Euskararen Gramatika

26.6.3.1. Ahalera

26.6.3.1a Ahalerak bi funtzio nagusi ditu: alde batetik, subjektuak ekintza baten burutzeko duen gaitasuna adieraz dezake, eta bestetik, ekintza baten gertagarritasuna.

Gaur egungo euskaran ahalerazko adizki sintetikoak izugarri urriak dira; izan ere, paradigma sintetikoei tinkoen eutsi dieten hizkerek ere ahaleran adizki analitikoak hobesten dituzte. Hortaz, gizaldi honetan, ahalera sintetikoa antzinako usadioei begira dauden egileen idazlanetan baizik ez da agertzen. Aldi oraineko adizkiek orainaldiko eta geroaldiko ahalerazko adizkiak osatzen dituzte (orain noake, bihar dakarke), aldi iraganekoek iraganaldikoak (nindoakeen, zekarkeen) eta alegiazko aldikoek hipotetikozkoak (nindoake, lekarke). Aldia edozein izanik, adizkiak -ke atzizkia beretzen du: datorke, zetorkeen, letorke (-teke atzizkia izan aditzaren NOR adizkien kasuan: dateke, zatekeen, litzateke). Ahalera positiboan, ahal partikularen erabilera hautuzkoa da; ahalera negatiboan, berriz, hala ez nola ezin erabiltzen dira: Eguraldiarekin jolasean ibiliez gero, maitemintzeko tentazioa ere hortxe dabilke norberaren arrimuan (P. Zabala); Ez da eta ezin datorke hortik gauza onik (Juan Garzia); Baina zu bezalako euskara modu baten seme, umezurtz izanagatik ere, ezin dateke gaizki (Salaburu). Noski, ahal eta ezin erabili ezean, orainaldiko adizki sintetikoaren irakurketa anbiguoa da, geroaldiko adizki gisa interpreta daitekeenaz geroz (ikus gorago § 26.1.5.3b eta § 26.6.1.3a): datorke = etor daiteke / etorriko da.

26.6.3.1b Ahalerazko adizki analitikoen artean, [aditzoina + *edin/*ezan] da zaharrena eta zabalduena —[aditzoina + *ezan] adizkiaren ordez, [-tu + egin] dute mendebaldean, eta [aditzoina + -iro-] zubereraz—. Orainaldiko, geroaldiko, iraganaldiko eta hipotetikozko ahalerak osa ditzake, horretarako, bakoitzari dagokion aldia erabiliz. Orainaldiko eta geroaldiko ahalerak aldi oraineko laguntzailearekin osatzen dira; homonimoak dira: orain joan naiteke; bihar ekar dezake. Aldi iraganeko laguntzailea dago iraganaldiko ahaleraren oinarrian: joan nintekeen; ekar zezakeen. Alegiazko aldikoa da ahalera hipotetikoko molde analitikoa: joan ninteke; ekar lezake. Adibideek erakusten duten bezala, aldi guztietan, laguntzaileak -ke atzizki modala darama (-teke atzizkia, *edin eta izan aditzen NOR adizkietan). Laguntzaile horien paradigmak kontsultatu nahi dituen irakurleak EGLU-II eta Euskal Gramatika Laburra: Perpaus Bakuna liburuetan eta 78. arauan aurkituko ditu. Oso ohikoa ez den arren, ahalera positiboan, ahal partikula adizki nagusiaren eta laguntzailearen artean tartekaturik ager daiteke: Batzuetan neur ahal daiteke denbora hori (Arrigain); Onartu ahal dezakegu […] munduaren sortzaile jakintsu eta ahalguztidun bakarra? (Uribarri) baina Nigana etor zaitezke, zuk nahi duzun moduan eta sasoian (Otsoa); Arraposki beheititzen ziren, Jessicak ez zekiela amatxi zegoen egoeran nola igo zitekeen hain gora (Borda). Halaber, ezintasuna adierazteko ezin partikulak ez partikularen tokia hartzen du noiztenka: Tira, ezin uka dezaket seinalea zegoela, nabarmen, baina edozelan ere soldaduak bazuen zerbait esatea, nire iritziz (Urrutikoetxea); baina Ez dezaket gehiagorik egin (Jon Muñoz); Hartara jarriz gero, nik ezin nezake kontatu nire bezeroen istoriorik (Aristi). Alabaina, perpaus subjuntiboetan agertuz geroz, ahalerazko adizki analitiko horrek ez du -ke atzizkirik eta, ahalera markatu beharrez, ahal eta ezin partikulak nahitaezkoak ditu: Hori nola den jakin ahal dezazun, lehenik arestian esana gogoratu behar duzu, haziak era askotara nahasiak dagozela gauzetan (X. Amuriza); Badaki abiatu beharra daukatela gizonek, noizbait itzuli ahal daitezen (X. Aranburu); Estalki horri gainetik buztina jartzen zaio ahuntz-ilearekin nahastuta eta dena lodi emanda, suak ezin dezan inola ere makina hori kaltetu (S. Iruretagoiena). Azken aldian ahal partikularen eta laguntzailearen artean izan kokatzeko joera franko hedatzen ari da: Hauek jartzen dituzte oinarri teknikoak, gero eraikitzen den etxe zibernetiko horretan milioika lagun sartu ahal izan dadin (Salaburu); Zehazki, 1990eko Espainiako Kirolaren Legea aldatzeko saioa da, autonomi erkidegoetako federazioak nazioarteko federazioetan sartu ahal izan daitezen (Berria); Otsailerako bere ordezkoa aukeratzeko eskatu du Sean O’Keefek, berak kargua utzi ahal izan dezan (Berria); Ruche jaunak botoia sakatu zuen, neskak entzun ahal izan zezan (Jon Muñoz). Usadio klasikoaren arabera, protasian gertatzen delarik ere -ke atzizkirik gabe agertzen da [aditzoina + *edin/*ezan] ahalerazko adizki analitikoa; kasu horretan ere ahal eta ezin partikulak behar-beharrezkoak ditu (§ 34.5.2.3g): Baldin are libre eguin ahal bahadi, harzaz lehen usat ezak (Leizarraga); Hilzen denean ahoz ezin erran badeza bihotzez hiruretan Iesus erraiten duela (J. Haranburu); Baldin hartaz gabetua izaiteko bihotzmiña deusek nere baithan goza ahal baleza, hura laite zutan edireitea bertze Ulize bat (Duvoisin); Baina bizitzen jarraituz lan onuragarria egin ahal baneza, ez nuke jakingo zer hautatu (Elizen arteko Biblia); Jakin ahal baleza zenbat sofritzen dudan, nire atsekabeak hunkituko luke (Jon Muñoz). Bizkitartean, gaur egun -ke atzizkidun adizkiak erruz aurkitzen dira protasian; Axularren adibideak erakusten digu ez dela azken orduko aldaketa: Baiña baldin ezin egin baditezke, ezin kofesa badadi, ez mintza, eta ez deusetan ere manaia: asko da orduan barren ona, borondatea, bihotzezko damua, dolua eta dolorea (Axular); Esandakoak bestela pentsaraz balezake ere, saiatu naiz gauzak ahalik eta modurik errazenean azaltzen (Oñederra); Horrela, afekzio horietako baten kausa egokia izan bagaitezke, orduan Afektua deitzen dut ekintza bat; beste kasuetan, grina bat (Xarriton); Eta eztabaidatu ahal badaiteke, batzuen nahiz besteen arrazoiak erlatiboak direlakoxe da (Azurmendi); Ibilbidea luzeegia da korrika atzetik joateko, baina zaldi gainean ezin joan banaiteke korrika egingo dut (Otsoa).

26.6.3.1c Erdialdeko eta mendebaldeko hizkerek [aditzoina + *edin/*ezan] adizkiari tinko eusten dioten arren —[-tu + egin] mendebaldean—, [-tu + ahal + izan/*edun] eta [-tu + ezin + izan/*edun] ahalerazko perifrasiak ere badituzte. Bien artean, [-tu + ezin + izan/*edun] perifrasia tradizio luzeagokoa da —Lazarragaren eskuizkribukoak dira haren lehen lekukotasunak—: Zu gabe ezin naiz istant bakar batez ere bizi (Zubizarreta); Gizakiek ezin dute inola ere egite horien kausarik ulertu (X. Amuriza). Haatik, [-tu + ahal + izan/*edun] ez da hain arrunta izan oraintsu arte: Luisekin lasai egon ahal zara, ze ez dut uste Rakelen gustukoa izango denik (Zubizarreta); Horretan bai, zerbait esan ahal dute Hemingwayren lagunek (Jimenez). Adibide horiek erakusten duten bezala, orainaldiko ahalera aldi oraineko adizkiaren bidez eratzen da (etorri ahal naiz; ezin du ekarri). Geroaldiko ahalerari dagokionez, nahiz eta aldi oraineko laguntzaileari eusten zaion, prospektibotasuna markatzen da ahal/ezin partikulari -ko postposizioa itsasiz edo izango partizipioa gehituz (ikus, halaber, § 26.6.3.1d): Etorri ahalko / ahal izango naiz; Ekarri ahalko / ahal izango du; Osa dezala bakoitzak idi uztarri sendoa, eta, idien atzean, eroso ipini ahalko da gurdia (Zuazo); Hala ere, zerbait ekarri ahal izango diat, uzten badidate (Otsoa); Artikuluak zioenez, ziurrenik bere bizitza osoan ezingo du liburu gehiago argitaratu (Zaldua); Hemendik aurrera ezin izango haiz lehen bezain maiz etorri landara, Algy maitea (Olano). Iraganeko adizkiarekin, berriz, iraganaldiko ahalera osatzen da: Etorri ahal nintzen; Ezin zuen ekarri; Zeuk ere eduki ahal zenuen neba bat, bada (Garate); Haren ustez, ibaia ezin zen inola ere zeharkatu (K. Zabala). Adibideek erakusten dutenez, [-tu + ahal + izan/*edun] perifrasiak balio burutugabea du orainaldian eta iraganaldian. Aspektu burutua erdiesteko, ahalera positiboan, izan partizipioa tartekatzen da ahal partikularen eta adizki jokatuaren artean: Etorri ahal izan naiz; Etorri ahal izan nintzen; Euskaltzaindiak lan handia egin du maila honetan, eta lan hori egin ahal izan du, besteak beste, gizartean onarpen zalantzagabea izan duelako (Salaburu); FBIrentzat lan egiten zuen gizona […] Dominikar Errepublikara ekarri ahal izan zuten (Jimenez). Ahalera negatiboan ere gehitzen da izan partizipioa aspektu burutua erdiesteko; haatik, bitasuna dakar haren joskerak (ezin izan du ikusi / ezin ikusi izan du): La Epoca izan behar du, ezin ikusi izan dut lehen plana (K. Izagirre); Eta nik ere ezin hartu izan dut, funtsean, bertze biderik, zalantzarena eta galdegitearena baizen (Irigoien); Ezin ikusi izan zioten aurpegia (Ezkiaga); Hiru hilabetez zigortuta egon da, eta ezin izan du jokatu (Berria); Ez zuen haren berri eta ezin izan zuen ikusi, sastraka artean erdi ezkutaturik zegoenez (Saizarbitoria); Haserreak ezin izan zion tristura eragotzi (Jon Muñoz). Ahalera hipotetikoa gutitan osatzen da perifrasi horren bidez; halakoetan, prospektibotasuna markatu beharra dago, ahal eta ezin partikulei -ko postposizioa itsatsiz edo izango adizkia gehituz (**etorri ahal nintzateke; **ezin luke esan): Berrogeita hamar mila fedegabe horien konbertsio zoragarria egiaztatu ahalko genuke (Alonso); Nekez hasi ahalko ginateke beste lanen batean (Berria); Ezingo nuke egun hartan sentitu nuena adierazi lilura edo xarma bezalako hitzak erabili gabe (Lertxundi); Gizakia, bere besaurre laburrez, ezingo litzateke adarretik adarrera ibili tximinoaren trebezia eta segurtasunez (Aldasoro); Ezin izango nintzateke hobeto sentitu (Lopez de Arana); Edonork galdetuz gero […] zein dudan nire bizitzako aurreneko oroimena, ezin izango nuke erantzun (Aranbarri).

Ekialdeko hizkerek [aditzoina + *edin/*ezan] adizkia baztertuxea dute ahaleran —baldintza hipotetikoen apodosian, aldiz, indartsu dirau (§ 34.5.2.3f)—. Haren ordez, [-t(z)en + ahal + izan/*edun] perifrasia erabiltzen dute maizago. Aipatu berri dugun perifrasiak bezala, orainaldiko, geroaldiko, iraganaldiko eta alegiazko ahalera adierazteko balio lezake. Orainaldiko ahalera eratzeko, aldi oraineko laguntzailea erabiltzen da: Joaten ahal naiz; Ekartzen ahal du; Ama batek anitz gauza konprenitzen ahal du (Dirassar). Geroaldiaz bezainbatean, aldi oraineko laguntzailea erabiltzeaz gain, ahal partikulari -ko postposizioa gehitzen zaio: Bihar etortzen ahalko naiz; Bihar ekartzen ahalko du; Eta hango jenerala, zu harat bezala, berdin hunarat jiten ahalko da (Larzabal). Iraganaldiko ahalerak aldi iraganeko laguntzailea du oinarri: Atzo etortzen ahal nintzen; Iaz ekartzen ahal zuen; Egun guzia gustian pasatzen ahal zen heiekin josteta (Landart). Ahalera hipotetikoan, laguntzaile hipotetikoa du adizkiak, hau da, alegiazko aldikoa eta -ke atzizkiduna: Etortzen ahal litzateke; Egiten ahal luke; Eskualdunen kontseilu jeneralak hobeki laguntzen ahal luke Eskual-Herria (Davant). Ahalera negatiboan, ez partikula egokitzen zaio egitura perifrastikoari: Ez duzu egiten ahal; Ez zara etortzen ahal; Frantzian estadoak ez du apezei manatzen ahal (X. Arbelbide).

26.6.3.1d Azkenik, erdialdeko eta ekialdeko testu zahar zenbaitek geroaldiko ahalera berezia dute, partizipio prospektiboan oinarritua: Eta horra, mutu izanen aiz eta ezin minzaturen aiz, gauza hauk egin ditezen egunerano (Leizarraga); Zerren badakit bestela ezin salbatuko naizana (Otxoa Arin); Ni nula oren batez adelaturen ahal niz, mundiaren egiliaren behar den umilitatiareki errezebitzeko? (Maister). Gaur egun ere han-hemenka biltzen dira [-tuko + ahal + izan/*edun] eta [ezin + -tuko + izan/*edun] adizkien lekukotasunak: Herri galdu batean hasi zuen misionea; guziek zioten ez zuela han deusik eginen ahal (X. Arbelbide); Orduan deus trabarik gabe, joanen ahal zare komenturat (X. Arbelbide); Ezin esango dugu behintzat zintzo jokatu ez zuenik sortzaile horrek bere sorkarientzat izena bereizterakoan (Segurola); Ezin utziko nuen arrotzen esku (Lertxundi). Hizkera batzuetako hiztunek ezingo dizut eman / ezin emango dizut bereizten dituzte: lehenak benetako ezintasuna adierazten du, eta bigarrenak, berriz, gertatuko ez den zerbait, ez ezintasuna dagoelako, baizik eta ez baita komeni edo egoki.

26.6.3.1e Aipatu adizkiak ez dira gertakari baten ahalera adieraz dezaketen bakarrak. Izan ere, euskarak ere espresio baten bitartez agerian eman ditzake subjektuak ekintza baten burutzeko duen gaitasuna eta ekintza baten gertagarritasuna. Esaterako, gai/aukera/modua izan + -t(z)eko eta ez dago + -t(z)erik egiturak aipa daitezke: Maddi ez da gai testu hori irakurtzeko = Maddik ez dezake testu hori irakur; Ez dago atzera egiterik = Ezin daiteke atzera egin.