Euskararen Gramatika

26.2. Adizki sintetikoak

26.2.1. Sarrera

26.2.1a Kapitulu honen hasieran erran den bezala, euskal aditz gehienak adizki analitikoen (perifrastiko ere deituak gramatiketan) bitartez jokatzen dira, eta jokabide sintetikoa (trinko ere deituak) arras bazterrekoa da. Hauek dira, gaur egun, adizki sintetikoak dituzten aditzak: atxiki, eduki, egin, egon, ekarri, eman, entzun, eroan/eraman, erabili, eritzi, erran/esan, etorri, etzan, ezagutu, ibili, ikusi, *io, iraun, irudi, izan, jakin, jardun, jario, jarraiki, joan, ukan. Hauez gain, Euskal Aditz Batua izeneko liburuan (Euskaltzaindia 1979) erakutsi, erauntsi, erosi, eutsi, igorri, ihardetsi, iharduki, irakatsi, utzi aditzak ere aipatzen dira; baina testu zaharretan han-hemenka erabiltzen badira ere, azken mendeetan oso arraroak dira haien agerraldiak.

26.2.1b Lehen begi-kolpean multzo erlatiboki handia iruditu arren, ez da bere horretan hartu beharreko zerrenda, aipatzen diren aditz guztiek ez baitute erabilera-hedadura bera. Lehenik, desberdintasun handiak ditugu euskalkien arabera: oro har, mendebaldean eta erdialdean, ekialdean baino aditz gehiagok eutsi diote beren forma sintetikoari. Gero, testu moten eta komunikazio-egoeren arabera ere, batzuk beste batzuk baino ezagunagoak eta erabiliagoak dira; adibidez, literaturan eguneroko mintzoan baino ikusiagoak dira atxiki, eritzi, erran/esan, ikusi, jario, jarraiki aditzen forma sintetikoak. Azkenik, kontuan izan behar dugu zerrendako aditzen artean biziki guti direla paradigma osoak, hau da, pertsona, denbora eta modu guztietan forma sintetikoak dauzkatenak; multzo horretakoak dira egon, etorri, izan, joan, ukan aditzak. Hauen ondoan, pertsona bakar batzuekin, aldi eta modu bakar batzuetan erabiltzen diren sintetikoak ugariagoak dira: adibidez, iraun eta jario aditzen forma sintetikoek 3. pertsonako subjektua dute beti, eta orainekoak edo iraganekoak baizik ez daitezke izan —hau da, ez dute aginterazko ezta ahalerazko formarik ere—. Bistan dena, edozein euskalduni erraza zaio desagertuak —eta lekukotugabe— diren paradigmen berrosatzea, eta hala egin genuen EGLU-II liburukian iraun, atxiki, entzun, ezagutu, jardun, iharduki, ikusi, irudi aditzen paradigma osatuak aurkeztu genituenean. Adizki sintetikoen paradigmak ikusi nahi dituenak delako liburura jo beza.

26.2.1c Adizki sintetikoak ez daitezke esaldiaren hastapen absolutuan ager inolako partikularik gabe: **dakit, **dator ekaitza. Hortaz, normalean ba- aurrizkia gehitzen zaio adizkiari (badakit; badator ekaitza) edo adizkia bigarren posiziora mugitzen (hau dakit; ekaitza dator). Murriztapen horren salbuespena agintera dugu, horretan adizkia esaldiaren hastapen-hastapenean kokatzen baita: hago isilik! (vs isilik hago/bahago isilik indikatibozkoak); zaude etxean! (vs etxean zaude/bazaude etxean indikatibozkoak); zatozte hona! (hona zatozte/bazatozte hona indikatibozkoak). Aginteratik kanpo, indikatiboan salbuespen pare bat biltzen da literaturan, *io aditza eta nago …-en(etz)/(-e)la esapidea, hain zuzen: Diot nik, adiskide gazte, honekin bat etorriko zarela (Salaburu); Nago ez dudanez gorago idatzi Baionako bi urteetan gertatu gauzetaz ez nintzela kasik oroit (Aintziart); Nago ez zarela ezeren beldur (Zubizarreta).

Gorago ikusi dugu adizki jokatuek aldi eta modu markez gain pertsona eta numero komunztadura markak ere hartzen dituztela. Esandakoa errepikatu gabe, alde batetik aldia eta aspektua (§ 26.2.2), eta bestetik modua eta modalitatea (§ 26.2.3) ardatz harturik, ohar zenbait eginen ditugu adizki sintetikoen berezitasun zenbait agerian emateko. Pertsona eta numero komunztadura ez ditugu aipatuko adizki sintetikoek ez baitute adizki analitikoetako laguntzaileetatik bereiziko luketen berezitasunik ez beren osaeran, ezta beren erabileran ere (ikus § 26.1.6 eta § 26.1.7).

26.2.2. Aldia eta aspektua

26.2.2a Gorago erran dugun bezala, adizki sintetikoek, adizki analitikoetako laguntzaileek bezala, oraineko eta iraganeko aldietako paradigmak dauzkate: dator, dakar; zetorren, zekarren. Alabaina, adizki batzuen emankortasun falta dela kausa, kasu zenbaitetan aldi bateko adizkiak besterik ez dira gorde: adibidez, entzun eta ezagutu aditzek oraineko adizkiak dakartzate testu klasikoetan, baina ez iraganekorik.

26.2.2b Antzina euskalki guztiek orainaldiaren eta geroaldiaren arteko bereizketa morfologikoa zuten adizki sintetikoetan, biak aldi oraineko adizkiak izanagatik, geroaldikoak -te/-ke atzizkia beretzen zuelako: Beste bategaz ezkondu arren, / uste badozu oba dala, / errazoaz desakezue : / la bella mal mariada (Lazarraga) ‘esango dizute’; Hogei urtetan eztena, hogei eta hamarretan eztakiena, eta berrogeietan eztuena, da jagoiti eztatena, eztakikena eta eztukeena (Oihenart). Gaur egun zuberera da delako usadioa mantendu duen bakarra; alabaina, gorde dituen sintetikoak ere izugarri urriak izanik, izan eta *edun aditzen geroaldiko sintetikoak baizik ez dira biltzen ahozko jardueran: etxen niz vs bihar mendian nizate; gaitzeko marranta dut vs hotz niz, bihar gaitzeko marranta duket. Oposizio morfologiko hau galdurik, hizkera askok aldi oraineko adizkiak erabiltzen dituzte etorkizunari erreferentzia egiteko: Bihar etxera noa; Bihar lanean zaude egun osoan?

26.2.2c Lehenago esan den moduan (§ 26.1.4.2e), adizki sintetikoek ez dute aspektuaren marka ageririk; ez dira hargatik hutsak aspektuari dagokionez. Hala orainean, nola iraganean puntukaritasuna adieraz dezakete: Pello eta lagunak oraintxe datoz; Esneketariak esne freskoa dakar; Hegazkina hodeien gainetik doa; Oreinak hariztoian zebiltzan ehiztariak ikusi zituelarik; Futbolari gaztea auto gorrian zetorren. Halaber, ohituraren balioa har dezakete: Kiroldegira doa egunero; Goizero dator bere amarengana. Batzuetan ohi partikulaz lagundurik agertzen da adizkia, ohituraren markatzeko: Oreinak haritzen artean ohi dabiltza. Haatik, progresiboa eta aspektu burutua adierazteko, paradigma sintetiko emankorra duten aditzek ere ezinbestean jo behar dute forma analitikoetara: Oreinak haritzen artean ibiltzen ari dira/ziren (progresiboa); Oreinak haritzen artean ibili dira/ziren (aspektu burutua).

26.2.3. Modua eta modalitatea

26.2.3a Sintetikoetan ez dago indikatiboaren eta subjuntiboaren arteko bereizketa morfologikorik. Euskarak duen subjuntibozko forma bakarra [aditzoina + *edin/*ezan] adizki analitikoa da (ikus § 26.6.2.1) eta, beraz, testuinguru sintaktiko zenbaitetan (bereziki mendeko perpaus helburuzkoetan eta osagarri zenbaitetan), adizki sintetikoa utzi eta adizki analitikoa erabiltzen da euskara modernoan: oraintxe dator vs nahi dut oraintxe etor dadin; etxera darama vs esan diot etxera eraman dezan/dezala.

26.2.3b Adizki sintetikoek alegiazko paradigma dute, laguntzaileek bezalaxe. Forma hauen berezitasun morfologikoak ez ditugu hemen errepikatuko, aurreko atalean (§ 26.1.5.2) zehazki aipatu baititugu.

26.2.3c Sintetikoen erabilera franko nasaia da aginteran; hura da, hain zuzen, adizki sintetiko gehien biltzen duen kategoria. Ez dira guti forma sintetikoa bakarrik aginteran gorde duten aditzak; halakoak dira jaugin eta etorri ekialdeko hizkeretan (haugi; hator, zatoz, zatozte). Halakoak iduri dute, baita ere, Euskal Aditz Batua (Euskaltzaindia 1979) liburuan agerian eman bezala, erosi, ihardetsi, igorri, irakatsi, utzi aditzak. Gorago esan dugu 3. pertsonako objektua duten adizki trantsitiboak [e-ERROA] oinarriaren gainean eratzen direla, hari pertsona-atzizkiak datxizkola: ema-da-zu, egi-zu, erra-k, erra-ko-zu. Forma hauen ondoan, sintetikoen itxurako adizki analitiko kontraktatuak daude, semisintetiko izendatu ohi direnak: adibidez, emaidazu, esaiok, jakizak, garbizazu adizkiak. Hauetan, laguntzailearen arrastoa argia da: -i- morfema egin laguntzailearen aztarna da emaidazu ‘eman egidazu’ eta esaiok ‘esan egiok’ adizkietan; -za-, aldiz, *ezan laguntzailearena jakizak ‘jakin ezak’, garbizazu ‘garbi ezazu’ adizkietan. Aginterazko forma sintetikoek bi murriztapen dituzte. Alde batetik, ez dira ezezkako aginteran erabiltzen, hau da, ez dira egokiak debeku baten emateko: **ez zatoz hona! (vs zatoz hona!); **ez haugi etxera! (vs haugi etxera!). Horretarako, adizki analitikoa erabili behar da: ez zaitez etor hona; ez hadi jin etxera. Bestetik, objektua 1. pertsonakoa delarik, adizki analitikoa baizik ez daiteke erabil (ikus nazazu, entzun nazazu); testu zaharretan kontrakorik agertzen bada ere: Bana galde nauzun horrez ukenduru negizu (Oihenart); Amorea naiz eta nakutsu, / baldin badozu begirik (Lazarraga). Jusibozko adizki sintetiko eta analitikoez ikus § 26.1.5.4e.

26.2.3d Nahiz eta normalean ahalera adizki analitikoen bidez osatzen den (§ 26.6.3.1), adizki sintetikoek ere adieraz dezakete, horretarako, adizkiak -ke atzizkia beretzen duela (-teke atzizkia izan aditzaren NOR paradigman): Ezin datorke hortik gauza onik (Juan Garzia); Nagusigo ezti hori ordea, ez da adiskidantza antzuak sortua; Soil-soilik amodioak dakarke (Jon Muñoz); Baina zu bezalako euskara modu baten seme, umezurtz izanagatik ere, ezin dateke gaizki (Salaburu). Adizki bera erabiltzen da modalitate epistemikoa ekartzeko: Mandabillaren kondaketaren kopia XVII. mendekoa dateke (Arkotxa); Adulterioaren malezia, agian, libidotik datorke (Unzurrunzaga) (ikus § 26.6.3.2a).