Euskararen Gramatika

28.4.7. Emendiozko esamoldeak

28.4.7a Esan bezala, emendioa adierazten duen juntagailua eta da. Baina badira beste zenbait diskurtso markatzaile edo elementu emendioari oso lotuak direnak, eta horien aipamena egingo da atal honetan. Eta juntagailuari sarriena gehitzen zaion diskurtso markatzailea ere da. Ere diskurtso markatzaileak ezkerreko osagaiaren erreferentzia zabaltzen du, eta gehienetan mintzagaiei eransten zaie: Miren Donostiakoa da eta Pello ere gipuzkoarra da. Askotan aditza edo predikatua berdinak izaten dira juntatzen diren bi perpausetan. Orduan aditza isilean geratzen da, eta bigarren perpausean baiezkotasuna edo ezezkotasuna jasotzen duten bai edo ez elementuak azaltzen zaizkigu, juntagailuarekin eta ere diskurtso markatzailearekin konbinazio desberdinak eginez: Eta… ere bai (Miren gipuzkoarra, eta Pello ere bai); Eta … ere ez (Miren ez da gipuzkoarra, eta Joxe ere ez); Eta bai … ere (Ane oporretara joan da, eta bai Aitor ere); Eta ez… ere (Ane ez da oporretara joan, eta ez Aitor ere).

Beste batzuetan bai eta ez elementuak aurrera eramaten dira: Bai eta… ere (Ane oporretara joan da, bai eta Aitor ere); Ez eta… ere (Ane ez da oporretara joan, ez eta Aitor ere). Itxura batean aurrekoen oso parekoak dirudite, baina badituzte desberdintasun batzuk: 1) bi juntagaien arteko etena handiagoa da, eta lehen perpausaren akabuan doinu beherapena egiten dugu; 2) eta juntagailua azaltzen zaigu, baina bai eta ez hitzei atxiki zaie, elkarrekin urtzeraino, baita eta ezta formak sortuz. Horiek horrela, ziurrenera juntaduraren esparrutik kanpora izango genituzke, alborakuntza bidez elkartuak. Kontuan izan behar da, gainera, eta juntagailuaren ondoren ere azal daitezkeela forma hauek: Ane oporretara joan da, eta baita Aitor ere; Ane ez da oporretara joan, eta ezta Aitor ere. Orduan bai, juntaduraren barnean egongo ginateke, eta egitura erredundanteak izango genituzke. Hauek guztiak diskurtso markatzaileen atalean aztertu dira xehetasun handiagoz.

28.4.7b Emendiozko esamoldeak (ez ezik / ez ezen / ez eze / ez bakarrik…). Baina emendioa adierazten duten edo indartzen duten hizkuntza baliabideen multzoa ez da ere, bai eta ez elementuen konbinazioetara mugatzen: beste esamolde batzuek ere adierazten dute emendioa. Horrelakoak dira, adibidez, lehenengo juntagaian ez ezik / ez ezen / ez eze duten egiturak: Opari mordoa jaso du, gurasoengandik ez ezik, baita izeba-osabengandik ere, edo lehenengo egituran ez bakarrik dutenak: Ez bakarrik ogia, ura ere behar zuen bidaiariak. Emendiozko esamolde deitzen ditugu: emendiozko, gehikuntza edo berrekuntza adierazten dutelako; eta, bestetik, esamolde, berez beregain diren elementu bat baino gehiagoko esapideak direlako. Kontuan izan behar dugu sarri askotan juntagailurik gabe erabiltzen direla: Gurasoengandik ez ezik, izeba- osabengandik ere opari mordoa jaso du; horrelakoetan alborakuntza dago berez; eta emendioaren nozioa esamolde hauek bideratzen dute.

Bestalde, aipatu behar da esamolde hauek ez direla emendiozko ohiko diskurtso markatzaileen guztiz parekoak: emendiozko diskurtso markatzaileek perpausak bakarrik lotzen dituzte, eta hauek, aldiz, mintzagaiak lotzen dituzte. Era horretan, neurri batean ere diskurtso markatzailearen antzeko direla esan daiteke: hau edozein mailatako osagaiaren eskuinean ezar baitaiteke, mintzagai diren ber, osagai horren erreferentzia mundua zabalduz; haiek, esamoldeek, edozein mailatako perpaus-osagaiak korrelazioan jartzen dituzte.

Esan dugun bezala, emendiozko esamoldeek bi atal izaten dituzte, eta aukera asko agertzen dira, hizkeraren eta idazleen arabera. Hona nagusiak:

28.4.7c Lehenengo osagaian ez ezik / ez ezen / ez eze duten egituretan ez dira perpaus jokatu beregainak elkartzen, baizik bestela ere mintzagai izan daitezkeen perpaus-osagaiak. Esan beharrik ez dago, mintzagaiok mota berekoak izan behar dutela: Liburu hau ez ezik, beste hori ere baduzu; Euskadin ez ezen, Europan ere ibili naiz; Ameriketara joan zela ez ezik, handik itzuli dela ere jakin dugu; Irakurri ez ezik, idatzi ere bai. Baina ez dute nahitaez kategoria edo postposizio bera izan beharrik: Zuk egin duzun bezala ez ezik, bestela ere egin daiteke; Etxean ez ezen, etxetik kanpo ere zintzo ibili behar da.

Egitura hauen balioari dagokionez, esan dugu emendioa, gehikuntza dagoela: emendio hori, bigarren zatiko mintzagaiaren ondoan kokatutako ere diskurtso markatzaileaz baliatuz, batik bat, egiten da, horrek erreferentzia mundua zabalduz, aurreko mintzagaiarekiko baieztapena bigarrenera hedatzen baita. Baina emendioaz gain, esanahiaren aldetiko beste ñabardura bat eransten diete perpausei lehen zatiko mintzagaiaren ondoren kokatzen diren ez ezik eta honen parekoek: lehenengo perpausean baieztatua berrestea, ontzat ematea. Nolabait esateko, Peru ez ezik Ane ere etorri da diogunean, adierazten dugu ziurra dela Peru etorri dela, horretaz zalantzarik ez izateko, eta are gehiago, Ane ere etorri dela.

Lehenengo atalerako aukera desberdinak ditugu:

– ez ezik: erabiliena da, eta bi idazkera izan ditu: bereizia —ez ezik— eta lotua —ezezik—; idazkera bereizia izan da erabiliena, eta Euskaltzaindiaren Hiztegiak ere bereizita ematen du. Gipuzkeraz idatzi dutenek, batik bat, erabili izan dute ez ezik (ezezik): Han bilduko dira gizonak ez ezik aingeru onak eta gaiztoak ere (Agirre Asteasukoa); Pilotara ez ezik beste apustu mota askotara ere zaleak dira txit gipuzkoarrak (Iztueta).

– ez ezen: aurrekoan bezala, bi idazkera izan ditu: bereizia —ez ezen— eta lotua —ezezen—, baina bigarrenak erabilera oso urria izan du idazleen artean. Gipuzkerazko testuetan ageri da gehienbat: Barrukoak ez ezen, kanpokoak ere ikaratu ziren (Lardizabal); Badakite, zeruetakoari ez ezen, lurreko erresumari ere bortxa egiten zaiola (Mitxelena).

– ez eze: aurreko beste biek bezala, bi idazkera ditu, eta biak paretsu erabiliak. Bizkaierazko testuetan ageri da gehienbat, nahiz eta Gipuzkoako idazle batzuek ere erabili duten inoiz: diruak ezeze, zorroa bera ere bai (F. Bilbao); Zuek ezeze geuk ere Riktrudisgatik zerbait egingo genuke (Agirre).

Bigarren atalean mintzagaiaren ondoren ere / baita/ezta + ere / ere bai/ez edo Ø aurki ditzakegu. Hona jarraian guztien adibideak, lehenengo atalean ez ezik erabiliz:

– ez ezik, … ere: Perpausa baiezkoa denean, ere/bere(be) diskurtso markatzailea agertzen da: Bertsook, gainera, hilarrian ez ezik, egunen batean Oiartzungo herriak, […], jasoko dion monumentuan ere ederki leudeke (Mitxelena). Perpausa ezezkoa denean, ere diskurtso markatzailea izango dugu, eta ez ukatzailea aditzaren aurrean: Josuk ez ezik, Peruk ere ez ditu lanak amaitu; Aingeru onak ez ezik deabru gaiztoak ere ezin ikusi badu haragi sutuaren zikinkeria… (Mendiburu).

– ez ezik, baita (bai eta)… ere: Ubillos ez ezik, baita Larramendi bera ere, baita Lardizabal eta Agirre Asteasukoa ere (Mitxelena). Baita eta ere ager daitezke inoiz bata bestearen segidan, baina oso testu gutxitan ditugu horrelakoak: F. noski, ontzat hartzekoa da, eta, erdaratikako hitzetan ez ezik —fede, faltsu, etc.—, baita ere bestelakoetan (Mitxelena).

– ez ezik, … ere bai: ere bigarren mintzagaiaren ondoren eta horri atxikia doa beti, eta ondoren bai adberbioa eramaten du eta galdegaia da. Olabideren Itun Zahar eta Berrian ez ezik, azken urteotan egin diren beste zenbait saiotan ere bai (Mitxelena); Baketu ez eze, poz adurretan ipini ere bai (F. Bilbao).

– ez ezik, … Ø: Batzuetan bigarren mintzagaiaren ondoren ez dugu honi atxikiriko elementu jakinik aurkituko: Italiakoa ez ezik, Ipar-Amerikako zinema behin bederen ispilu bihurtu zaigu (Mitxelena). Eta hau egiten badu, ongi ez ezik, atsegin handirekin eginen ditu bere gauzak (Mendiburu).

– ez ezik, ezta… ere: Izango duten ala ez, ordea, ezin dezaket esan, ez bainaiz, profeta ez ezik, ezta igarlea ere. Hemen ere esanahia ukapenezkoa da: ‘ez naiz ez profeta eta ez igarle ere’.

Hurrenkerari dagokionez, lehenengo atalaz eta bigarren atalaz hitz egin dugu: hori da testuetan ia beti agertzen den hurrenkera. Bestelako adibideak oso bakanak dira, eta autore berarenak: Gu guztiona da, nerea ez ezik, nahi badugu eta nahi ez badugu (Mitxelena). ‘x ez ezik’ koma-arte batean, tarteki moduan txertatzen da, harekin erlaziokidetasunean den mintzagaia ezkerrean delarik.

28.4.7d ez bakarrik (soilik)… ere eta beste zenbait elementuk osatzen dute emendiozko esamoldeen bigarren multzoa. Ez ezik / ez ezen / ez eze atalen parekoa, balio eta esanahi berekoa, dugu batzuetan horien ordez erabiltzen den beste hau ere, ez + bakarrik (soilik) bi adberbio horiek osatzen dutena. Baina bada aurreko moldekoekiko desberdintasun bat: hauek ere mintzagaiak elkar ditzakete (Ez bakarrik autoa, etxea ere saldu behar izan zuen), baina aurreko moldekoekin ez bezala, gerta daiteke perpaus osoak elkartzea ere: Ez dut burruntzia bakarrik eskaintzen, bihotz bat ere eskaintzen dut (Altzaga); Ez da bakarrik Hiribarren mintzatu Azkubeaz: 1935ean, Ikertzaleak ere bere hitza erran zuen “Gure Herria”-n: Jean de Sasiondo (1566-1578) (Zerbitzari).

Lehenengo atalean ez eta bakarrik adberbioak erabiltzen dira, betiere unitate bat osatuz eta perpausaren barruan daudela, eta horien hurrenkera hiru eratakoa izan daiteke:

– ez bakarrik… (ez bakarrik ogia, …). Euskalki guztietan erabiltzen da, eta ekialdean ia forma bakarra da. Ez bakarrik herritik herrira, baina etxetik etxera gaitzeruak desberdinak dira (Duvoisin); […] ez zien jaramonik egiten, ez bakarrik eurei, ezta erromatarren esamesei ere (Astarloa).

– ez… bakarrik (ez ogia bakarrik, …): Eta ez gizona bakarrik, baita honekin batean abereak edo animaliak berak ere (Agirre Asteasukoa). Lehen perpausean aditza ere ageri bada, bi kasu dira bereiztekoak: aditz forma sintetikoa duena eta analitikoa duena. Aditz forma sintetikoa bada, ez partikula ukatzaileak aditzaren aurretik eta horri atxikia joan behar du beti: Orduan behartasun hori ez da egitezkoa bakarrik, eskubidezkoa ere bada (Villasante). Aditz forma analitikoa duenean, ez-ek bereganatzen du laguntzailea, adizki nagusia esamoldearen ondoren ageri delarik: Ez dut burruntzia bakarrik eskaintzen; bihotz bat ere eskaintzen dut (Altzaga). Aditz forma analitiko osoa tartean dela ere erabili izan da inoiz, nahiz lehenengoa den orain maizen erabiltzen den forma: Ez du ogiak hazten, bakarrik, gizona, baina Jainkoaren ahotik heldu den hitzak (Larregi).

– … bakarrik ez (ogia bakarrik ez, …): Alpeetan bakarrik ez, Himalaian ere ibilia da mendizale hori / … horretan bakarrik ez da bizkorra, zokor jotzen ere badaki (Uztapide). Azken adibidean, oso argi ikusten da bakarrik eta ez, biak ere berez adberbio direla, eta ez ukatzailea aditzari loturik doala. Askotan, ordea, ez horren ondoren aditzik ez badago, bigarren zati bat eskatzen du; bigarren zati horretan alborakuntza edo juntadura egon daiteke.

Esamolde honen bigarren zatian forma-ugaritasun handia aurkitzen dugu euskalkietan eta autoreetan. Ez ezik eta pareko itzuliekin bezalaxe, ez bakarrik-ekin —eta beste aldaerekin— ere bigarren zatian ere erabil daiteke, eta hau da erabiliena mendebaldeko adibideetan. Azal daitezkeen aukera guztien bilduma egiteko asmorik gabe, erakusgarri modura hona molde nagusi batzuk:

– ez… bakarrik… ere: Ez dut burruntzia bakarrik eskaintzen; bihotz bat ere eskaintzen dut (Altzaga); Hirian bakarrik ez, inguruko herrietan ere badago zer ikusi (Bitaño).

– ez bakarrik… baita (bai eta) ere: Jan zuen Franziskok zeruko janari hartatik eta indarberritu zen, ez ordea gorputzean bakarrik, baita ere ariman (Beobide).

– ez bakarrik… bai eta… ere: Etsaiagan aditzera ematen da ez bakarrik deabrua, bai eta beste lagun urkoari bekaturako bidea, oina edo eskandaloa ematen diezan guztiak ere (Agirre Asteasukoa).

– ez… bakarrik… ere bai: Esan liteke, […] Basaburuko gaztedi guztia […] Atharratzen biltzen dela eta ez gaztedia bakarrik, urteetan ongi umotuak ere bai (Etxaide).

– ez… bakarrik… Ø: Ba naski, euskararen bizia, osasuna, iraupena, frantsesaren eta bertze askorena bezala, Jainkoaren eskuetan dira, ba eta gure eskuetan ere; ez geroko bakarrik; orai beretik (Hiriart-Urruti).

– ez bakarrik… ez eta… ere: […] ez zieten jaramonik egiten, ez bakarrik eurei, ezta erromatarren esamesei ere (Astarloa).

– ez bakarrik… baina ezta… (ere): Irugarrengo: eztaijela pekatarijak blasfemadu Jaunaren izen beneragarrija, ez bakarrik euren juramentu, eta birauakaz, baina ezta euren pekatu eta bizi modu txarragaz (Astarloa); Oneek, ez bakarrik eztauke zer baru egin biarra egiten dabeen egunian; baña ezta egiten eztabenian bere (Astarloa).

Horiez gain, formalki aurkari izan arren emendio balio duen baina / baizik juntagailua ere ager daiteke bigarren zatian.

– ez bakarrik… baina… (ere): […] gure erlisionerat gonbertitua, ez bakarrik izenez, bainan izaitez, urrats eta sendimendu on guziez (Hiriart-Urruti); Ez bakarrik herritik herrira, bainan etxetik etxera gaitzeruak desberdinak dira (Duvoisin). Ekialdeko erabilera nagusia eta ia bakarra dugu hau, mendebaldeko idazle bakarren batek erabili badu ere.

– ez… bakarrik… baizik…: Bekatuaren izenez ez da obrazkoa bakarrik aditzen, baizik gogoz, hitzez, eskuz edo beste edozer gisatan egiten dena (Agirre Asteasukoa); Eta zergatik eskatzen dugu ez bakarrik digula egunorokoa, baizik egun eman degigula (Gerriko). Molde hau gipuzkerazko testuetan ageri da, batik bat. Baizik erabiliz beste itzuli batzuk ere aurkitzen dira, baina oso bakanak dira horrelako kasuak. Adibidez, ez… bakarrik baizik… (ere): Ez bere herrikoak bakarrik, baizik Andonerenekoak ere etorri zitzaizkion (J. A. Irazusta). Ez bakarrik… baizik eta: Ezagupide horiek xeheki bilatu eta argiki eman nahi ditugu, ez bakarrik elizakoak hartzeko, baizik eta azkenetan daudenen egin beharrak egiteko, nola ordenuak eginarazteko (Larreko). Ez… bakarrik, … baizik: Poliki poliki dihoakio Peru erakusten ez euskara bakarrik, […], beste gauza asko baizik euskararen bitartez (Mitxelena).

Azkenik, baizik-en kide den ezpada bizkaierazko testu bakan batzuetan agertzen da, baina oso erabilera murritza du horrelako esamoldeetan:

– ez bakarrik… ezpada (ze): Egiten dabee pekatu mortal dendari, zapatari, errementari, eta beste honelako ofizikoko askok, ez bakarrik gastetan dabe euren irabazi guztija ardao, joko eta beste ekandu zitaletan, ezpada eztabe ardurarik hartu nahi, euren umiai irakasteko euren ofizijua, edo besterenbat (Astarloa); […] bene benetako malko-hari mingotsak isurtzen ditugu, eta ez bakarrik ez dauka lekurik besteen pozak geure barruan, ezpada ze mingostasun barriak emoten deuskuz (Agirre).

Ohart gaitezen, azkenik, ez ezik/ezen/eze eta ez bakarrik dituzten esamolde hauen ordez erabili izan direla eta erabil daitezkeela -z gainera, -z gain, -z landa eta antzeko beste postposizio batzuk ere. Baina lehenek mintzagaiak elkartzen dituzte, edo perpausak; postposizioak, aldiz, sintagma bati eransten zaizkio perpaus bakarraren barnean.