Euskararen Gramatika

28.4.2. Zer elementu junta daitezke?

28.4.2a Eta-ren bidez perpausak junta daitezke, eta oro har, ez dago eragozpenik mota bereko perpausak juntatzeko. Adibidez, adierazpen perpausak (goiz jaiki da eta lanean ari da; ez du ekarri eta isuna ordaindu beharko du); galde perpausak (ikusi al duzu eta eman al diozu?); aginte perpausak (zoaz etxera eta sar zaitez etxean); harridurazko perpausak (ze jatorrak diren eta zenbat dakiten!).

Aldiz, mota desberdineko perpausak juntatu nahi direnean, egoera desberdinak aurkitzen ditugu. Batzuetan ez dago mota desberdineko perpausak juntatzerik: galde perpausa eta aginte perpausa (*non bizi da? Eta esaiok etortzeko!); galde perpausa eta adierazpen perpausa (*hori al da? Eta esango diot)… Baina beste batzuetan mota desberdinekoak juntatzeko aukera bada. Adibidez, aginte perpausa eta adierazpen perpausa juntaturik ager daitezke (zaude hemen eta ekarriko dizut; ekarriko dizut eta egon zaitez lasai); horrelakoetan, zenbaitetan baldintzazko adiera eraikitzen da (egin hori, eta ikusiko duzu!), eta orduan, juntagaien ordena ezin da libreki aldatu (*ikusiko duzu eta egin hori!). Edo, adierazpen perpausa eta harridurazkoa ere elkar daitezke (loreak ekarri zituen, eta ze politak!); baina horrelakoetan eten nabarmenagoa egiten da, eta badirudi eta diskurtso markatzaile modura erabiltzen dela gehiago: mota bateko perpausa emanda, ondoren datorrenak ere aurrekoarekin baduela nolabaiteko harremana adierazi nahiz bezala.

Eta azkenik, zenbaitetan hiztunen artean iritzi desberdinak azaltzen dira zuzentasunaz. Adibidez, adierazpen perpausa eta galde perpausa —hurrenkera honetan— direnean: Berandu etorri da eta ez diozu ezer esan behar? / Ez duzu inoiz ikusi eta ezagutzen duzula? Nolanahi ere, horrelakoetan gehienetan eten bat dugu, eta horrek gure eta hori diskurtso markatzailetzat hartzera eramango gintuzke. Horixe dugu, hain zuzen, ondorengo adibide honetan ere: Etorri da, eta noiz joango da?

28.4.2b Emendiozko juntaduraren bidez postposizio sintagmak ere junta daitezke. Baita postposizio sintagmak baino txikiagoko elementuak ere: izenak (Ane eta Miren etorriko dira), adjektiboak (euskal itzulpen zahar eta berriak), izena+adjektiboa multzoa (irakasle alfer eta ikasle saiatuekin), izenlaguna+izena multzoa (herrietako ordezkari eta hirietako alkate guztiak bildu ziren) eta abar.

Nolanahi ere, batzuetan zalantzak sor daitezke juntagaiak zein diren, edo juntaduraren hedadura zein den. Har dezagun ondorengo adibidea: Unibertsitateko kargudun eta langile berriek bihar bildu beharko dute. Berez izen sintagmak ez du mugarik ematen interpretazioaren aldetik: kargudunak unibertsitatekoak izateaz gainera berriak izan daitezke, edo ez, eta langileak, berriz, berriak izateaz gainera, unibertsitatekoak izan daitezke, edo ez. Irakurketa guztiak zilegi dira gramatikaren ikuspuntutik. Horiek horrela, lehenengo etortzen den irakurketa da, bai kargudunak eta bai langileak, biak direla unibertsitatekoak eta berriak.

Alderantziz, demagun adierazi nahi den egoeran unibertsitateko kargudunak (berriak nola zaharrak), eta langile berriak (ez baitezpada unibertsitatekoak, baina testuinguruan emana den erakunde edo toki batekoak) aipatzen direla. Aurreko informazio inpliziturik gabe, goragoko adibidearen irakurketa hori, zilegi izan arren, zail gertatuko da, eta hortaz delako juntabidea ez da egokia izango. Horrelakoetan, argiago da kasu marka bi juntagaietan agerraraztea: Unibertsitateko kargudunek eta langile berriek bihar bildu beharko dute; nahiz kasu honetan ere anbiguotasuna ez den kendua (bigarren juntagaian izenlaguna ‘uler’ baitaiteke).

Hemen esandakoek berdin balio dute beste egoera batzuetan ere. Adibidez, izen ardatz bakar bati dagozkion bi adjektibo direnean, adjektiboen zuzeneko juntabidea hobetsiko da kontrako arrazoirik ez bada testuinguruan: euskaltzale zintzo eta leialari (nahiz beste bidea ere gramatikaren aldetik zilegi den, eta beharbada testuinguru batzuetan —indarra emateko, adibidez— guztiz baliagarri: euskaltzale zintzoari eta leialari). Gauza bera gertatzen da izenlagunekin: fakultateko eta hiriko kargudunen aldeko hitzak (beste bidea, gramatikaren aldetik huts gabekoa izanagatik, korapilatsuagoa da: fakultateko kargudunen eta hirikoen aldeko hitzak).

28.4.2c Beraz, postposizio sintagmak junta daitezke, eta postposizio sintagmen barneko elementuak ere bai. Baina, aukera guztiak zilegi ote dira? Adibidez, molde bat da postposizio sintagma osoak juntatzea (Lagunez, adiskideez eta lankideez mintzatu ziren), eta bestea izenak juntatzea (Lagun, adiskide eta lankideez mintzatu ziren), horrela ardatz anitzeko sintagma osatuz. Postposizio sintagmak juntatzea beti da zilegi (Bi euskaldunen eta indio baten istorioa da; Pantxikari eta Mireni eman dizkiet liburuak; Adiskideez eta lankideez mintzatu ziren …), eta hori da tradizioan gehiena azaltzen den aukera. Nahitaezkoa da, gainera, bi egoeratan: 1) pertsona izenordainak direnean sintagmaren ardatz (*Ni eta zuri eman digute; Niri eta zuri eman digute), nahiz eta bigarren juntagaian konparazioa dakarten bezalako, antzeko… azaltzen denean, izenordain soilak ere junta daitezkeen (Ni eta ni bezalako askoren iritziz; Ni eta antzeko askoren ahotan… Mitxelena); 2) ezkerreko juntagaia erakusle batek mugatzen duenean (*Gizon hau eta emazteki hark egin dute; Gizon honek eta emazteki hark egin dute). Bi egoera horietaz landa, ez dago debekurik; eta molde bat edo bestea erabiltzeko joera euskalkien araberakoa da, eta beharbada idazleen araberakoa ere bai: ekialdean postposizio sintagmak juntatzen direla dirudi gehienetan, eta mendebaldean, berriz, ardatz anitzeko izen sintagmen bidea ere, bestearen ondoan, kasik parean, erabiltzen dela, zenbait baldintza betetzen direlarik bederen.

28.4.2d Ardatz anitzeko juntagaiak izateko aukerari dagokionez, garbi ikusten da postposizioaren nolakotasunak, zer postposizio erabiltzen den, ez duela debekurik (Ane eta Peruk egin dute / Ane eta Peruri eman diet / Ane eta Peruren liburuak…). Aldiz, numeroak eta egiturari dagozkion beste aldagai batzuek badute zerikusia. Horrela, tradizioan garbi ikusten da ardatz anitzeko izen sintagmak pluraleko markekin aurkitzen direla bereziki, eta numeroa singularra denean, joera nabaria dela postposizio sintagmak juntatzearen alde: Igande eta festa egunetan, jaun erretorak bere jendea bil dezala, mezarat eta predikurat bezala, bezperetarat ere (J. P. Arbelbide); Lehen errierta eta elkar ezin ikusi eta gorrotoa besterik ez zen etxe eta baserrietan bakezko eta kontezko, estimaziozko eta amorezko biziera sartu zen (G. Arrue). Aurreko adibide hauetan, autore berak pluralean postposizioa bigarren juntagaiaren amaieran bakarrik jartzen du, eta singularrean, bi juntagaiak postposizioarekin azaltzen dira. Azkeneko juntagaia eta ondorengo determinatzailea pluralekoak direnean, ohikoena juntagai guztiak pluralekoak balira bezala ulertzea da; hala ere, Lafittek bere gramatikan ongi seinalatu zuenez, ez da nahitaezkoa, eta bestelako adibideak ere aurki daitezke tradizioan: Jainkoak eginak dira eguzki, ilargi eta izarrak (Lafitte); Etxejabeak, […] gure Patxiko eta lagunei bazkaria ematen die (Agirre). Nabarmendu behar da, bestalde, ezkerrean bi izenei dagokien izenlaguna azaltzeak postposizio bakarreko juntaketa errazten duela: Gure bezero eta laguntzaileei oparitu diegu; eta baita bi izenen eskuinean biei dagokien adjektiboa izateak ere: Neska ta mutil arduratsuenak hautatu zituen.

Gutxiago azaltzen dira ardatz anitzeko izen sintagmak singularrean: badirudi postposizio sintagma osoak juntatu behar direla (Gizonari eta haurrari eman diet); Euskaltzaindiak *Gizon eta haurrari eman diet bezalako adibideak txartzat ematen ditu (ikus 111. araua: “Izen sintagmen arteko juntadura dela eta”). Nolanahi ere, bigarren molde honetako juntabidea ere aurki daiteke tradizioan. Egiturari dagozkion kontuek, edo juntatzen diren izenen nolakotasunak badute hor zerikusia: badira horrelako egiturak errazten dituzten baldintza batzuk. Adibidez, ezkerrean bi juntagaiei dagokien izenlaguna dugunean, edo eskuinean adjektiboa dugunean, egitura hauek errazago azaltzen dira. Bestalde, esanahiz oso hurbil diren izen abstraktuak juntatzen dira maizenik horrelako juntaduretan: Zein kaltegarria den euren alferkeri ta nagitasuna (Mogel); Nagusiaren samurgo eta haserrea (Lafitte); […] Gordeaz geure buruak honen haserre eta burdina odoltsutik (Mogel). Holako adibideetan nozio abstraktuak adierazten dituzte izen ardatz juntatuek (haien gauzatzeko izen konkretua erabiltzen bada ere: burdina, adibidez). Are gehiago, juntatu izenetan bata bestearen adierazle dela ere esan daiteke.

Beste zenbaitetan, sinonimoak ez diren izen konkretuak izanagatik, juntatu diren ardatzak elkarketa moduko bikoteak dira, edo hitz biko esakuntzak: Zeru eta lurrean zure oldea egin bedi (Agirre); Hari eta orratzaz lotu eta josirik (Mogel); […] gaztelania eta frantsesez baino (Mitxelena); Udaberri eta udan, izan ohi dira onenak (Labaien).

Juntagaiak izen bereziak direnean ere, bestelako izenekin baino errazago aurki daiteke ardatz anitzeko izen sintagmen juntaketa: Josu eta Mirenek ez dute horrelakorik onartuko. Baina jakina, postposizio sintagma juntatuen adibideak ere beti dira zilegi: Josuk eta Mirenek ez dute horrelakorik onartuko. Batzuetan, gerta daiteke autore berak esaldi berean molde biak erabiltzea: Giputz aditza erabili dute, esate baterako, Arestik eta Villasantek maiz, Mirande eta Peillenek sarritan (Mitxelena).

Bada, azkenik, aipatu beharreko beste joera nagusi bat. Zerrendatze bat egiten denean, ondarrean eta X guztiak, edo eta X asko, edo horrelako esapide bat emanez, maizenik ardatz izenak juntatzen dira: Honela ongi datorkio ehizari azeriaren izena, oilagor, eper, erbi, oilo, eta gauza askoren ehizan ibili ohi delako (Mogel); Gure nekiakaz […] datoz baba, irar, indirar, garagar, olo, eta jangai guztiak (Mogel).

Baina, hasieran esan bezala, horrelako kasuetatik kanpo, singularrean aukera guztiz nagusia postposizio sintagmen juntadura da. Gramatiketan aipatu izan da jokabide honen oinarrian determinatzaileen eta izenen izaera semantiko- gramatikala egon daitekeela. Artikuluak eta erakusleak erreferentzia zehatza ezartzeko gaitasuna izango lukete; izenei, ordea, propietate bat ezartzea legokieke. Horrela, katua esaten dugunean, bere interpretazioa, nolabait esateko, ‘katua izateko propietatea duen banakoa edo erreferentea’ izango genuke. Juntatzen diren izenen propietateek erreferente bakarra izendatzeko aukera ematen dutenean, errazago erabiliko ditugu singularrean ardatz anitzeko juntadurak: Alabaren egonezin eta haserrea begi bistakoa zen diogunean, egoera bakar batez ari gaitezke, erreferente bakarraz; egonezin eta haserre izenen propietateek horretarako aukera ematen baitute. Aldiz, izenen propietateek bi erreferente desberdin izatea behartzen dutenean, askoz nekezago aurkituko ditugu horrelako egiturak (*Ordenagailu eta autoa erosi ditut), determinatzailea singularrekoa baita.

28.4.2e Orain arte aipatu ditugun bi juntabideetan, sintagma amaierako mugatzailea+postposizioa multzoak osorik errepikatzen ziren, edo batere ez. Eta hala behar du ia beti, oro har ez baitaitezke bi elementuok (mugatzailea eta postposizio marka) bereiz juntaduran. Hortaz, euskaraz ezkerreko juntagaia ez da izaten kasurik gabeko izen sintagma mugatua: *Nagusia eta langileei mintzatu zitzaien; *Itsasoa eta mendietan ibili naiz; *Nagusia eta langileaz mintzatu dira; *Planetak eta izarrei begira egon da. Beraz, bai pluraleko kasuetan, bai singularrekoetan, lehen juntagaiak mugatzaile+postposizio multzo osoarekin agertu behar du (lagunekin eta senideekin), edo batere gabe (lagun eta senideekin).

28.4.2f Postposizio sintagmen kasuan ere aukera desberdinak ditugu. Ohikoena, zalantzarik gabe, bi juntagaietan postposizioa osorik azaltzea da. Baina genitiboaren gainean eraikitakoetan (norentzat, norengan, norengana…), postposizioa genitiboaren mailan moztu daiteke, eta inoiz horrelako adibideak ere aurkitzen dira: Piarresen eta Maddalenengatik; Auzoaren eta alkatearengana joan nintzen; Auzapezaren eta zinegotzientzat; Arrazoirik onenak aurkitzen ditu batzuen eta besteentzako (Mitxelena). Postposizioak sintagma absolutua onartzen badu osagai moduan, joko berak egin daitezke noski: Zu eta ni baitan; Agintariak eta menekoak baitan; Maddi eta Piarresgana; Aita eta Jainkoagatik; […] biziak, ta hilak gatik Jangoikoari otoitz egitea (Añibarro).

Gai honekin ari garela, iruzkin berezia merezi du -en artean postposizioak. Azken urteetan asko hedatzen ari zaizkigu lehenengo juntagaian mugatzailea bakarrik daramaten adibideak. Horrelakoetan, lehen juntagaian determinatzaile mugatua daramatenak —pluralean nahiz singularrean—, ez dira onargarriak euskara baturako (*Gurasoak eta ikastolen arteko bilerak; *Irakaslea eta ikaslearen arteko harremana).