Euskararen Gramatika

26.1.5.3. -ke atzizkia

26.1.5.3a Ezbairik gabe, modu markatzailerik hedatuena -ke atzizkia da (-teke forma du izan eta *edin aditzen NOR paradigman: naizateke/naiteke, dateke/daiteke, nintzateke/ninteke, zinatekeen/zintezkeen). Izan ere, oraineko eta iraganeko aldietako adizkiek beretu dezakete, baita alegiazkoek ere: dateke/zatekeen/liteke; dakarke/zekarkeen/lekarke; duke/zukeen/luke. Halaber, bai adizki sintetikoei, bai analitikoetako laguntzaileei heda dakieke: datorke, etortzen dateke, etorri dateke, etor daiteke; zekarkeen, ekartzen zukeen, ekarri zukeen, ekar zezakeen; lekike, jakin lezake…

26.1.5.3b Alabaina, forma hauetan guztietan ez du betekizun bera. Euskara modernoan, hiru balio modal hauek dakartza: (i) alegia, (ii) ahalera, (iii) modalitate epistemikoa (ikus § 10.4.1 eta § 26.6.3.2). Gorago erakutsi dugu baldintzazko protasitik kanpo alegiazko formek -ke atzizkia nahitaezkoa dutela (nintzateke; luke; letorke; lioke…); bestela erranik, -ke atzizkia alegiaren markatzailea da. Gisa berean, ahalerazko adizki sintetikoek eta [aditzoina + *edin, *ezan] adizki analitikoa oinarri dutenek -ke beharrezkoa dute: datorke; etor daiteke; egin dezaket; joan zintezkeen; sal zenezakeen. Azkenik, ekialdeko hizkeretan —baina antzina euskalki gehiagotan ere hala zen—, -ke atzizkia modalitate epistemikoaren mailakoa da; hizlariak kontatzen duenarekiko ziurtasunaz zer iritzi duen islatzen du. Zehatzago, -ke atzizkia, segurtasunik gabe mintzo garelarik, erraten dugunarekin halako distantzia baten hartzeko erabiltzen da: Ana bere lagunaren etxean dateke (‘ziurrenik Ana bere lagunaren etxean da, baina ez naiz segur’); Aitorrek portuan lan egiten duke (‘ziurrenik Aitorrek portuan lan egiten du, baina ez naiz segur’); Haurrak bart egin zituzkeen etxeko lanak (‘ziurrenik haurrak bart egin zituen etxeko lanak, baina ez naiz segur’). Beherago ikusiko dugu ez dela modalitate epistemikoaren adierazpide bakarra (§ 26.6.3.2). Euskara zaharrean, betekizun modal horiez gain denborazkoa ere bazuen -ke atzizkiak, geroaldiari erreferentzia egiteko erabiltzen baitzen. Hura bereturik oraineko adizkiek gertakaria geroaldian kokatzen zuten: Hogei urtetan eztena, hogei eta hamarretan eztakiena, eta berrogeietan eztuena, da jagoiti eztatena, eztakikena eta eztukeena (Oihenart). Orobat, aginterazko adizkiei gehiturik etorkizunean betetzeko agindua ematen zen: Zagokez isilik (RS); Jentil onbrea, ona çatozque/ gura banoçu gozadu (Lazarraga).