Euskararen Gramatika

26.1. Adizki jokatuaren marka semantikoak eta formalak

26.1.1. Erroa

26.1.1a Adizki jokatuaren oinarrizko osagaia aditzaren erroa da; hari lotzen zaizkio perpausaren egiturarekin zerikusia duten komunztadura markak —hau da, pertsona eta numero markak—, eta aldiaren eta moduaren adierazle direnak (ikus ondoko atalak).

26.1.1b Adizki sintetikoen kasuan, adizki jokatuak bere eduki semantikoa ematen dio aditz sintagmari; bestela erranik, perpausean deskribatzen den egoera edo gertakaria adizki jokatuak adierazten du: Pellok semea ikastolara darama (eraman ekintza, adizki jokatuaren bidez adierazia).

Adizki analitikoen kasuan, gorago agerian eman bezala, adizki nagusiak —hau da, osagai jokatugabeak— dakar eduki lexikala eta adizki laguntzailea —hots, adizki jokatua— semantikoki hutsa da: Pello egunero joaten da amarengana (joan ekintza, ez izan); Mirenek kafea edan du (edan ekintza, ez *edun). Adizki analitiko gramatikalizatuenen kasuan, laguntzaile zenbait ez dira gehiago aditz beregain gisa erabiltzen (*edun mendebaldean, *edin eta *ezan euskalki guztietan, -iro- ekialdean) eta, ondorioz, batzuetan zaila da erroen jatorrizko eduki lexikala zein zen erratea (*ezan eta -iro- aditzena, adibidez). Erabilera beregain oro galtzearekin batean, beren forma jokatugabeak ere galdu dituzte; hortaz, haien aipamenezko forma berreraikia baita, izartxoaz markatzen dugu: *edun, *edin, *ezan eta -iro-.

Aditzak bere baitan duen eduki semantikoaren arabera, adizki sintetikoek eta analitikoek egoerak, gertaerak, ekintzak, prozesuak adieraz ditzakete; gramatika honetan, sinplifikatze aldera, ‘gertakari’ termino generiko gisa erabiliko dugu adizkiek dakartzaten adiera guztien ordezkatzeko.

26.1.2. Denbora eta aldia

26.1.2a Adizki sintetikoek eta analitikoek gertakari bat deskribatzearekin batean, denboraren ardatzean kokatzen dute.

Denbora marra horizontal batez irudika daiteke; erdian oraina kokatuko genuke, haren ezkerrean iragana eta haren eskuinean geroa.

26.1.2b Hizkuntzek gertakariak denboran kokatzeko garatu dituzten adierazpideak ez datoz beti bat denboraz dugun irudi zurrun horrekin. Adibidez, hizkuntza askok ez dute bereizketa morfologikorik orainaldiaren eta geroaldiaren artean; gure inguruko hizkuntzetan ere delako bereizketa ez da beti egiten: gazt. voy a casa/mañana voy al cine; fr. je vais chez moi/demain je vais au ciné; etxera noa/bihar zinera noa. Adibide hauetan, adizki berak erabiltzen dira orainaldian eta geroaldian kokatu gertakari bati erreferentzia egiteko; bi enuntziatuak bereizten dituena adberbioa da, hark kokatzen baititu denboraren ardatzean.

Halaber, kontakizunari bizitasuna emateko hizkuntza askok oraineko formak erabil ditzakete lehenaldian kokatu gertakari baten berri emateko: Izpura eta Arradoiko alderdira eskuin behaturik, ezker gero Uharte eta Izpegiko lephoari, abiatu zen pipa bat erre behar zuela hantxet, goxo-goxoan. Eskua sakelarat emaitearekin beraz, ohartzen da gauazko uriak bideak zikindurik, bere galtza ederrak dena ixti eta lohi dituela… Berroia! Halako gauza pollitak! Eta ezteietara doalarik! (Barbier). Ezaguna da, bestalde, ekialdeko hizkeretan atzo ikusi dut erraten dela, hau da, oraineko adizkia erabiltzen dela iraganaldiko gertakariei erreferentzia egiteko. Oraineko adizkiak denboraz kanpoko gertakariak eta egia orokorrak ekartzeko ere erabil daitezke: Behiek belarra jaten dute; Hartzek negu osoan lo egiten dute; Gizakiak tximinoetatik datoz; Denborarekin min guziak doaz.

Hori hala izanik, hizkuntzalaritzak denbora eta aldia (edo tempusa) bereizten ditu. Denbora kanpoko munduari dagokio eta balio nozionala du. Aldia, berriz, gramatikari dagokio: gertakari bat denboran kokatzeko aditzean erabiltzen den flexio-marka da. Gramatika honetan, honako bereizketa terminologikoa eginen dugu: oraina, iragana eta geroa kontzeptu gramatikalak eta formalak dira, orainaldia, iraganaldia eta geroaldia, berriz, kontzeptu nozionalak, esanahiari loturik daudenak.

26.1.2c Guti dira hiru denbora-mugekin bat eginez hiru aldiko sistema duten hizkuntzak. Hizkuntza gehienek banaketa bitarra dute beren aldian eta, beraz, beren adizkietan: (i) batzuek iragana vs ez-iragana (orainaldia, geroaldia) banaketa morfologikoa dute, erran nahi baita forma bat dutela iraganaldia adierazteko, eta beste bat eta bera orainaldiari eta geroaldiari erreferentzia egiteko; (ii) beste hizkuntza zenbaitek geroa vs ez-geroa (orainaldia, iraganaldia) banaketa dute, hau da, geroaldia adierazteko forma berezi bat dute eta beste bat eta bakarra orainaldia eta iraganaldia adierazteko.

26.1.2d Europako hizkuntza askok, euskarak barne, iragana vs ez-iragana banaketa dute. Euskaraz aldi oposizio hau a/e(n) morfemen arteko oposizioaren bitartez gauzatua da adizki jokatuetan. Morfema hauek aditz erroaren aitzinttoan kokatzen dira, eta adizkiak bi multzo nagusitan banatzen dituzte. Lehenik, a- morfema dutenek orainaldiko eta geroaldiko formak eratzen dituzte (dakar; etortzen zara; etorriko zara —orainaldiko laguntzailea izanagatik ere, egiturak geroaldia adierazten du—). Bistan dena, denboraren poderioz adizkiak opako bihurtzen baitira, adizki batzuetan a- aurrizkia ez da gehiago agerian, adibidez, dut, diot, dezaket adizkietan. Gero, e(n)- morfemak iraganeko eta alegiazko adizkiak sortzen ditu (zekarren, egin zenuen; nengoke, baledi…). Alabaina, aurrizki hauek ez dira aldi-oposizioa dakarten morfema bakarrak. Izan ere, NOR argumentua hirugarren pertsonakoa delarik (subjektua egitura intrantsitiboetan; objektua trantsitiboetan), adizkiak d- aurrizkia du paradigma ez-iraganean, hau da, orainaldiko eta geroaldiko adizkietan: dakar; etorriko da; egin du. Halaber, paradigma iraganean, 3. pertsonako subjektua duten iraganeko eta alegiazko adizkiak ez dira arras homonimoak: iraganekoek z- aurrizkia dute euskalki gehienetan eta euskara batuan (zuen, zekien), eta Ø- (hau da, aurrizkirik ez) mendebaldeko euskaran (eban, ekian); alegiazkoek, berriz, l- aurrizkia dute: zekarren vs lekarke, balekar; zetorren vs letorke, baletor. Gainera, iraganeko adizkiek -n atzizkia beretzen dute: zetorren, zekarren…

Euskararen adizki jokatuen oinarrian dagoen oposizio morfologiko hirutarra hobeki identifikatze aldera, iragana-ez-iragana oposizioaz baino, oraina-iragana-alegia oposizioaz mintzatuko gara gramatika honetan. Oraina multzoko adizkiek a- morfema daramate erroaren aitzinean eta d- aurrizkia adizkiaren hasieran NOR hirugarren pertsonakoa delarik (subjektua zein objektua izan); orainaldiko eta geroaldiko adizkien osatzeko erabiltzen dira nagusiki. Iragana multzoko adizkiek, berriz, e(n)- aurrizkiaz gain iraganaren bi marka dauzkate: -n atzizkia eta z- aurrizkia subjektua hirugarren pertsonakoa delarik. Adizki hauek iraganaldiko adizkien oinarrian daude. Azkenik, alegia multzoko adizkiek l- aurrizkiaz gain beherago deskribatuko diren hainbat berezitasun morfologiko dauzkate (§ 26.1.5.2), iragana multzotik bereizteko arrazoi sendoak ematen dituztenak.

26.1.3. Aldi motak

26.1.3a Solasaldiaren unea erreferentzia-puntutzat daukan aldiari aldi absolutua erraten zaio (Comrie 1976). Bizkitartean, euskaraz eta hizkuntza askotan, aldi absolutu-erlatiboak ere badaude. Hauetan, testuinguruak ezartzen du erreferentzia-puntua: adizkiek badute denbora-erreferentzia bat, solasaldiaren unea aitzin edo ondotik finkatua, baina kontatzen duten gertakaria erreferentzia- puntu horren arabera kokatzen dute —ez (soilik) solasaldiaren unearen arabera—. Halakoa da pluskuanperfektua: erreferentzia-puntua solasaldiaren unea baino lehen finkatua du, hau da, iraganaldian; baina deskribatzen duen gertakaria delako iraganaldiko erreferentzia-puntu hori baino lehen agitu da:

Adibidez, Ordu bietarako Pello etxera heldua zen esaldian, ordu bietarako adberbioak erreferentzia-puntu bat ezartzen du iraganaldian, eta adizkiak Pello erreferentzia-puntu hori baino lehen heldu zela adierazten du. Halaber, Heldu nintzenerako Pello joana zen esaldian, heldu nintzenerako perpausak, hots, ni heltzeak denbora-muga markatzen du iraganaldian, eta Pelloren joatea muga hura baino lehen kokatua da.

26.1.3b Geroaldiko perfektua beste aldi absolutu-erlatibo posiblea da: Hilabete honen bukaerarako, etxea saldua izanen dut esaldian, adberbioak etorkizunean finkatzen duen denbora-muga baino lehen (hau da, hilabetearen bukaera) kokatua da geroaldiko gertakaria (hau da, etxearen salmenta).

Ororen buru, aldi absolutibo-erlatiboei esker, gertakariak kronologikoki antola eta konta daitezke.

26.1.4. Aspektua

Ikusi dugu adizkiek kontatzen duten gertakaria denboraren ardatzean kokatua dela. Aspektuak, preseski, denbora horren egituraketa zehazten du.

Aspektua lau maila desberdinetan gauzatzen da (Chung & Timberlake 1985): (i) aditzaren beraren izaera lexikalean (aspektu lexikala. Adibidez, erosi); (ii) predikatuaren mailan (aditza eta haren argumentuak. Adibidez, Jonek autoa erosi); (iii) perpausaren mailan (predikatua perpausaren mailan, hots, aditza eta haren argumentuak denboraren ardatzean eta aspektuaren egituran kokaturik: Bezperan Jonek autoa erosi zuen); (iv) testu-mailan (perpausa, harekin lotuak diren hainbat perpausen testuinguruan): Nahiz eta ez zion inori esan, bezperan Jonek autoa erosi zuen eta bere garajean ezkutatu. Maila bakoitzak bere garrantzia izanik ere, praktikan, bereizketa garrantzitsuena aipatu lehen hiruren artekoa da. Ondoko ataletan, lehenik aspektu lexikala eta predikatu-mailakoa aztertuko ditugu, eta ondotik, perpausaren mailakoa.

26.1.4.1. Aspektu lexikala eta predikatuaren mailakoa

26.1.4.1a Erran bezala, aspektu lexikala (edo aktionsart) aditzak bere baitarik dakarren aspektuari dagokio. Hauek dira aditzetan aurkitzen diren aspektu-oposizio nagusiak²²⁴: estatibo/dinamiko, teliko/ateliko, puntual/iraunkor (Comrie 1976).

Aditz estatiboek deskribatzen duten egoeraren fase guztiak berdinak dira; ez da aldaketarik, ez mugimendurik, eta egoera horrek berenaz jarraitzen du horretarako indar berezirik egin gabe. Halakoak dira, besteak beste, jakin, ulertu, ikusi, entzun, maitatu, ukan aditzak. Aditz dinamikoei dagokienez, aldaketak eta fase desberdinak daude; ez du berenaz jarraitzen, hau da, jarraitu ahal izateko indar berezi bat egin behar da. Mota horretakoak dira, adibidez, laster egin, igeri egin, irakurri, jan, erre, borrokatu aditzak.

Aditz telikoek badute hastapen bat eta bukaera bat (gehi, normalki, egoera aldaketa bat); atelikoek, berriz, ez dute bukaerarik. Aditz estatiboak atelikoak dira; baina dinamikoen artean telikoak (egin, etorri, kendu, ito) edo atelikoak (ibili, jostatu) izan daitezke.

Aditz puntualek denboran irauten ez duen gertakari bat deskribatzen dute; hau da, barne egiturarik ez duen gertakari bat, momentukoa dena. Mota horretakoa da iritsi aditza; Mendi puntara iritsi da erraten dugunean, heldu baino lehenagoko egoera ez da iristen ari. Lehenago igo edo ibili prozesuak ditugu, eta momentu batean iritsi. Haatik, aditz iraunkorrek denbora-tarte bat irauten duen gertakari bat deskribatzen dute, adibidez, ibili edo igo aditzak.

26.1.4.1b Agerian eman berri ditugun oposizioak gurutza daitezke: oro har, aditz estatiboak eta dinamikoak atelikoak diren neurrian, iraunkorrak dira (egon, izan, ezagutu; ibili, igeri egin, irakurri). Gisa berean, aditz telikoak puntualak (iraupenik ez, zapartatu, agertu, iritsi) edo iraunkorrak (iraupentxo bat bederen, adibidez urtu, idortu, sendatu, ikasi) izan daitezke.

26.1.4.1c Gorago erran dugu aspektuaz ari garenean aditzaren lexikoaren mailako aspektua eta predikatuaren mailakoa bereizi behar direla. Izan ere, aditzak bere argumentuekin duen harremanak gertakariaren aspektua ezartzen du. Hopper & Thompsonek (1980) erakutsi dute trantsitibotasunak, hau da, aditzak objektu bat izateak, eta definitutasunak, zehazkiago, aditzaren objektua definitua izateak, telikotasuna ekartzen dutela. Ororen buru, aditz asko atelikoak dira intrantsitibo direnean, eta telikoak trantsitibo direnean. Adibidez, kantatu aditza atelikoa da objekturik gabe edo objektu indefinitu batekin erabilia delarik: Jon abesten ari da; Jon kantuak abesten ari da. Objektu definitu batekin, berriz, prozesu telikoa adierazten du: Jon kantu bat abesten ari da; Jon bi kantu abesten ari da. Gisa berean, Jonek idatzi du atelikoa da (ez dakigu idazketa-lana bukatu duen), baina Jonek gutuna idatzi du telikoa (gutunaren idazketa bukatu du) (Chung & Timberlake 1985).

26.1.4.2. Aspektu gramatikala

26.1.4.2a Perpausaren mailako aspektua gramatika-kategoria bat da, eta, edozein gramatika-kategoria bezala, hizkuntzaren flexio-morfologiaren bitartez adieraz daiteke.

Aspektu oposizio nagusia, burutu vs burutugabe oposizioa da. Aspektu burutuak, egoera gauzatua, burutua adierazten du (hots, hastapena, garapena eta bukaera duena —hau da, ez soilik bukatutasuna—). Ez die baitezpada denbora- tarte labur bati edo gertakari puntual bati erreferentzia egiten. Adibidez, Proiektu hori 30 urtez landu zuen esaldian, ikusten dugu denbora-tarte luzea behar izan duen prozesua dugula, eta ez dela puntuala izan. Hortaz, zuzenago dateke erratea aspektu burutuak gertakari baten berri ematen duela haren barne garapenari buruzko xehetasunik eman gabe (Comrie 1976).

26.1.4.2b Aspektu burutugabeak, berriz, gertakari baten barne garapena zehazten du, nolabait egoera barnetik ikusita. Burutugabetasunaren barnean, ohitura (denbora-tarte zabal baten ezaugarri dena) eta aspektu jarraikorra (continuous, erreferentzia-puntuan bidean dena) bereizten ditu Comriek (1976), eta azken horren barnean, progresiboa (erreferentzia-puntuan garatzen ari dena, hots, iraute bat duena) eta ez-progresiboa, hau da, puntukaria. Oro har erran daiteke hizkuntza guztiek badauzkatela oposizio semantiko horiek, baina ez direla denetan morfologikoki markatuak. Hizkuntza batzuetan, aspektu progresiboaren eta puntukariaren arteko bereizketa nahitaez markatu behar da, bakoitzari dagokion forma erabiliz. Beste batzuetan, berriz, progresiboaren forma bereizgarrien erabilera aukerakoa da. Bigarren multzo horretakoa da euskara, kantatzen du / kantatzen ari da, biak erabil baitaitezke ekintza garatzen ari dela adierazteko. Gisa berean, ohiturazko forma bat izanik ere (Jon etorri ohi da, Jon ibili ohi zen), ez da nahitaezkoa, [-t(z)en + izan/*edun] adizki analitikoak ohituraren irakurketa izan lezakeelako: Jon goizero etortzen da; Jonek txakurra egunero ateratzen zuen.

26.1.4.2c Aditzak bere baitarik dakarren aspektu lexikalak perpausaren mailako aspektua franko mugatzen du. Izan ere, konbinaketa batzuk ezinezkoak dira; adibidez, estatibotasuna eta progresibotasuna ezin daitezke konbina (*izaten ari da, *egoten ari da, *irauten ari naiz, *maitatzen ari naiz…), ezta puntualtasuna eta burutugabetasuna ere: *zapartatzen da, *iristen da, *agertzen da. Gainera, aditz batzuen balioa aldatzen da ezartzen zaien aspektu gramatikalaren arabera. Adibidez, aditz telikoen esanahia izugarri murriztua da burutu/burutugabe oposizioarekin bateratzen delarik: Pellok pastel bat egin zuen edo Pellok pastel bat egin du esaldietan aditzera ematen da prozesua bururaino eraman dela, pastela egina dela; aldiz, aspektu burutugabean ezarriz geroz, prozesu atelikoa dugu: Pellok pastel bat egiten zuen (ez da erraten pastela egin zen ala ez; erraten den bakarra da denboraren kokapen jakin batean Pello horretan ari zela). Gisa berean, berez telikoak diren aditz batzuek interpretazio atelikoa dute denbora jakin batzuetan (orainaldian, lehenaldi burutugabean), eta telikoa besteetan (lehenaldi burutuan eta geroaldian): ingelesa ikasten dut / ingelesa ikasten nuen vs ingelesa ikasi dut, ingelesa ikasi nuen, ingelesa ikasiko dut.

26.1.4.2d Osagai adberbialek ere perpausaren aspektu-irakurketa alda dezakete: Jonek etxea bi egunez tindatu du erraten dugularik, aditzera ematen da prozesua ez dela bururaino eraman, hots, nahiz eta Jonek bi egunez lan egin duen, etxearen tindaketa ez dela bukatua; aldiz, Jonek etxea bi egunetan tindatu du esaldian, etxearen tindaketa bukatua dela erraten zaigu. Gisa berean, mugimendu aditzak berez atelikoak dira, baina leku-mugak zehaztuak direlarik, telikoak: Jon ibili da atelikoa vs Jon elizatik plazara ibili da telikoa.

26.1.4.2e Adizki jokatua sintetikoa ala analitikoa izan, aspektu gramatikala ez da gisa berean ezartzen. Adizki sintetikoetan, hizkuntza batzuek aspektu marka argia, errazki identifikagarria dute; beste batzuek, berriz, adizki markatugabea dute aspektuari dagokionez. Adibidez, euskaraz adizki sintetikoek balio burutugabea dute orainean eta iraganean, burutugabetasunaren marka litzatekeen morfemarik ez izanagatik: nator, dakar, zetorren, nengoen… Adizki analitikoetan, egitura osoak dakar aspektua nahiz eta deskribapen askotan adizki nagusiaren forma aspektualki markatutzat hartzen den. Adibidez, euskaraz partizipio burutua oinarri duten adizki analitikoek aspektu burutua ekartzen baitute (etorri naiz, hartu nuen), [-tu] partizipio atzizkia aspektu burutuaren markatzat hartu ohi da. Halaber, partizipio burutugabea (hau da, aditz izena lokatiboan) oinarri duten egitura analitikoek adizki burutugabeak osatu ohi baitituzte, euskalariek [-t(z)en] atzizkia aspektu burutugabearen markatzat daukate. Hortik, aditzoina ‘biluzia’ den ber, aspektualki ez-markatutzat jotzen da euskal gramatika askotan (ikus § 26.3.2).

26.1.5. Modua

26.1.5.1. Indikatiboa eta subjuntiboa

Europa mendebaldeko hizkuntza askok ez bezala, euskarak ez du indikatibo/subjuntibo bereizketa morfologikorik bere adizki jokatuan; haatik, subjuntibozkotzat daukagun adizki analitiko bat badu, [aditzoina + *edin/*ezan] egitura hain zuzen —mendebaldean [-tu + egin] da adizki analitiko trantsitiboa, ez [aditzoina + *ezan]—. Delako forma adizki analitikoei dagokien atalean deskribatuko dugu (§ 26.3.5.1b) eta haren erabilerak § 26.6.2.1 atalean aztertuko ditugu.

26.1.5.2. Alegiazko adizkiak

26.1.5.2a Alegiazko adizkiak balizko mundu batez mintzatzeko erabiltzen dira, alegiazko errealitate bati erreferentzia egiteko. Gorago erran dugun bezala (§ 26.1.2d), iragana vs ez-iragana oposizio morfologikoa dago euskararen adizki jokatuen erdian. Ez-iragana multzoko adizkiek a- aurrizkia daramate eta orainaldiko eta geroaldiko adizkiak osatzen dituzte: nator, etorriko zara. Aldiz, iragana multzoko adizkiek e(n)- morfema dute eta lehenaldiko eta alegiazko adizkiak sortzen dituzte: nentorren-banentor-nentorke; zentozen-bazentoz-zentozke; zetorren-baletor-letorke; genekien-bageneki, genekike…

Adibideek erakusten duten bezala, nahiz eta lehenaldiko eta alegiazko adizkiak bat datozen erroaren aurreko markan, beste bi ezaugarritan bereizten dira: (i) iraganekoek, alegiazkoek ez bezala, -n atzizkia dute; (ii) adizkiaren subjektua 3. pertsonakoa delarik, alegiazko formek l- aurrizkia dute (baletor, letorke; balu, luke; baleki, lekike), iraganekoek, berriz, z- aurrizkia euskalki gehienetan eta euskara batuan (zetorren, zuen, zekien) —Ø- mendebaldeko hizkeretan: etorren, eban, ekien—.

26.1.5.2b Alegiazko forma horiek beste berezitasun bat dute. Erran dugu ez dutela iraganeko atzizkirik hartzen; ezin dute, hargatik, atzizkirik edo aurrizkirik gabe agertu, hau da, ez dugu **nentor, **henkar, **letor, **lu, **leki bezalako adizkirik. Alegiazko formak bi itxuratan agertzen dira: (i) -ke atzizki modalarekin (nentorke, zenuke, luke, lekike, litzateke…) edo (ii) ba- aurrizkiarekin (banentor, bazenu, balu, baleki, balitz…). Bistan dena, bi forma horien erabilerak desberdinak dira: -ke atzizkia duten formak perpaus nagusian erabiltzen dira (etxe hau tindaturik ederragoa litzateke; ez nuke arazorik lanez aldatzeko; gogotik bisitatuko nuke Pariseko arte museoa), edo baldintza irrealeko apodosian (hegan baneki txoria harrapatuko nuke / harrapa nezake; diru asko balu etxe handiago bat erosiko luke / eros lezake); alabaina, bietan alegiazko gertakari baten berri ematen da, hau da, ez oraineko, ez iraganeko gertakari bat, baizik eta egoera jakin batean, mundu irreal batean, gerta litekeena. Ba- aurrizkia daramaten alegiazko adizkiak, berriz, baldintza irrealeko protasian erabiltzen dira (ingelesez baleki, asko bidaiatuko luke; egia aitortu banio, asko minduko zen), edo hartarik eratorriak diren desideratibozko formetan (otsoak jan baleza!; egia balitz!) (ikus § 34). Edozein kasutan, esan daiteke oro har (baldin) ba- aurrizkia eta -ke atzizkia ez direla batera agertzen: **banentorke, **baletorke, **bazenuke. Batzuetan, -ke atzizkia duten alegiazko formek ba- aurrizki bat dute, baina ez da oraintxe aurkeztu duguna, baieztapenezko ba- baizik: Bazenuke zer erran; Baliteke Pello bihar etortzea; Bazenekike haren etxeraino heltzen?

26.1.5.2c Ondoko taulan, etorri aditzaren iraganeko eta alegiazko paradigmak parez pare ezartzen dira bi forma multzoen arteko desberdintasun formalen agerian emateko.

Orain arte erabili ditugun adibideetan ikusten den bezala, alegiazko adizkiak sintetikoak edo egitura analitikoetako laguntzaileak izan daitezke. Bestela erranik, adizki sintetiko eta analitiko guztiek paradigma errealaz gain (oraina, iragana) alegiazkoa ere badute (alegiazko adizki analitikoez, ikus beherago § 26.3.5.3).

26.1.5.3. -ke atzizkia

26.1.5.3a Ezbairik gabe, modu markatzailerik hedatuena -ke atzizkia da (-teke forma du izan eta *edin aditzen NOR paradigman: naizateke/naiteke, dateke/daiteke, nintzateke/ninteke, zinatekeen/zintezkeen). Izan ere, oraineko eta iraganeko aldietako adizkiek beretu dezakete, baita alegiazkoek ere: dateke/zatekeen/liteke; dakarke/zekarkeen/lekarke; duke/zukeen/luke. Halaber, bai adizki sintetikoei, bai analitikoetako laguntzaileei heda dakieke: datorke, etortzen dateke, etorri dateke, etor daiteke; zekarkeen, ekartzen zukeen, ekarri zukeen, ekar zezakeen; lekike, jakin lezake…

26.1.5.3b Alabaina, forma hauetan guztietan ez du betekizun bera. Euskara modernoan, hiru balio modal hauek dakartza: (i) alegia, (ii) ahalera, (iii) modalitate epistemikoa (ikus § 10.4.1 eta § 26.6.3.2). Gorago erakutsi dugu baldintzazko protasitik kanpo alegiazko formek -ke atzizkia nahitaezkoa dutela (nintzateke; luke; letorke; lioke…); bestela erranik, -ke atzizkia alegiaren markatzailea da. Gisa berean, ahalerazko adizki sintetikoek eta [aditzoina + *edin, *ezan] adizki analitikoa oinarri dutenek -ke beharrezkoa dute: datorke; etor daiteke; egin dezaket; joan zintezkeen; sal zenezakeen. Azkenik, ekialdeko hizkeretan —baina antzina euskalki gehiagotan ere hala zen—, -ke atzizkia modalitate epistemikoaren mailakoa da; hizlariak kontatzen duenarekiko ziurtasunaz zer iritzi duen islatzen du. Zehatzago, -ke atzizkia, segurtasunik gabe mintzo garelarik, erraten dugunarekin halako distantzia baten hartzeko erabiltzen da: Ana bere lagunaren etxean dateke (‘ziurrenik Ana bere lagunaren etxean da, baina ez naiz segur’); Aitorrek portuan lan egiten duke (‘ziurrenik Aitorrek portuan lan egiten du, baina ez naiz segur’); Haurrak bart egin zituzkeen etxeko lanak (‘ziurrenik haurrak bart egin zituen etxeko lanak, baina ez naiz segur’). Beherago ikusiko dugu ez dela modalitate epistemikoaren adierazpide bakarra (§ 26.6.3.2). Euskara zaharrean, betekizun modal horiez gain denborazkoa ere bazuen -ke atzizkiak, geroaldiari erreferentzia egiteko erabiltzen baitzen. Hura bereturik oraineko adizkiek gertakaria geroaldian kokatzen zuten: Hogei urtetan eztena, hogei eta hamarretan eztakiena, eta berrogeietan eztuena, da jagoiti eztatena, eztakikena eta eztukeena (Oihenart). Orobat, aginterazko adizkiei gehiturik etorkizunean betetzeko agindua ematen zen: Zagokez isilik (RS); Jentil onbrea, ona çatozque/ gura banoçu gozadu (Lazarraga).

26.1.5.4. Aginte adizkiak

26.1.5.4a Hizkuntza gehienek bezala, euskarak adizki multzo bat dauka aginduak emateko: hago isilik!; haika, mutil, jaiki hadi!; bil itzazue zuen puskak!; erran beza egia!; has dadila festa! Ez dira, hargatik, aginduen adieraztera mugatuak, besteak beste, aholkuak (ez ezazu jan hori, gero, gaixotu eginen zara eta!), erreguak (etor zaitez laguntzera, mesedez!), debekuak (ez bedi erre tabernaren barruan!) eta baimenak (sar zaitez!, joan bitez festara!) ere adieraz baititzakete.

Agindua, aholkua, debekua edo baimena solaskideari (edo solaskideei) baizik ez dakioke zuzenean adieraz, eta beraz, egiazki, agintera 2. pertsonakoa da, eta nehola ere ez 1. ala 3. pertsonakoa. Hori hala izanik, bereizketa terminologiko bat egin ohi da bi forma multzoen artean, agintera 2. pertsonako aginte adizkiei mugatuz, eta 1. eta 3. pertsonetako aginte adizkiak jusibo gisa izendatuz. Bereizketa hau morfologian islatu ohi da, hizkuntza askotan aginterazko eta jusibozko adizkiak desberdinak baitira. Euskaraz ere halaxe da orain ikusiko dugun bezala.

26.1.5.4b Euskaraz, aginterazko adizkiak jokatuak edo jokatugabeak izan daitezke. Agintera jokatua adizki sintetikoen edo [aditzoina + *edin/*ezan] adizki analitikoaren bidez eratzen da euskalki gehienetan eta euskara batuan —mendebaldeko hizkerek [-tu + egin] adizki analitikoa dute [aditzoina + *ezan] adizkiaren ordez: esan egizu ‘esan ezazu’—. Morfologikoki bereziak dira bietan erabiltzen diren adizki jokatu zenbait. Adizki intrantsitiboak oraineko adizkien homonimoak dira: oraintxe zatoz? / zatoz hona!; noiz hoa lanera? / hoa hemendik!; etxean zaude? / zaude istant bat! Bien arteko bereizketa intonazioan eta adizkiaren kokapenean gauzatzen da: aginterazko adizkiek intonazio bizia dute eta esaldiaren hastapenean kokatuak dira. Halaber, 1. pertsonako objektua duten adizki trantsitiboek oraineko adizkien eitea dute: Nahi dut entzun nazazun / entzun nazakezu / entzun nazazu!; Nahi dugu lagundu gaitzazun / lagundu gaitzakezu / lagundu gaitzazu!… Bide batez, objektua 1. pertsonakoa delarik, adizki analitikoa baizik ez daiteke erabil (ikus § 26.2.3c). Haatik, 3. pertsonako objektua duten adizkiak berezi-bereziak dira. Kasu horretan, adizkiak ez du oraineko formek duten d(a)- aurrizkirik; e- aurrizkia duen aditz erroaren gainean eratua da (hemendik aitzina [e-ERROA]), pertsona atzizkiak hari datxizkola: egi-zue, esa-da-zu, ekar-k, erran eza-k, entzun eza-zue…

26.1.5.4c Debekua adierazteko, hau da, ezezkako aginteran, agintera adizkiak baino, subjuntibozkoak erabiltzen dituzte ekialdeko hizkerek: egizu / egin ezazu! vs ez dezazula egin!; hator! vs ez hadila etor!; zaude! vs ez zaitezela egon! Mendebaldean eta erdialdean, berriz, aginterazko formari eusten zaio testuinguru horretan ere: ez ezak egin; ez hadi etor; ez zaitez egon. Forma bata ala bestea erabil, euskalki moderno guztiek murriztapen bera dute: adizki sintetikoak ezin daitezke ezezkako aginteran ager (**ez egik, **ez emazu…). Horretarako, adizki analitikora jo behar da: ez ezak egin / ez dezaala egin; ez ezazu eman / ez dezazula eman.

26.1.5.4d Agintera jokatugabeari dagokionez, ekialdean aditzoinaren bidez eratzen da, eta erdialdean eta mendebaldean partizipioaren bidez: sar etxean!; altxa burua!; har gehiago!; sartu etxean!; altxatu burua!; hartu gehiago! (ikus § 25.1.2a). Halere, iduri luke ekialdeko hizkerek agintera jokatugabea besteek baino gutiagotan erabiltzen dutela.

26.1.5.4e Jusibozko adizkiak desberdinak dira subjektua lehen edo hirugarren pertsonakoa izan. Lehen pertsonako jusiboa adizki sintetikoen edo [aditzoina + *edin/*ezan] adizki analitikoaren bidez adieraz daiteke. Bietan adizki jokatua orainekoa da eta -n atzizkia darama: goazen; mintza gaitezen; hau egin dezadan; sar nadin etxean; indar bat egin dezagun; demagun egia dela. Forma hauez gain ekialdeko euskalkiek [dugun + aditzoina] egitura dute lehen pertsona pluraleko subjektua duten aditz trantsitiboekin: dugun kanta!; dugun ikas! Ezezkako jusiboan [aditzoina + *edin/*ezan] adizki analitikoa baizik ez daiteke erabil; adizki jokatuak -n atzizkia beretzen du normalean: ez gaitezen joan!; ez gaitezen mintza!; ez dezagun ezer egin!

Hirugarren pertsonako jusiboak ere adizki sintetikoa edo [aditzoina + *edin/*ezan] adizki analitikoa izan ditzake oinarrian. Bizkitartean, bi modu daude adizki jokatuaren jokatzeko. Alde batetik, -la atzizkia beretzen duten oraineko adizkiak daude: doala antzarrak ferratzera!; datorrela Jauna gure bila!; Jainkoak dizula egun on!; bejondeizula!; berak egin dezala!; ez dezala gezurrik esan!; joan dadila bere etxera! Bestetik, [e-ERROA] oinarriari b- aurrizkia gehiturik formatutako adizkiak daude: betor!; etor bedi zure nahia!; bekar!; ekar beza!; hala biz!… Azken molde hau NOR 3. pertsonakoa duten adizkiei mugatua da, nahiz eta XVIII. eta XIX. mendeetako lapurterak beste pertsonetara hedatu formak dakartzan: Zure esku botheretsuak, ene Jainkoa, gida benaza (Xurio); Ethor bekizkik laguntzerat, eman behazate ene kolpeen gerizean (Baratziart); Eta berek athera begaitzazte (Duvoisin). Ezezkako jusiboan, hau da, debeku baten adierazteko, mendebaldean eta erdialdean b- aurrizkidun adizki analitikoei eusten zaie: ez bedi joan; ez bedi etor; ez beza ekar. Ekialdeko hizkerek, ordea, horren ordez -la atzizkidun adizki analitikora jotzen dute: ez dadila joan!; ez dadila etor!; ez dezala ekar. Mendebaldean ala ekialdean, ezezkako perpausetan -la atzizkidun adizkiak erabiltzekotan, adizki analitikoak erabiltzen dira, sekula ez sintetikoak: ez dadila etor (**ez datorrela); ez dadila joan (**ez doala); ez dezala ekar (**ez dakarrela).

26.1.5.4f Berori errespetuzko tratamenduarekin (§ 13.3.4), hirugarren pertsonako jusibozko formak erabiltzen dira; kasu horretan, egiazko agintera bihurtzen dira, agindua zuzenean ematen baitzaio 3. pertsona gisa tratatzen den solaskideari: Zaldun fededuna baldin bada berori, arren, ez biezat bizia kendu (Ezkiaga); Jaiki bedi berori (Ezkiaga); Hizpide xuxenera lotu bedi berori (Juan Garzia).

Ororen buru, ñabardurak ñabardura, aginterazko eta jusibozko forma jokatuak adizki sintetikoen edo [aditzoina + *edin/*ezan] adizki analitikoaren bidez osatzen dira.

26.1.6. Pertsona

26.1.6a Hizkuntza askotan, adizki jokatuak aldi, aspektu eta modu markez gain pertsona markak ere har ditzake. Zehatzago, predikatuaren argumentuak (subjektua, objektua eta zeharkako objektua), perpausean izen sintagmetan gauzatzen direnak, adizki jokatuan isla daitezke pertsona-marken bitartez. Adibidez, auzo-erdarek predikatuaren subjektua adizki jokatuan islatzen dute hari pertsona-atzizkiak erantsiz: canto, cantas, canta, cantamos, cantáis, cantan; je chante, tu chantes, il chante, nous chantons, vous chantez, ils chantent. Euskarak, aldiz, predikatuak izan ditzakeen hiru argumentuekin du komunztadura, hau da, perpausean ager daitezkeen NOR, NORI eta NORK izen sintagmekin —sintagma hauek agerian izan ala isilduak—.

1) N-ator adizkian, n- aurrizkia perpauseko ni ISaren erreferentziakidea da, esaten digu NOR den datorrena.

2) N-ator-ki-zu adizkian, n- aurrizkia perpauseko ni ISaren erreferentziakidea da, eta -zu atzizkia perpauseko zu ISarena; hau da, esaten digu NOR den datorrena eta NORI datorkion, edo norengana datorren.

3) N-arama-ZU adizkian, -zu atzizkia NORK sintagmari dagokio eta eramailea nor den esaten du; n- aurrizkia perpauseko ni ISaren erreferentziakidea da, hau da, eramana dena.

4) D-akar-ki-GU-ZU adizkian, -zu atzizkia NORK sintagmari dagokio eta ekarlea nor den esaten du; -gu atzizkia perpauseko gu ISaren erreferentziakidea da, hau da, ekartze horren onuraduna; objektua, hots, ekarria dena, morfologikoki ez da markatua.

Adibide hauek erakusten duten bezala, pertsona komunztadura aurrizkien edo atzizkien bidez gauzatzen da adizkian. Ondoko taulan, pertsona bakoitzaren markak zein diren zehazten dugu.

26.1.6b Aldi eta modu gehienetan, absolutibozko komunztadura ezkerreko zutabean agertzen diren aurrizkien bidez egiten da; ergatibozko eta datibozko komunztaduraren islatzea, berriz, eskuineko zutabeko atzizkien bidez. Bizkitartean, ondoko hiru baldintzak betetzen direlarik, subjektu ergatiboarekiko komunztadura aurrizkien bidez egiten da: (i) aditza iraganekoa edo baldintza irrealekoa bada; (ii) subjektu ergatiboa 1. edo 2. pertsonakoa bada; (iii) objektua 3. pertsonakoa bada. Ergatiboaren lekualdatze horren ondorioz txandaketa ugari dugu paradigmetan. Hona adibide batzuk: dut vs nuen, banu, nuke; duzu vs zenuen, bazenu, zenuke…

26.1.6c Eskuineko zutabean agertzen diren atzizkiak salbuespenik gabe datibozko eta ergatibozko komunztadura-atzizkiak dira. Bietan, singularreko lehen eta bigarren pertsonetako atzizkiek bi forma desberdin dituzte adizkian duten kokapenaren arabera. Adizkiaren bukaera absolutuan kokatuak direlarik, lehen pertsonak -t atzizkia du eta bigarrenak -k (maskulinoa) edo -n (femeninoa). Haatik, adizkiaren barnean kokatuak direlarik, hau da, ondotik beste atzizki bat gehitzen zaielarik (-n, -la menderagailuak, -n iraganaren marka, edo beste komunztadura atzizki bat), lehen pertsonako marka -da atzizkia da eta bigarren pertsonakoa -a (maskulinoa) edo -na (femeninoa): dut vs dudan, zait vs zitzaidan, duk vs zuan, dun vs dinan. Datibozko eta ergatibozko atzizkien arteko homonimotasunak ez du, normalean, anbiguotasunik sortzen. Preseski, euskarak bien arteko bereizketa egiteko molde bat garatua du: komunztadura atzizkiak datibozko komunztadura adierazten duenean, oso ohikoa da haren aitzinttoan -ki morfema kokatzea: datorkit, daramazkio, dagokio… Atzizki horren funtzioa ondotik datibozko komunztadura-atzizkia datorrela erakustea da. Horregatik, datibo-markatzaile deitu ohi zaio (ingelesez dative flag).

26.1.6d Lehen eta bigarren pertsonak (§ 13.3) solasaldiaren eragileak dira, lehen pertsona hizketan ari baita eta bigarrenari zuzentzen baitzaio. Hirugarrena, aldiz, elkarrizketatik kanpo gelditzen da, ez du solasaldian parte hartzen. Hori hala izanik, hizkuntza askotan 3. pertsona ez da beste pertsonen gisan tratatzen (“ez-pertsona” zela zioen Benvenistek), eta ondorioz, markatugabea da. Euskalaritzak aspalditik erakutsi du adizkietan biltzen diren d-, z-, l- aurrizkiak aldi edo modu markak direla, eta nehondik ere ez pertsona markak (§ 26.1.2d). Hortaz, goiko taulan agertzen den bezala, euskaraz 3. pertsonak ez du absolutibozko eta ergatibozko markarik. Alabaina, datiboan marka berezia du, -o singularrean eta -(t)e pluralean.

26.1.6e Badakigu berez gaurko euskaran zu bigarren pertsona singularreko izenordaina dela. Euskaldun askorentzat bakarra da, gainera; beste askorentzat, berriz, hi parean du. Baina garbi dago aditzaren morfologiaren aldetik, plural gisa lan egiten duela (§ 26.1.7a). Horregatik, hain zuzen, pertsona komunztadura atzizkiei eskaini taulan, pluraleko formen artean sailkatu dugu —eta 2p deitu—.

26.1.7. Numeroa

26.1.7a Euskaraz numero komunztadura ere agertzen da adizki jokatuan. Gorago ikusi bezala (§ 26.1.6), adizkiak NOR argumentua lehen edo bigarren pertsonakoa den islatzen du pertsona marken bitartez; alabaina, NOR argumentua gu, zu, eta zuek delarik, pertsona markaz gain pluralgilea ere beretzen du adizkiak. Hauek dira NOR sintagmaren pluralgileak:

– -z(ki): zaigu vs zaizkigu (jatorrian -ki datibo markatzailea izanagatik, ematen du -zki pluralgilearen parte gisa berranalizatua dela)

– -z: doa vs doaz

– -tza: dabil vs dabiltza

– -it-: nauzu vs gaituzu

26.1.7b Hirugarren pertsona singularra eta plurala bereizteko, -(t)e pluralgilea erabiltzen da, hirugarren pertsona hori NORK (esan du / esan dute) eta NORI denean (esan dio / esan die). Baina ez da pluralgile horren erabilera bakarra, zu eta zuek pertsonen adizkien bereizteko ere erabiltzen baita (ekarri dizut / ekarri dizuet; egin duzu / egin duzue; zabiltza/zabiltzate; zenuen/zenuten), baita NOR pertsona zenbaiten pluralgile gisa ere: dago/daude; hago/zaude.

26.1.7c Adizki askok pluralgile bat baino gehiago dute pertsona beraren pluraltasuna markatzeko. Adibidez, -z ager daiteke -ke modu markaren aitzinean -it- pluralgilea indartzeko: egingo luke / egingo lituzke (eta ez **egingo lituke); ikusi ditu / ikusi dituzke. Gisa berean, *edin-en adizkietan -z eta -te- batera erabiltzen dira: zaitez, gaitezen, daitezen. Zalantzarik gabe, -it- eta -te- pluralgile zaharrak ihartu arau pluraltasuna berriz markatzeko beharra sentitu dukete hiztunek. Orobat, NORK 3. pertsona pluralekoa delarik, -te/-zte txandaka daude NOR singularra den edo plurala: naute, haute, dute vs zaituzte, gaituzte, dituzte.

²²⁴ Sailkapen honek Vendler-ek (1967) proposatu zuenarekin bat egiten du; hark lau sail nagusitan banatu zituen aditzak: egoerak, jarduerak, burutzapenak eta erdiespenak.