ditu, juntagaiek gutxieneko harreman edo lotura bat behar baitute. Horrela gertatzen da, adibidez, izaera desberdineko perpausak juntatzen ditugunean. Bi perpaus juntatu ahal izateko, elkarrekin gutxieneko harremana edo ‘gai komuna’ behar izaten dute; eta lotura hori, sarritan, erreferentziakidetasunaren bidez, predikatuen izaeraren parekotasunarekin, aditzaren denborarekin, eta abar azaleratzen da. Horrela, euria ari du eta Shakespeare ingelesa zen perpausek ez dirudi zerikusirik dutenik, eta nekez azalduko dira juntaturik: bi perpaus juntatzen ditugunean, espero dugu badagoela egoera bat biak juntatzea esplikatzen duena, bien arteko lotura egingo duena. Gutxieneko lotura hori, ordea, ezin da gramatikaren barnean definitu. Begira, adibidez, ondorengo bi perpaus hauei: Gaur Jon liburutegian ikasten ari da / Urtegia ez da egingo. Hemen ere, aurrekoan bezala, elkarrekin loturarik ez duten perpausak ditugula esango genuke. Baina egoeraren batean posible izan daiteke biak juntatzea. Adibidez, pentsa dezagun Jon urtegiaren aurka zegoela, eta azken urteetan, ikasketak utzita, urtegiaren aurkako kanpainan aritu dela buru belarri; eta azkenean urtegiaren proiektua bertan behera uztea lortu dela, eta Jon aurreko bizimodura itzuli dela, aldi luze baten ondoren. Prozesu horren guztiaren amaieraren berri emateko esan daiteke Gaur Jon liburutegian ikasten ari da eta urtegia ez da egingo.

28.2.2c Azkenik, mota bereko elementuak juntatzeko aukerari dagokionez, morfologiak ere jartzen du bere baldintza: hitz beregainak izan behar dute juntagailuaren bidez elkartzen direnak; atzizkiak edo aurrizkiak ez dira juntatzen, oro har. Eta juntadura-egituren baldintza horrek desberdintasunak eragiten ditu euskara bezalako hizkuntza eransle postposiziodun baten eta inguruko erdaren artean. Haietan preposizioak izaten dira, eta hitz beregain modura azaltzen dira; orduan, batzuetan juntaturik ager daitezke: con o sin tu permiso; vivía por y para él; avec ou sans permission; with or without permission. Euskaraz, ordea, ez da horrelakorik: *Josurentzat eta gatik bizi da; Josurentzat eta Josugatik bizi da. Euskaraz ez dira atzizkiak juntatzen; hitz beregainak juntatzen dira. Eta hitz beregainen artean ere, ez da zilegi adizki laguntzaileak elkarrekin juntatzea: *etorriko naiz eta zara; etorriko naiz eta etorriko zara.