Euskararen Gramatika

26.1.5.4. Aginte adizkiak

26.1.5.4a Hizkuntza gehienek bezala, euskarak adizki multzo bat dauka aginduak emateko: hago isilik!; haika, mutil, jaiki hadi!; bil itzazue zuen puskak!; erran beza egia!; has dadila festa! Ez dira, hargatik, aginduen adieraztera mugatuak, besteak beste, aholkuak (ez ezazu jan hori, gero, gaixotu eginen zara eta!), erreguak (etor zaitez laguntzera, mesedez!), debekuak (ez bedi erre tabernaren barruan!) eta baimenak (sar zaitez!, joan bitez festara!) ere adieraz baititzakete.

Agindua, aholkua, debekua edo baimena solaskideari (edo solaskideei) baizik ez dakioke zuzenean adieraz, eta beraz, egiazki, agintera 2. pertsonakoa da, eta nehola ere ez 1. ala 3. pertsonakoa. Hori hala izanik, bereizketa terminologiko bat egin ohi da bi forma multzoen artean, agintera 2. pertsonako aginte adizkiei mugatuz, eta 1. eta 3. pertsonetako aginte adizkiak jusibo gisa izendatuz. Bereizketa hau morfologian islatu ohi da, hizkuntza askotan aginterazko eta jusibozko adizkiak desberdinak baitira. Euskaraz ere halaxe da orain ikusiko dugun bezala.

26.1.5.4b Euskaraz, aginterazko adizkiak jokatuak edo jokatugabeak izan daitezke. Agintera jokatua adizki sintetikoen edo [aditzoina + *edin/*ezan] adizki analitikoaren bidez eratzen da euskalki gehienetan eta euskara batuan —mendebaldeko hizkerek [-tu + egin] adizki analitikoa dute [aditzoina + *ezan] adizkiaren ordez: esan egizu ‘esan ezazu’—. Morfologikoki bereziak dira bietan erabiltzen diren adizki jokatu zenbait. Adizki intrantsitiboak oraineko adizkien homonimoak dira: oraintxe zatoz? / zatoz hona!; noiz hoa lanera? / hoa hemendik!; etxean zaude? / zaude istant bat! Bien arteko bereizketa intonazioan eta adizkiaren kokapenean gauzatzen da: aginterazko adizkiek intonazio bizia dute eta esaldiaren hastapenean kokatuak dira. Halaber, 1. pertsonako objektua duten adizki trantsitiboek oraineko adizkien eitea dute: Nahi dut entzun nazazun / entzun nazakezu / entzun nazazu!; Nahi dugu lagundu gaitzazun / lagundu gaitzakezu / lagundu gaitzazu!… Bide batez, objektua 1. pertsonakoa delarik, adizki analitikoa baizik ez daiteke erabil (ikus § 26.2.3c). Haatik, 3. pertsonako objektua duten adizkiak berezi-bereziak dira. Kasu horretan, adizkiak ez du oraineko formek duten d(a)- aurrizkirik; e- aurrizkia duen aditz erroaren gainean eratua da (hemendik aitzina [e-ERROA]), pertsona atzizkiak hari datxizkola: egi-zue, esa-da-zu, ekar-k, erran eza-k, entzun eza-zue…

26.1.5.4c Debekua adierazteko, hau da, ezezkako aginteran, agintera adizkiak baino, subjuntibozkoak erabiltzen dituzte ekialdeko hizkerek: egizu / egin ezazu! vs ez dezazula egin!; hator! vs ez hadila etor!; zaude! vs ez zaitezela egon! Mendebaldean eta erdialdean, berriz, aginterazko formari eusten zaio testuinguru horretan ere: ez ezak egin; ez hadi etor; ez zaitez egon. Forma bata ala bestea erabil, euskalki moderno guztiek murriztapen bera dute: adizki sintetikoak ezin daitezke ezezkako aginteran ager (**ez egik, **ez emazu…). Horretarako, adizki analitikora jo behar da: ez ezak egin / ez dezaala egin; ez ezazu eman / ez dezazula eman.

26.1.5.4d Agintera jokatugabeari dagokionez, ekialdean aditzoinaren bidez eratzen da, eta erdialdean eta mendebaldean partizipioaren bidez: sar etxean!; altxa burua!; har gehiago!; sartu etxean!; altxatu burua!; hartu gehiago! (ikus § 25.1.2a). Halere, iduri luke ekialdeko hizkerek agintera jokatugabea besteek baino gutiagotan erabiltzen dutela.

26.1.5.4e Jusibozko adizkiak desberdinak dira subjektua lehen edo hirugarren pertsonakoa izan. Lehen pertsonako jusiboa adizki sintetikoen edo [aditzoina + *edin/*ezan] adizki analitikoaren bidez adieraz daiteke. Bietan adizki jokatua orainekoa da eta -n atzizkia darama: goazen; mintza gaitezen; hau egin dezadan; sar nadin etxean; indar bat egin dezagun; demagun egia dela. Forma hauez gain ekialdeko euskalkiek [dugun + aditzoina] egitura dute lehen pertsona pluraleko subjektua duten aditz trantsitiboekin: dugun kanta!; dugun ikas! Ezezkako jusiboan [aditzoina + *edin/*ezan] adizki analitikoa baizik ez daiteke erabil; adizki jokatuak -n atzizkia beretzen du normalean: ez gaitezen joan!; ez gaitezen mintza!; ez dezagun ezer egin!

Hirugarren pertsonako jusiboak ere adizki sintetikoa edo [aditzoina + *edin/*ezan] adizki analitikoa izan ditzake oinarrian. Bizkitartean, bi modu daude adizki jokatuaren jokatzeko. Alde batetik, -la atzizkia beretzen duten oraineko adizkiak daude: doala antzarrak ferratzera!; datorrela Jauna gure bila!; Jainkoak dizula egun on!; bejondeizula!; berak egin dezala!; ez dezala gezurrik esan!; joan dadila bere etxera! Bestetik, [e-ERROA] oinarriari b- aurrizkia gehiturik formatutako adizkiak daude: betor!; etor bedi zure nahia!; bekar!; ekar beza!; hala biz!… Azken molde hau NOR 3. pertsonakoa duten adizkiei mugatua da, nahiz eta XVIII. eta XIX. mendeetako lapurterak beste pertsonetara hedatu formak dakartzan: Zure esku botheretsuak, ene Jainkoa, gida benaza (Xurio); Ethor bekizkik laguntzerat, eman behazate ene kolpeen gerizean (Baratziart); Eta berek athera begaitzazte (Duvoisin). Ezezkako jusiboan, hau da, debeku baten adierazteko, mendebaldean eta erdialdean b- aurrizkidun adizki analitikoei eusten zaie: ez bedi joan; ez bedi etor; ez beza ekar. Ekialdeko hizkerek, ordea, horren ordez -la atzizkidun adizki analitikora jotzen dute: ez dadila joan!; ez dadila etor!; ez dezala ekar. Mendebaldean ala ekialdean, ezezkako perpausetan -la atzizkidun adizkiak erabiltzekotan, adizki analitikoak erabiltzen dira, sekula ez sintetikoak: ez dadila etor (**ez datorrela); ez dadila joan (**ez doala); ez dezala ekar (**ez dakarrela).

26.1.5.4f Berori errespetuzko tratamenduarekin (§ 13.3.4), hirugarren pertsonako jusibozko formak erabiltzen dira; kasu horretan, egiazko agintera bihurtzen dira, agindua zuzenean ematen baitzaio 3. pertsona gisa tratatzen den solaskideari: Zaldun fededuna baldin bada berori, arren, ez biezat bizia kendu (Ezkiaga); Jaiki bedi berori (Ezkiaga); Hizpide xuxenera lotu bedi berori (Juan Garzia).

Ororen buru, ñabardurak ñabardura, aginterazko eta jusibozko forma jokatuak adizki sintetikoen edo [aditzoina + *edin/*ezan] adizki analitikoaren bidez osatzen dira.