Euskararen Gramatika

26.6.3.2. Modalitate epistemikoa eta ebidentzialitatea

26.6.3.2a Modalitate epistemikoa hiztunak ematen duen informazioaz duen ziurtasun-mailari dagokio, eta zehatzago, enuntziatuan markatzeari. Euskarak molde franko dauzka hiztunak erraten duenaz arras ziur ez dela adierazteko. Sintetikoek eta [-ten + izan/*edun] eta [-tu + izan/*edun] adizki analitikoek -ke atzizkia bere dezakete horretarako. Iparraldeko euskalkien usadioa izanagatik, Bidasoaz bestaldeko idazle zenbaitek bereganatua dute: Gaztelaniazko “signo” hitzetik datorke, dirudienez (P. Zabala); Kontraespioitza sare hori 1940ko txostenekoa dateke (Jimenez); Jaun horrek «HERRIA» irakurtzen duke, eta bereziki Gehexan Pontto-ren ateraldiak! (Herria); Ez niz orroit ere zer sasoin zitakeen, bainan ba arratsaldea zela, denbora ederra eta eskolarik ez ginuela (Dirassar); Sentitu zukeen zauritu ninduela eta segidan barkamendu eskatu zidan (Aintziart). Hegoaldeko hizkerek geroaldia adierazteko ohikoa den [-tuko + izan/*edun] adizki analitikoa erabiltzen dute gehienetan: Pellok izango du pilota; Halako bitxiak kario salduko dira; Parisen ezagutuko zuen bere andregaia. Euskal Herri osoan aurkitzen dira behar oinarri duten moldeak. Hegoaldean, Iparraldean ez bezala, partizipioari -a(k) eransten zaio orduan: Eta kukurik? Sumatu duzue kukurik? Etorria behar du honezkero, bestela, malo! (P. Zabala); Bera zen Errekarteko argazki guztien egilea, Mendiguren familiako zale bakarra itxuraz, eta berak egina behar du honek ere (X. Mendiguren Elizegi); Nik ez dut sekulan eskutan ukan holako diru-alderik, ez hurbiltzekorik ere bixtan da, bainan bost miliar euro alimaleko sos meta izan behar da! (Herria).

26.6.3.2b Gorago ikusi dugu ahal partikula ahalerazko adizkien osatzeko erabiltzen dela (§ 23.4.2, § 26.6.3.1). Ez da, haatik, har dezakeen balio bakarra. Euskalki guztietan desideratibo gisa erabiltzen da (§ 23.5.3.6) —ba- aurrizkia daramaten alegiazko adizkien bitartez ere adieraz daiteke desideratiboa (ikus § 26.1.5.2b eta § 34.5.2.3g)—: Eta Medina argitsutik errosario bat ekarriko ahal diguzu! (Zubizarreta); Ur freskoak jabalduko ahal du buruko min arraro hori (Askoren artean); Nere hesiak iraunen ahal du nik bezenbat! (Barbier); Jainkoak ikusten ahal du! (Hiriart-Urruti). Gainera, ekialdeko hizkeretan balio epistemikoa hartzen du askotan: Gizon ederra egin ahal da! (= ziurrenik); Ez ahal du guti irri egiten (Bidegain).

26.6.3.2c Molde hauez gain, bide (§ 23.5.3.3) partikula ere erabil daiteke adierazten denaz erabat ziur izan gabe, probablea dela agerian emateko. Adizki analitikoei mugatua da: Emakume asko izan bide dira Luisen bizitzan (Oñederra); Igandeko ibilaldietan askatzen bide du bere harrapari sena (Iñurrieta); Ematua bide zen turuten sukarraldia (Txillardegi).

26.6.3.2d Euskal hiztunak badu modu bat informazioa besteren eskutik heldu zaiola adierazteko, eta hortaz, iturriarekiko distantzia hartuz, ziurtasun osorik gabeko adierazpena egiten duela azpimarratzeko —ebidentzialitatea esaten zaio—. Adizkiarekin batera omen eta ei partikulak erabiltzen dira horretarako (azterketa sakonago baterako, ikus § 23.5.3.2): Armairura joan eta bere laneko jantziak erakutsi omen zizkion, baina gizonak ez omen zuen sinetsi, ez omen zuen sinetsi nahi izan (Joxean Agirre); Beren zeremonia sakratuenak biribiltzeko pikoak jaten omen zituzten ejiptiarrek, eta bestetan beste, Yiseko piramidean, han ageri omen dira piko biltze garaiko irudi sakratuak (Perurena); Euskalduna naixana, berbetan asi-orduko igarri ei dau (Azkue).