Euskararen Gramatika

26.4. Perifrasiak

26.4a Gutienez bi osagai daude perifrasi ororen oinarrian: adizki jokatugabe bat eta adizki jokatu bat. Hori hala izanik, batek pentsa lezake adizki analitikoak bezalaxe eratuak direla. Bizkitartean, perifrasiak eta adizki analitikoak oso desberdinak dira sintaxiari dagokionez. Analitikoetan, adizki jokatugabea eta jokatua, gorputzeko organoen gisan, bata bestearen menpe dira eta bat egiten dute (ikus § 26.3). Perifrasietan, berriz, ez dira perpaus bereko bi osagaiak; alderantziz, perifrasiek egitura biperpausduna dute: adizki jokatua perpaus nagusiko adizki nagusia da, eta adizki jokatugabea, haren menpeko den perpaus baten burua.

26.4b Mota askotako perifrasiak daude munduko hizkuntzetan, denbora-, modu-, aspektu-perifrasiak, baina baita balentziari dagozkionak ere. Euskararen perifrasi gehienek aspektu eta modu ñabardurak dakartzate. Perifrasi aspektualen artean, [-t(z)en + ibili], [-t(z)en + egon], [-t(z)en + jardun], [-t(z)en + ari izan] progresibozkoak aipa daitezke, edo [-tu(a)z + joan] ekintza baten gradualtasuna agerian ematen duena (ikus § 25.3.5b, § 25.2.7d, § 26.6.1.1.1). Geroaldi hurbilari erreferentzia egiteko, [-t(z)era + joan] dute euskalki gehienek: esatera noa (§ 25.3.5d, § 26.6.1.3f). Modalitatearen esparrukoak dira [-tu + nahi izan], [-tu + behar izan], [-tu + ahal/ezin izan] (§ 10.4.1, § 23.4.2, § 23.4.4, § 26.6.3.1c).

26.4c Perifrasiak guti gramatikalizatuak dira, eta beraz, anbiguoa izan daiteke haien esanahia: testuinguru zenbaitetan, ez da argi egiturari bere jatorrizko balioa eman behar zaion ala gramatikalizazioaren ondorioz har lezakeena. Jarduera aditzak oinarri dituzten perifrasiak ohikoak dira aspektu progresiboa adierazteko; alabaina, ez da beti argi egiturak jarduera ala ekintzaren progresibotasuna adierazten duen. Hona [-t(z)en + jardun] perifrasiaren bi adibide: Hark, idazmakina aurrean duela, itzulita eta zuzenduta dauden testuak mekanografiatzen dihardu (Iñurrieta); Urte berrian sartu direnez geroztik behintzat Men at War gerrako kontagaien antologia zuzentzen dihardu (Jimenez). Halaber, [-t(z)en + ibili] perifrasiak, progresiboa baino, mugimendu bat adierazten duen galdetzea zilegizkoa izan daiteke, bereziki adjuntuak daudenean: Jaiki egiten da neska, gelan batera eta bestera dabil bere arropak batzen, bakarrik balego bezain lotsa gutxirekin (O. Arana). Baina perifrasiak gramatikalizatzen diren heinean, aldaketak gertatzen dira sintaxian. Euskaraz, bereziki subjektuaren markaketan eta laguntzailearen hautaketan agertzen dira gramatikalizazioaren ondorioak. Eman dezagun [-t(z)en + ari izan] perifrasiaren adibidea.

Hastapen-hastapenean, partizipio burutugabea trantsitiboa izan ala intrantsitiboa, subjektua absolutiboan zen eta izan laguntzailea erabiltzen zen: ni hurbiltzen ari naiz eta ni egiten ari naiz. Ekialdeko hizkera askotan egitura berranalizatu da, partizipio burutugabea adizki nagusi gisa harturik. Hortik, aditz trantsitiboen kasuan, subjektua ergatiboan markatzen da eta izan beharrean, *edun da adizki jokatua: nik egiten ari dut. XX. mendearen hastapenetik izugarri nasaiak dira erabilera horren lekukotasunak autoritateen testuetan: Erran dugu kargu behar-gabekoak emendatzen ari direla, eta bizkitartean kargu bakhotxaren irabazia oroz batean goititzen ari; bi aldetarik iresten ari gaituztela gero-ta gehiago (Hiriart-Urruti); 249 garren erreximendua ari zuten apailatzen gudu-tokietarat igortzeko (Lafitte). Gauza bera gertatu da [-tu + behar izan] eta [-tu + nahi izan] perifrasiekin, nahiz eta alderantzizko norabidean obratu den (aditz intrantsitiboekin, subjektua ergatiboan markatzetik absolutiboan markatzera pasatu da eta izan laguntzaileak *edun ordezkatu du): etorri behar naiz vs egin behar dut; jin nahi naiz vs egin nahi dut. Euskaltzaindiak ez du gaitzesten trantsitibo/intrantsitibo bereizketa formala [-tu + behar izan] eta [-tu + nahi izan] perifrasien kasuan.