Euskararen Gramatika

28.4.5. Osagai ezabaketa

28.4.5a Juntaduraren bidez postposizio sintagmak edo perpausak elkartzen direnean, bi juntagaietan berdinak diren elementuak gertatzen zaizkigu sarritan: Donostiako ikasleak eta Bilboko ikasleak bildu dira; Zuk arraina eskatu duzu eta nik haragia eskatu dut. Horrelakoetan, bi juntagaietan errepikatzen diren hitzak isilean uzteko aukera bada: Bilboko eta Donostiako ikasleak (edo Bilboko ikasleak eta Donostiakoak) bildu dira; Zuk arraina eskatu duzu, eta nik haragia.

28.4.5b Juntagaiak postposizio sintagmak edo sintagmen barneko osagaiak direnean, errepikatzen den osagaia zein den, aukera bat edo beste izango dugu elementuak isilean uzteko. Honela, izenlagunaz eta izenaz osatutako bi postposizio sintagma juntatzean izenlagunak errepikatzen badira, eskuinekoa bakarrik ezaba daiteke (Donostiako langileei eta ikasleei), berez anbiguoak diren egiturak sortuz: Donostiako izenlaguna langileei bakarrik dagokiola uler daiteke, edo langileei eta ikasleei dagokiela. Izenlaguna bi juntagaiei dagokiela inolako zalantzarik gabe markatzeko modua izenak juntatzea da, jakina (Donostiako langile eta ikasleei). Errepikatzen den osagaia izena denean ere bi aukera ditugu: postposizio sintagmak juntatu izena eskuinekoan ezabatuz (Donostiako ikasleak eta Bilbokoak) edo izenlagunak zuzenean juntatu (Donostiako eta Bilboko ikasleak). Halakoetan, ez dirudi idazleen artean juntadura modu baten edo bestearen aldeko joera berezirik dagoenik.

Izenaz eta adjektiboaz osatutako sintagmetan, berriz, izenak errepikatzen badira, adjektiboak juntatzeko joera da markatu gabea: Bulego argi eta lasaiak nahi dituzte guztiek; postposizio sintagmak juntatzean, hanpadura berezia sortzen da: Bulego argiak eta lasaiak nahi dituzte guztiek. Interpretazioei dagokienez, singularrean eta pluralean gauzak ez dira berdin gertatzen. Singularrean, adjektiboak juntatzen direnean (etxe zahar eta ederra), etxe bakarraz ari gara; sintagmak juntatzean (etxe zaharra eta ederra), ordea, bi interpretazioak dira zilegi: etxe bakarraz ari gaitezke, edo bi etxe desberdinez, bat zaharra eta bestea ederra. Pluraleko juntadura dagoenean, adjektiboen juntadura izan (bulego argi eta lasaiak) edo sintagmen juntadura izan (bulego argiak eta lasaiak), bi interpretazioak dira zilegi —bi bulego-multzo, edo bulego-multzo bakarra—, baina ohikoena multzo bakarraz ari garela ulertzea da; bi multzoen interpretazioa, batez ere izenondoek kontrako ezaugarriak, bateraezinak, adierazten dituztenean egingo dugu. Horrela, Sagar heldu eta gozoak dira egokienak bezalako adibide batean, bi izenondo juntatuz deskribatzen den multzo batez ariko ginateke normalean; Sagar gozo eta mikatzak nahastu behar dira esaten denean, berriz, bi multzoz; baina bi multzoen interpretazioa azaldu nahi dugunean, normalena sintagmak juntatzea da (sagar gozoak eta mikatzak).

28.4.5c Aurreko adibideetan, gehienetan, juntaduretako errepikapenak saihesteko isilean gelditu den elementua izena zen. Baina aukera hori —izenaren elipsia— ez da juntadurarena soilik: hizkuntzaren baliabide orokor bat da. Hitz egiten nahiz idazten dugunean, askotan utzi ohi ditugu isilpean, errepikatu gabe, aldez aurretik, solasaren harian aipatu ditugun osagaiak. Adibidez: Donostiako ikasleak oso onak direla esan didazu. Zer diozu Bilbokoez? Hor, isilpean, ikasle ardatz izena gelditu da. Horren pareko kasua da juntadura egituretan azaltzen zitzaiguna ere: Donostiako ikasleak eta Bilbokoak bildu dira. Gramatikaren ikuspuntutik mota bereko fenomenoak dira, eta juntaduraren ingurune sintaktikoan oso sarri gertatzen da.

28.4.5d Orain artean postposizio sintagmetan errepikatzen diren elementuak isilean uzteaz jardun dugu. Baina batzuetan, aurkako kasua gertatzen da: juntagailuaren bi aldeetan elementuak errepikaturik azaltzen dira. Indarra emateko, enfasia emateko helburuarekin egiten dira horrelakoak: Gure herriaren geroa eta gure herriaren/haren iragana ez daitezke elkarren aurka eman; Josuren bizitza-ibilbidea eta Mirenen bizitza-ibilbidea ezin dira konparatu.

28.4.5e Juntagaiak perpausak direnean ere gerta daitezke errepikapenak, eta postposizio sintagmetan bezala, hemen ere badira alferrikako karga hori saihesteko aukerak. Aukeretako bat aditz osoa —eta/edo beste zenbait osagai— isilean uztea da: Zuk afarietan ura edaten duzu, eta nik ardoa; bigarren perpausean afarietan eta edaten dut ez zaizkigu azaltzen, baina hala ere hiztunak ulertzen ditu. Hustuketa egiturak deitu izan zaie horrelakoei gramatiketan, eta beren ezaugarriak aztertuko ditugu. Bigarren aukera, adizki laguntzailea isilean uztea da: Etxera joango naiz eta afari ederra prestatuko. Bigarren perpausean dut adizki laguntzailea ez da agertzen. Bateko eta besteko, adibideak hartzen duen itxuraren arabera, era desberdinetako egituren aurrean egon gaitezke, eta ez dago beti argi zer mailatako osagaiak juntatzen diren.

28.4.5f Hustuketa egituretan eskuineko juntagaian errepikatu behar liratekeen osagaiak ez dira agerian azaltzen. Inguruko hizkuntzetan ere aztertu dira horrelako egiturak. Eredu modura, Ni trenez joaten naiz lanera, eta zu autoz bezalakoak jarri ohi dira. Eskuineko juntagaian joaten zara aditza eta lanera postposizio sintagma falta ditugu. Bi perpaus juntatzen dira, eta bigarren juntagaia kontrastez hanpatuak diren osagaietara murrizten da. Gehienetan aditza izaten da isilean uzten dena, edo uzten denetako bat, ezkerreko perpauseko bera delako. Baina aditza ‘bera’ izate hori zertan datzan gehiago zehaztu behar da. Oro har, esan daiteke aditzoin bera behar dugula, eta aspektuak ere gutxienez bera izan behar duela. Pertsona eta numero komunztadura, ostera, desberdina izan daiteke: aurreko adibidean, ezkerreko perpausean aditza joaten naiz da, eta eskuinekoan joaten zara izan beharko luke. Ondorengoetan ere, nahitaez, eskuineko perpauseko aditz bera eman behar da ezabatutzat, perpausa ulertuko bada: Gizonak makila hartu zuen, eta haurrak harria; Zuk Parisera joatea hauta dezakezu eta guk hemen gelditzea; pertsona aldatzen da, baina eskuineko aditzaren aldi-aspektuak berak dira. Aspektua mantenduz aldia aldatzen saiatzen bagara, berriro ere adibide zuzenak lortzen ditugu: Nik gaur erosi dut, eta zuk atzo; Zuk atzo hitz egin zenuen, eta nik gaur; adizki laguntzailearen aldia aldatuko genuke, baina aspektu burutua mantenduko litzateke. Jakina, bigarrenean, ‘… nik gaur hitz egin dut’ ulertu behar da, eta ez ‘… nik gaur hitz egingo dut’; azken hau adierazi nahi bada, aditza bere osoan eman behar da eskuineko perpausean ere.

Baina hustuketa egiturak benetan ulertzeko lehen aipatu dugun nozio batera jo behar dugu: bigarren perpausean agertzen diren elementuak ‘kontrastez hanpatuak’ daudelako ideiara; eta beren egitura pragmatikora. Alderdi horretatik, hustuketa egituretan bi mintzagai azaltzen zaizkigu kontrastean, eta kontrastatzen diren bi mintzagai horientzat paralelotasun handiko iruzkinak azaltzen zaizkigu: bigarren perpauseko galdegaiak lehenengo perpauseko galdegaiarekin kontrastea egiten du, eta bi perpausetan berdinak diren elementuak isilean geratzen dira. Askotan, esan bezala, eskuineko perpausean subjektua eta predikatuko elementu bat (aditza ez dena) aurkitzen ditugu. Baina aukerak ez dira hor amaitzen. Euskarak aditza galdegai modura markatzeko aukera baduenez, ondorengoa bezalako adibideak ager daitezke: Gure taldeak gehienetan galdu egiten du, eta zuenak irabazi; kasu honetan, aditza, edo aditzaren zati bat, agerian dugu eskuineko perpausean, ezkerreko galdegaiarekin kontrastea eginez. Era berean, mintzagai hanpatua subjektua ez den beste elementuren bat baldin bada, elementu horrek egin beharko du kontrastea eskuineko perpausean, eta subjekturik ez zaigu azalduko: Niri erloju berri bat oparitu dit amak, eta Josuri jertse eder bat. Beraz, hustuketa egituretara mintzagai-galdegaien hanpatze eta kontrastetik (eta gainerakoak isilean uztetik) hurbildu behar dugu: askotan gertatuko da kontrastean jartzen direnak subjektua eta aditza ez den elementuren bat izango direla, aditz osoa —eta agian beste osagairen batzuk— isilean utziz; baina hori ez da nahitaezkoa, ez aukera bakarra.

Ildo horretan, nabarmendu beharreko beste puntu bat ezezko perpausetako hustuketarena da. Gramatikarien artean batzuetan esan izan da ezezko perpausetan hustuketa debekatuta dagoela, eta frogatzeko honako hau bezalakoak eman dira: *Amak ez ditu mendiko botak erosi, eta arrebak erlojua. Baina perpaus honen ez-gramatikaltasuna ez dator berez ezezkoetan hustuketa egiten saiatzetik, kontrastea oker egitetik baizik: adibide honetan, ezkerreko perpausean galdegaia ezeztapena bera da, eta ez du eskuineko perpausean kontrastea egiteko ageriko elementurik; eskuineko perpausean baiezkotasuna nabarmenduko bagenu bai adberbioa ezarriz (… eta arrebak erlojua bai), adibidea onargarria izango litzateke. Egoera izan daiteke, adibidez, norbaiti mendiko botak eta erlojua oparitu nahi zaizkiola, denboraz justu dabiltzala, amak opari bata eta arrebak bestea erosi behar zituztela, baina arrebak bakarrik lortu duela bere helburua, eta perpaus horren bidez amaierako egoeraren berri eman nahi dela: Amak ez ditu mendiko botak erosi, baina arrebak erlojua bai. Ildo berean, ezezko perpausa izan arren, ondorengoan hustuketa egin daiteke: Pellori arraina ez zaio gustatzen, eta Josebari haragia. Kasu honetan ezkerreko perpausean galdegaia arraina da, eta bigarrenean haragia; orduan, baldintza pragmatikoak betetzen dira, eta ezezko perpausetan ere egin daiteke hustuketa. Jakina, mintzagai-galdegai izate horrek egitura sintaktikoan ere ohiko isla izango luke.

28.4.5g Hustuketa egiturekin itxuraren aldetik badute antzekotasuna honako hauek bezalako adibideek: Jaun erretorak elizan, eta bere lagun adiskide zaharrek hilobiaren aitzinean egin diozkate adioak (Hiriart-Urruti); Batak bere arreba eta besteak bere ama negarrez ikusi ditu (Agirre). Hemen, itxuraz, ezkerreko juntagaian falta da aditza. Batzuek hauei ‘atzeranzko hustuketa’ deitu izan diete, eta aurrekoen moldekoei ‘aurreranzko hustuketa’, biak pareko fenomenotzat hartuz. Baina segituan ohartzen gara, bai komunztadurari dagokionez, bai intonazioari dagokionez, desberdintasunak badirela bi moldeen artean. Komunztadurari dagokionez, ezkerreko aditza falta denean, eskuineko perpauseko aditzak egitura osoa hartu ohi du kontuan (Jon Iruñera eta Miren Donostiara joan dira asteburu honetan), aurreranzko hustuketan ez bezala: joan dira aditza bi ‘perpausei’ edo bi juntagaiei dagokie, ez bigarrenari soilik. Intonazio etena ere desberdina da: kontrajartzen den egitura paraleloaren ondoren egiten da etena hemen (Jon Iruñera eta Miren Donostiara / joan dira asteburu honetan), eta benetako hustuketa egituretan juntagailuarekin bat egiten du etenak (Jon Iruñera joan da asteburu honetan / eta Miren Donostiara). Horiek horrela izanik, ezkerreko juntagaian aditzik ez duten adibide hauetan, badirudi perpaus juntadura (eta elipsia) ez, baizik eta hanpatuak diren osagai batzuen arteko egitura banakaria daukagula. Euskaraz galderetan ere zenbaitetan kausitzen ditugu antzeko hanpadurak: Nork zer edanen du? Eta horren erantzuna, izan daiteke, Josebak sagardoa eta Mirenek ardoa. Azterketa horri jarraikiz, menturaz egitura hauetan nolabaiteko aposizioan dauden sintagmak ditugu, egitura banakari batean emanak: (Guk zerbait), zuk ardoa eta nik ura, edaten dugu. Horrela, intonazioaren eta komunztaduraren datuekin ondo etorriko litzateke. Edo baita honakoa bezalako adibideekin ere: Jon Iruñera eta Miren Donostiara joango dira beren ikasketak amaitzera; aditz komunztaduraz gain, beren plurala hobeki azalduko litzateke. Ildo bereko beste adibide bat: Josuk botak eta Mirenek zapatilak denda berean erosi zituzten. Eta baita, argiago ulertuko litzateke paralelotasunaren aldetik duten baldintza estua: *Jon pozik Iruñera eta Miren Donostiara joan dira; *Jon Iruñera eta Miren pozik Donostiara joan dira. Benetako hustuketan eskakizun hori ez da hain zorrotza: Jon Iruñera joan da, eta Miren poz-pozik Donostiara.

Egitura banakarian ematen diren aposizio erako sintagmak izango genituzke, bada, aurreko egiturak. Hustuketa egiturak baino askoz urriagoak dira, eta ziurrenera idatzian baino errazago azaltzen dira ahozkoan, intonazioaren laguntza baliatuz. Nolanahi ere, aditzarekiko komunztaduran buruhausteak sortzen dituzte. Subjektuen kasuan, badirudi komunztadurarako bi perpausetakoak emendatzen direla, eta pluralekoa izaten dela: Nik Azpeitian eta Mirenek Bergaran hitz egingo dugu. Objektu zuzenarekin, badirudi singularreko komunztadura ohikoa dela: Nik autoa eta zuek bizikleta eramango dugu. Zehar-objektuarekin ere bai, nahiz eta hemen zalantza batzuk sortzen diren: Niri dantza eta Peruri aerobic-a gustatzen zaigu. Komunztaduragai diren sintagmen nolakotasun sintaktiko-semantikoak ere badu zer esana: pertsona izenordainek errazago eragiten dute bi juntagaiak kontuan hartzen dituen pluraleko komunztadura.

28.4.5h Beste kasu batzuetan, juntatutako perpausetan adizki laguntzailea bakarrik izaten da elipsiz desagerrarazia, ez aditz osoa. Pentsa dezagun ondorengo adibidea dugula: Manexek liburuei begiratu zien eta azkenean bizpahiru aldizkari erosi zituen. Gerta daiteke adizki laguntzailearen elipsia eskuineko perpausean gertatzea: Manexek liburuei begiratu zien eta azkenean bizpahiru aldizkari erosi; edo ezkerreko perpausean gertatzea: Manexek liburuei begiratu eta azkenean bizpahiru aldizkari erosi zituen. Lehenengoaren moldekoak euskararen eremu osoan azaltzen zaizkigu, eta bigarrenekoak mendebaldeko testuetan.

Juntadura egituretan adizki laguntzailea isilean utzi ahal izateko bete beharreko baldintzei dagokienez, nahitaezkoa da aditzaren aldia eta aspektu marka berdinak izatea juntatutako perpausetan. Bestalde, ohikoena bi perpausek subjektu bera izatea da, eta aditzaren iragankortasunari dagokionez ere bat etortzea; baina berez adizki laguntzaileetako bat trantsitiboa eta bestea intrantsitiboa izateak ez du eragozpenik sortzen: Uxuek lana amaitu zuen eta zinemara abiatu; Pilota ikusi eta hamarretarako ohera joan naiz. Alde horretatik, hustuketa egiturek askoz paralelotasun handiagoa eskatzen zuten. Gerta daiteke, orobat, bi perpausek subjektu desberdina izatea: Manexek liburuei begiratu zien eta Maddik bizpahiru aldizkari erosi.

Lehenengo moldekoetan, adizki laguntzailea eskuineko perpausean desagerrarazten dutenetan, aditzaren aspektu markari dagokionez badira desberdintasunak: ekialdeko testuetan aspektu marka errepikatu egiten da bi perpausetan: Aro eder horrek pizten zien bihotza eta zalutzen mihia (J. P. Arbelbide). Mendebaldekoetan gerta daiteke aspektu marka errepikatzea: Euskaldun herriak […] kanpotik eratorritakotik hartuko du, eta molde berri horiek euskal folklore bilakatuko (Mitxelena). Edo partizipio burutuaren forma azaltzea: Jaungoikoaren gauzetarako nagia, eta atzeratua izan denak, hartuko du bizitza berri bat, ta palagatu Jainkoaren justizia (Mogel).

Bigarrenaren moldekoak —ezkerreko laguntzailerik gabeak—, esan bezala, mendebaldeko testuetan agertzen dira bereziki, eta orduan ia beti ezkerreko adizki nagusia(k) partizipio burutuaren forman agertzen d(ir)a: Ardi guztiak jetzi eta zelaira eraman, esne ontziak lepoan hartu eta han izaten naiz laster, zazpietarako bai (Agirre).

Adizki nagusiak zuzenean juntatzen direnean, berriro azaleratuko zaizkigu ekialdearen eta mendebaldearen arteko desberdintasunak. Ekialdean aspektu marka errepikatuz: Ez da harritzeko, jaun hura eta bertze zenbait gazterik zahartzen eta hiltzen badira (Hiriart-Urruti). Mendebaldean lehenengo aditza partizipio burutuaren forman emanez: Horrelako maitasunak irabazi eta beratuko ez duen gizonik ez da (Agirre).

Nolanahi ere, perpaus juntaduretako laguntzailearen elipsiari dagokionez bi molde ditugularik, badirudi batzuetan bien erabilera eta ezaugarriak ez direla guztiz parekoak. Adibidez, ezkerreko laguntzailea isilean utzi eta aspektu marka burutua delarik, mendebaldeko tradizioan, bada elipsirako aukera aditz izenkiaz eraturiko perpaus jokatugabeetan: Larunbatetan jaisten naiz Zabaletara, […] barruko jantzi garbiak ipini eta tabakorri pixka bat hartzera (Agirre); Egun eder argiek, […], indar handi dute gogamen nahigabetsuak kendu eta hankarik astunenak astintzeko (Agirre). Eskuineko mendeko perpausetan hartzera eta astintzeko ditugu, baina ezkerrekoetan partizipio burutuak, ipini eta kendu. Baina perpaus jokatugabeetako atzizki desagerketa ezkerrean baizik ez daiteke gerta: Esan zidan goiz jaiki, eta berehala lanera joateko; *Esan zidan goiz jaikitzeko, eta berehala lanera joan. Erabide hau ez duten hizkeretan aditzei beren aspektu marka uzten zaie, bai jokatuetan, bai jokatugabeetan. Eta oro har, egitura luzeetan, irakurlearentzat argiago gertatzen da aspektu marka errepikatzen denean.

Bestalde, badirudi juntadurak elkartzen dituen ekintzen irakurketa guztiz simetrikoa lortu nahi denean, ezkerreko perpauseko laguntzailearen elipsiarekin zailtasun handiagoak direla eskuinekoarekin baino. Har dezagun honako adibide hau: Mikelek Erroman ikasi du eta Pellok Parisen lan egin du sei urtez. Pentsa dezagun Mikel eta Pello ditugula hizketagai, eta azpimarratu nahi dugula biek ere badutela lotura atzerriarekin, baina haiek egiten dituzten ekintzek ez dutela loturarik, guztiz askeak direla. Orduan, errazago izango zaigu eskuineko perpauseko laguntzailearen elipsia (Mikelek Erroman ikasi du eta Pellok Parisen lan egin sei urtez), ezkerreko perpausekoarena baino (??Mikelek Erroman ikasi eta Pellok Parisen lan egin du sei urtez).

Bada nabarmentzeko azken puntu bat ere. Ezkerreko adizki laguntzailearen elipsia dagoenean, posible da eskuineko perpauseko elementuei buruz bakarrik galderak egitea: Nor esan duzu [Mikel menditik etorri] eta [  zuei deika hasi zela]? Alegia, nor galdetzailea izan daiteke ‘zuei deika hasi zen’ perpausaren subjektuari buruzkoa —horregatik jarri dugu perpaus horretan subjektuaren lekuan ‘ ’ hutsunea—. Baina ez da gramatikala ezkerreko perpauseko elementuei buruz galdetzea: *Nor esan duzu [  menditik etorri] eta [Mikel zuei deika hasi zela]? Honek esan nahiko luke, ezkerreko juntagaiko adizki laguntzailearen elipsia duten adibide hauetan, bi perpausak ez direla guztiz parekoak. Izan ere, juntadura egituren ezaugarri orokorra da (Ross 1967; Williams 1994), galderak egiten hasitakoan, bi juntagaietako funtzio bereko elementuei buruzko galderak izan behar direla: Nor esan duzu [  menditik etorri zela] eta [  zuei deika hasi zela]?; eta subjektu bakarrari buruzko galdera egiten saiatzean, adibide okerra lortzen dela: *Nor esan duzu [Mikel menditik etorri zela] eta [  zuei deika hasi zela]?

Ezaugarri hauek ikusita, nahitaezkoa da -ta/-da menderagailu den egituren aipamena egitea. Jakina da eta juntagailua, aditz partizipioari itsatsita, -ta/-da menderagailu bihurtu dela honako hauek bezalako adibideetan: Hori esanda, aretorik irten zen; Nagusiak aginduta etorri zen gure dendara. Semantikoki menderagailu nahiko neutroa da —emendiozko juntagailua bera bezala— eta denbora, modua, baldintza… adierazteko erabiltzen da. Bilakaera horren adierazgarri izango lirateke ezkerreko laguntzailearen elipsia duten adibideek erakusten dituzten ezaugarriak, eta batzuetan ez da erraza gertatzen juntaduretako adizki laguntzailearen elipsia non amaitzen den eta menderakuntza non hasten den zedarritzea. Esan dugu era honetako egituretan irakurketa simetrikoa lortzea zaila gertatzen dela: askotan denbora, kausa edo baldintza adierazten dute. Intonazioaren aldetik eten nabariagoa egiten da, eta batzuetan ondoren galde perpausa (halakoa utzi eta, non dukegu berzia?, Etxepare), harridura perpausa (horrelakoak ikusi eta, beharko harritu!) edo aginte perpausa (lanak bukatu eta gogora zaitez irten aurretik argia itzaltzeaz) izaten dute. Horrelakoetan zailago gertatzen da isilean utzi den adizki laguntzailea zehazki zein den jakitea. Bestalde, menderakuntzarako Hegoaldean -ta/-da enklitiko bihurtu badira, Iparraldeko tradizioan ere aurkitzen dira partizipioaren ondoren eta duten adibideak, antzeko erabileran, askotan denbora adierarekin: Ezen Mazedoniara etorri eta, ez du ukan gure haragiak pausurik batere (Leizarraga); Xilintxa hau jo eta, hunarat ekarraraziko ditiat oro berehala (Barbier); Oldartze hek egin eta, lehen zegoen eskura bihurtzen da (Axular). Inoiz aditzoinaren ondotik ere azaltzen da: Kruzifika ikhus eta orhit adi orduian nola… (Etxepare).