Euskararen Gramatika

28.4.3. Aditzarekiko komunztadura

28.4.3a Juntadura egituretan aditzarekiko komunztadura nola gertatzen den ere kontuan izan beharreko puntua da. Numero komunztadurari dagokionez, emendioa batuketatzat edo gehiketatzat hartzen denez, eta juntagailuak nor, nori edo nork sintagmak juntatzen dituenean, ohikoena aditzak plural komunztadura hartzea izaten da, erreferentzia pluralekoa baita: Liburu bat eta aldizkari bat erosi nituen; Josunek eta Mirenek deitu didate; Zerbitzariari eta nagusiari barkamena eskatu zien. Bestalde, numero komunztaduraz gain pertsona komunztadura ere badago aditzean. Alde honetatik, juntagaietako bat lehen pertsonakoa bada, singularra nahiz plurala, sintagma osoa lehen pertsona pluralekoa izango da, eta ondorioz, baita aditzarekiko komunztadura ere: Zu eta ni joan gara; Ni eta Pello etorri gara; lehenengo pertsonak ‘agintzen’ du. Bigarren eta hirugarren pertsona badaude, berriz, bigarren pertsona pluralekoa izango da komunztadura: Hi eta Pello etorri zarete.

28.4.3b Numero komunztadurari dagokionez, esan dugu emendiozko juntadurak aditzari plural komunztadura eragiten diola orokorrean. Baina badira singularreko komunztadura eragiten duten zenbait kasu. Juntagaien abstraktutasunak eta erreferentzia zehatza eskaintzeko aukera handiagoak edo txikiagoak badu horretan eragina. Adibidez, perpausak juntatzen ditugunean²³⁰: Esan digu beranduegi dela eta ez digula aterik irekiko; Ez da zilegi gizon bati erru guztia egoztea eta hura gizartetik baztertzea. Horrelakoak, seguru asko, perpaus izatean abstraktutzat hartzen direlako ez dira komunztaduraren aldetik pluraltzat hartzen. Nolanahi ere, batzuetan, aditz izenak erabiltzean, zenbait predikaturekin pluraleko komunztadura daramaten adibideak ager daitezke: Gezurra esatea eta egia osoa ez esatea ez dira hain desberdinak; horrelakoetan ekintza desberdintzat hartzen dira, eta pluraleko komunztadura azaltzen da.

Singularreko komunztadura izaten da, era berean, kideko sintagmak juntatzen direnean. Sarritan juntatutako sintagmek ez dute batuketarik, gehiketarik adierazten, sinonimoak direlako edo oso antzeko esanahia dutelako: Bere pena eta nahigabeak inoiz konortea galtzen baitzion (G. Arrue); Hemen erabili den arreta eta zehaztasuna (Mitxelena). Pena eta nahigabea gauza bera izan daitezke; arreta eta zehaztasuna aipatzen dira, biek hurbileko adiera dute, eta bien artean jokabide bat adierazten dute; hauetan ez dago egiazko emendiorik, eta erreferente bakarra dutela pentsa daiteke.

28.4.3c Beste batzuetan sintagma abstraktuak juntatzen dira, eta orduan ere ez da nahitaez pluraleko komunztadura gertatzen: Askoz geroago sortu zen gogoa eta atsegina, poliki poliki, irakurri ahala (Mitxelena). Horrelako kasuetan, sintagma abstraktuekin, bi bideak zilegi direla esan daiteke: Hori egiteko kemena eta adorea behar da/dira; Hotzak eta goseak hilko gaitu/gaituzte. Antzeko zerbait gerta daiteke halako masa zenbakaitz baten aurrean gaudenean ere: singularrekoa izaten da askotan komunztadura: Bere urre eta zilarra desiratzen zuten guztiek; Ardoa eta sagardoa edan zuen. Baina pluraleko adibideak ere aurkituko ditugu: Urrea eta zilarra ganbaran gordetzen zituen; Ardoa eta sagardoa gustuko zituen.

Beraz, singularreko edo pluraleko komunztaduraren puntu honetan, sintagmen abstraktutasunak, horrek dakarren zenbakaiztasunak, eta erreferente zehatza izateak edo ez izateak dute zerikusia. Esan liteke, bi mutur bezala ditugula, biak oso argiak. Alde batetik, erreferente zehatza duten sintagmak juntatzen badira, juntadura-egitura plurala izango da aditzarentzat. Horrelakoak dira pertsona izenordainak edo orokorrean izen bizidunak, edo liburu eta aldizkari bezalako izenak: garbi zehaztutako izateak izendatzen dira, erreferentziadun izenak, eta juntatzean pluraleko erreferentzia eskaintzen diote aditzari komunztadurarako. Beste muturrean berriz, abstraktuak direlako, edo zenbakarri ez direlako, garbi zehaztutako edo bereizitako objektuak izendatzen ez dituzten sintagmak, erreferentzia garbirik ez dutenak (arreta eta zehaztasuna); orduan biek zeharka egoera bera izenda dezakete, eta juntaduratik ateratzen zaigun sintagma ez da plurala izango, singularra baizik. Bi mutur hauen artean halako eremu bat izango genuke, eta hor hiztunaren esku geldituko litzateke, hein handi batean, sintagma singulartzat edo pluraltzat hartzea.

Horrez gain, badirudi hitz ordenak ere baduela garrantzia. Enumerazioetan, eta bereziki aditza aurrean delarik, komunztadura singularrean egin daiteke, juntagai guztiak singularrekoak direnean: Zuek badaukazue etxetxo bat, soineko bat, ohe bat, sua eta zopa beroa (G. Arrue). Jakina, adibide bera pluralean ere ager zitekeen. Baina aditza aurretik joateak, hurrenkera horrek, errazago egiten du pluraleko komunztadurarik eza; intonazioaren aldetik ere, horrelakoetan eten bat egiten dela dirudi.

²³⁰ Ohart gaitezen perpausak juntatzen ditugunean baina aurkaritzako juntagailu "faltsua" ere erabiltzen dugula zenbaitetan, besterik gabe eta adierazi nahi duela: Patxi etxean gelditu da baina Miren zinemara joan da. Hor ez dago ezinbestean inolako aurkaritzarik (§ 28.6.2).