Euskararen Gramatika

26.3. Adizki analitikoak

26.3.1. Sarrera

26.3.1a Euskal aditz gehienak adizki analitikoen bidez baizik ez daitezke joka. Bi osagai ditugu adizki analitiko ororen oinarrian: adizki jokatugabea eta adizki jokatua. Adizki jokatugabea egiturako adizki nagusia da eta hark dakar eduki semantikoa. Adizki jokatua, berriz, egiturako laguntzailea da eta semantikoki hutsa da.

26.3.1b Lau dira adizki analitikoen osatzeko euskarak erabiltzen dituen adizki nagusiak: partizipio burutua (-tu), partizipio burutugabea (-t(z)en), partizipio prospektiboa (-tuko) eta aditzoina. Adizki nagusi horiek *izan, *edun, *edin edo *ezan —gehi egin mendebaldean eta -iro- ekialdean— laguntzaileekin elkartzen dira denbora-aspektu-modu ñabardura gehienen adierazteko. Atal honetan, adizki nagusiak (§ 26.3.2) eta laguntzaileak (§ 26.3.3) deskribatu ondoan, alde batetik aldia eta aspektua (§ 26.3.4), eta bestetik modua (§ 26.3.5) izanen ditugu aipagai. Pertsona eta numero komunztaduraz, ikus gorago § 26.1.6 eta § 26.1.7.

26.3.2. Adizki nagusiak

26.3.2.1. Partizipio burutua

26.3.2.1a Adizki jokatugabeak aztertzean ikusi dugun bezala (§ 25.2.1a), partizipioa aditzoinetik eratorria da eta hiru partizipio mota bereiz daitezke: (i) aditzoinari -i gehituz osatzen direnak: etorri, ekarri, hasi; (ii) aditzoinari -tu gehituz osatuak: lotu, makurtu, sartu (batzuetan -du bihurtua da fonologia aldaketengatik: apaindu, ezkondu…); (iii) batzuek ez dute marka ageririk ([Ø] marka), adibidez, -n-z (jan, edan…), -ki-z (ebaki, jarraiki…) edo bokalez (jaso, igo, bota, jo, laga…) amaitzen diren aditzak.

26.3.2.1b Egitura analitikoen gramatikalizazioari buruz egin diren lanek erakutsi dute partizipioa oinarri duten adizki analitikoek aspektu burutua ekarri ohi dutela. Euskaraz ere, aspektu burutua adierazteko, partizipioa oinarri duten adizki analitikoak erabiltzen dira. Hori hala izanik, euskal gramatika gehienek partizipioa aspektu burutuaren ekarletzat daukate, eta partizipio-atzizkiak aspektu burutuaren markatzat. Hortik, adizki analitikoetan erabiltzen den partizipioari ‘partizipio burutu’ erraten zaio. Gramatika honetan, -i, -tu edo -Ø marka izan, partizipio guztiak marka berarekin izendatuko ditugu: [-tu]. Horrela, marka horren azpian bilduko dira aldaki hauek guztiak: eman, sartu, saldu, ekarri, bota, jarraiki…

26.3.2.2. Partizipio burutugabea

26.3.2.2a Partizipio burutugabea inesibozko postposizioa duen aditz izena da: ekartze-n, egite-n, esate-n… Gorago ikusi dugun bezala (§ 25.3.1a), euskara batuan -te eta -tze atzizkiak dira aditzoinetik aditz izena eratortzeko erabiltzen diren atzizkiak: (i) aditzoina -n kontsonantez eta txistukariz bukatua duten aditzek -te atzizkia hartzen dute: egon → egote, iraun → iraute, eman → emate, izan → izate; hazi → hazte, ikasi → ikaste, hautsi → hauste, eutsi → euste, hobetsi → hobeste; (ii) gainerakoek -tze atzizkiaren bitartez osatzen dute aditz izena: etorri → etortze, hartu→ hartze, jo → jotze, eduki → edukitze.

26.3.2.2b Hizkuntza askok aditz izena eta osagai lokatibo bat (preposizio bat edo postposizio bat) oinarri dituzten egitura analitikoak erabiltzen dituzte aspektu burutugabearen adierazteko. Euskaraz ere aspektu burutugabea adierazten duten adizki analitikoetan inesibozko postposizioa daraman aditz izena erabiltzen da. Hortik, aspektu burutugabearen ekarletzat daukate euskalari askok, eta -ten edo -tzen atzizkiak aspektu burutugabearen markatzat. Hemen, delako aditz izena ‘partizipio burutugabe’ gisa izendatuko dugu eta haren atzizki posibleak marka berarekin aipatuko: [-t(z)en].

26.3.2.2c Halere, partizipio burutugabea ez da aspektu burutugabea adierazteko erabil daitekeen adizki jokatugabe bakarra. Hizkera batzuetan, aditzoinari -ki atzizkia gehituz adierazten da puntukaritasuna: joaki da ‘doa’, ibilki da ‘dabil’… Halako erabilerak kapitulu honen azken atalean berriz aipatuko ditugu (§ 26.6.1.1.1a). Bestalde, Ipar Euskal Herrian eta Nafarroa Garaian, formaz partizipio burutua izanagatik ere, heldu puntukaria da: heldu da ‘badator’. Aditz horri balio burutua eman nahi izanez gero, -a(k) gehitu behar zaio partizipioari: heldua da ‘iritsi da’.

26.3.2.3. Partizipio prospektiboa

26.3.2.3a Partizipio prospektiboa partizipiotik eratortzen da, hari -ko edo -en atzizkiak gehituz (§ 25.4). Bi hauetarik, -ko marka da maizenik agertzen dena (sartuko, helduko); partizipioa n-z bukatzen denean, -go ahoskatzen da (jango, emango). Partizipio markarik ez duten bota, bete, kosta bezalako partizipioei ere -ko zuzenean eransten zaie: botako, beteko, kostako. Ekialdean, atzizki hori bokalez bukatu partizipioei ezartzen zaie, eta -en marka hartzen dute kontsonantez bukatzen direnek: joanen, janen. Hortaz, euskalkien arabera ondoko txandaketak ditugu: joango/joanen, jango/janen, eramango/eramanen, hilko/hilen…

26.3.2.3b Geroaldia adierazteko modurik arruntena —nahiz eta ez den bakarra— partizipio prospektiboa oinarri duen adizki analitikoa erabiltzea da. Hemen, -ko eta -en atzizkiak dituzten partizipio prospektiboak identifikaturik, [-tuko] gisa aipatuko ditugu mota horretako partizipioak.

26.3.2.4. Aditzoina

Aditzoina adizki jokatugabeetarik oinarrizkoena da; areago, adizki jokatugabe guztiak hartarik eratorriak dira. Preseski, eratorpen atzizkirik ez baitu, aspektualki markatugabetzat daukate euskalari anitzek. Hemen ‘aditzoin’ gisa izendatuko dugu. Beherago ikusiko dugun bezala, aditzoina oinarri duten adizki analitikoak moduaren adierazpide nagusiak dira.

26.3.3. Adizki laguntzaileak

26.3.3a Euskararen denbora-aspektu-modu sistemako adizki analitiko nagusiak honako sei aditz laguntzaile hauekin osatuak dira: izan, *edun, *edin, *ezan, egin eta -iro-. Euskara batuan lehenbiziko laurak baizik ez dira erabiltzen —egin mendebaldeko hizkerei mugatua da eta -iro- ekialdekoei—. Egitura intrantsitiboetan, izan eta *edin ditugu; trantsitiboetan, aldiz, *edun eta *ezan. Gorago erran dugun bezala, *edin, *ezan —eta -iro-— aditzek erabilera beregain oro galdua dute: ez dira ez adizki sintetiko gisa erabiltzen, ez adizki jokatugabe gisa. Preseski, haien aipamenezko forma izartxo batekin markatzen dugu ez baita lekukotua eta erabiltzen dugun forma berreraikia baita. Haatik, izan eta *edun-en adizki sintetikoak oraindik erabiltzen dira —*edun bereziki ekialdeko hizkeretan—: Martin herri honetako alkatea da; Martinek etxe ederra du. Izartxo batekin markatzen dugu *edun ere bai, haren aipamenezko forma nehon lekukotua ez izanik, forma berreraikia erabiltzen baitugu. Laguntzaile horien ororen paradigmak kontsultatu nahi dituen irakurleak EGLU-II eta Euskal Gramatika Laburra: Perpaus Bakuna (EGPB) liburuetan eta 78. arauan aurkituko ditu.

26.3.3b Izan eta *edun laguntzaileek [-tu], [-t(z)en] eta [-tuko] adizki jokatugabeekin elkartuz osatzen dituzte adizki analitikoak. Haatik, *edin, *ezan —eta -iro-— aditzoinarekin elkartzen dira ekialdean eta euskara batuan (mendebaldean eta erdialdean, berriz, partizipioarekin, ikus § 25.1.1a, § 25.1.1b): etortzen naiz, etorri naiz, etorriko naiz vs etor gaitezen; ekartzen dugu, ekarri dugu, ekarriko dugu vs ekar dezakegu. Taula honetan, adizki nagusien eta laguntzaileen arteko banaketa biltzen dugu:

26.3.4. Aldia eta aspektua

26.3.4a Adizki nagusiaren formak ez du zerikusi zuzenik laguntzailearen aldiarekin; adibide hauetan ageri da [-tu], [-t(z)en] eta [-tuko] oraineko zein iraganeko adizkiekin elkartu daitezkeela: Haurrek goxokiak erosi dituzte; Haurrek goxokiak erosi zituzten; Pellok irratia entzuten du gosaltzen duen bitartean; Pellok irratia entzuten zuen gosaltzen zuen bitartean; Bihar zinera joango naiz; Biharamunean zinera joango zen. Aditzoina ere oraineko eta iraganeko aldiekin elkartu daiteke. Bizkitartean, murriztapen andana baten menpe dago: orainean eta iraganean ez da perpaus nagusietan erabiltzen, hau da, mendeko perpausetan baizik ez da agertzen: Nahi dut etor dadin; Bihar bertan ekar zezala agindu nion. Bestela erranik, ez dugu **etor dadi edo **egin deza bezalakorik, ezta etor zedin, egin zezan bezalakorik ere lehenaldiko perpaus nagusietan. Baina bai, aldiz, etor daiteke, egin dezake / etor zitekeen, egin zezakeen bezalako ahalerazko formak. Ondoko atalean ikusiko dugu aditzoina oinarri duten adizki analitikoak moduaren esparrura mugatuak diren ber, aparteko tokia dutela euskal aditzaren sisteman.

26.3.4b Gorago adierazi bezala, [-tu] partizipio burutua oinarri duten adizki analitikoek aspektu burutua dakarte, [-t(z)en] partizipio burutugabea dutenek, berriz, aspektu burutugabea. Haatik, [-tuko] partizipio prospektiboa geroaldia adierazteko erabiltzen da. Aspektua eta laguntzailearen aldia gurutzaturik, hauek dira denbora-aspektu sistemako adizki analitiko nagusiak:

Taula horrek agerian ematen du gorago errana, hau da, aldia eta denbora ez datozela beti bat. Oraineko laguntzailea duten adizki analitikoek orainaldia eta geroaldia adierazteko adizkiak osatzen dituzte. Ekialdeko hizkeretan, [-tu] partizipio burutuaz eta oraineko laguntzaileaz eratu adizki analitikoa erabiltzen da iraganaldi burutua ekartzeko: Atzo ikusi du edo Iaz Paris bisitatu dugu. Haatik, iraganeko adizkiak iraganaldiari erreferentzia egiteko erabiltzen dira eskuarki. Salbuespen bakarra, haurren hizkera da, askotan iraganeko adizkiak erabiltzen baitituzte alegiazko mundu batez ari direla: Ni Ama nintzen eta ikastolara joaten ginen.

26.3.5. Modua eta modalitatea

26.3.5.1. Subjuntiboa eta agintera

26.3.5.1a Aurreko taulak erakusten duenez, [-tu] partizipio burutua, [-t(z)en] partizipio burutugabea eta [-tuko] partizipio prospektiboa oinarri dituzten adizki analitikoak indikatiboaren esparrukoak dira. Indikatiboaz bestelako moduetarako, aditzoinaz eta *edin/*ezan laguntzaileez osatu adizki analitikoa erabiltzen da.

26.3.5.1b Hasteko, hura da euskararen subjuntibozko adizkia. Hizkuntzaz hizkuntza, subjuntiboa mendeko perpaus jokatu jakin batzuei mugatua izan ohi da; euskaraz, helburuzko perpausetan eta osagarri zenbaitetan erabiltzen da bereziki (ikus beherago § 26.6.2.1): Erran diot oraintxe bertan dei nazan; Itxi atea haizerik sar ez dadin. Euskarak hiru subjuntibo ditu: orainaldikoa, iraganaldikoa eta alegiazkoa. Orainaldiko subjuntiboak aldi oraineko laguntzailea du (etor dadin, egin dezan); iraganaldikoak, berriz, aldi iraganekoa (etor zedin, egin zezan). Alegiazko subjuntiboak alegiazko morfologia duen laguntzailea du (etor ledin, egin lezan); euskalki gehienetan alegiazko perpaus baten osagarri gisa erabiltzen bada ere (nahi nuke etor ledin), zubererak, antzina orokorragoa zen usadio bati eutsiz, iraganaldiko perpausen osagarri gisa ere erabiltzen du (üdan [ütürria] ttipitzen beitzen, hua behar zian haidürü egon behar zegoa betha ledin, EHHA Montori). Mendeko perpausetan erabiltzen diren ber, subjuntibozko adizkiek menderagailua daramate; beherago erakutsiko dugu (§ 26.6.2.1) perpausen arabera, delako morfema -n edo -la izan litekeela (etor dadin/etor dadila; egin zezan/egin zezala).

26.3.5.1c Aditzoinaz eta *edin/*ezan laguntzaileez osatu adizki analitikoa aginterazko eta jusibozko forma analitiko nagusia ere badela ikusi dugu. Gorago azaldu direnak errepikatu gabe, gogoan har adizki analitiko horrek, sintetikoek ez bezala (§ 26.1.5.4, § 26.2.3c), ez duela erabilera-murriztapenik. Bestela erranik, nahiz eta aginte adizki sintetikoak dauden, maiztasun handiagoarekin erabiltzen da adizki analitikoa.

26.3.5.2. Ahalera

Ahalerazko forma nagusiak [aditzoina + *edin/*ezan] adizki analitikoa du oinarri. Laguntzailea aldi orainekoa edo iraganekoa izan liteke, eta gisa horretan orainaldiko edo lehenaldiko ahalera sortu: etor daiteke; ez dezake egin; etor zitezkeen; ez zezakeen egin. Alegiazko ahalera alegiazko morfologia duen laguntzailearekin osatzen da: ez liteke etor; ez lezake egin. Hiru kasuetan laguntzaileak -ke atzizkia beretzen du (*edin laguntzaileak -teke NOR paradigman). Geroago ikusiko dugu azken hamarkadetan adizki analitiko horren ordez beste zenbaiten erabilera hedatzen ari dela, etortzen ahal da eta etorri ahal da tipokoak (§ 26.6.3.1c, § 26.6.3.1d).

26.3.5.3. Alegiazko paradigma

26.3.5.3a Sintetikoak izan ala adizki analitikoetako laguntzaileak, adizki jokatu guztiek daukate alegiazko paradigma, oraineko eta iraganeko aldietako paradigmen ondoan. Gorago erran dugu alegiazko adizkiak bi itxuratan agertzen direla, ba- aurrizkiaz lagundurik, edo -ke atzizkia bereturik. Ezaugarri hauek denbora-aspektu-modu adizki analitikoetara ekarririk, ohartzen gara adizki analitiko guztiak ba- aurrizkidun alegiazko formarekin elkar daitezkeela. Adizki hauek oro, baldintza irrealeko protasian erabiltzen dira (§ 34.5.2):

– sartzen balitz, egiten balu (baldintza irreal ez-burutuko protasia, Iparraldeko hizkerak)

– sartu balitz, egin balu (baldintza irreala burutuko protasia, euskalki guztiak)

– sartuko balitz, egingo balu (baldintza irreal ez-burutuko protasia, Hegoaldeko hizkerak)

– sar baledi, egin baleza (baldintza irreal ez-burutuko protasia, zuberera —XVI. mendean euskalki guztiek erabiltzen zuten—)

26.3.5.3b Haatik, -ke atzizkia beretua duten alegiazko laguntzaileak ez daitezke adizki analitiko horietan guztietan erabil; [-tuko] eta aditzoina oinarri dituzten adizki analitikoei mugatuak dira halako adizkiak. Baldintza irrealeko apodosian eta hipotetikoan erabiltzen dira:

– sartuko litzateke, egingo luke

– sar liteke, egin lezake

– baina ez **sartzen litzateke, **egiten luke eta **sartu litzateke, **egin luke

26.3.5.4. -ke atzizkia

26.3.5.4a Aldi oraineko eta iraganeko laguntzaile guztiek har dezakete -ke atzizkia, eta denbora-aspektu-modu adizki analitiko guztiekin konbina daitezke:

– sartzen dateke, ikusten duke / sartzen zatekeen, ikusten zukeen

– sartu dateke, ikusi duke / sartu zatekeen, ikusi zukeen

– sartuko dateke, ikusiko duke / sartuko zatekeen, ikusiko zukeen

– sar daiteke, ikus dezake / sar zitekeen, ikus zezakeen

26.3.5.4b Alabaina, gisa horretan eratu adizki analitikoek ez dute ez balio bera, ez funtzio bera sisteman. Lehenbiziko biak (sartzen dateke, ikusten duke / sartzen zatekeen, ikusten zukeen eta sartu dateke, ikusi duke / sartu zatekeen, ikusi zukeen) modalitatearen esparrukoak dira. Laguntzaileari -ke atzizkia ezarriz, mintzatzaileak erraten duenaz segurtasun osorik ez duela adierazten du (ikus § 26.6.3.2a). Haatik, [-tuko] oinarri duten adizki analitikoak bakan agertzen dira laguntzaileari -ke atzizkia gehiturik. Antzina geroaldia adierazteko erabiltzen zen: Orduan haren etxea pillaturen duke (Leizarraga); Emazteak zerengatik gaitz erranen dirate? / Handi eta txipi oro haietarik girade (Etxepare). Gorago erran dugun bezala (§ 26.3.5.2), sar daiteke, ikus dezake / sar zitekeen, ikus zezakeen adizki analitikoek ahalera adierazten dute.

Gorago ikusi dugu alegiazko adizkiek ere -ke atzizkia hartzen dutela (§ 26.1.5.2); adizki hauetan, alegiaren markatzailea da.