Euskararen Gramatika

26.1.5.2. Alegiazko adizkiak

26.1.5.2a Alegiazko adizkiak balizko mundu batez mintzatzeko erabiltzen dira, alegiazko errealitate bati erreferentzia egiteko. Gorago erran dugun bezala (§ 26.1.2d), iragana vs ez-iragana oposizio morfologikoa dago euskararen adizki jokatuen erdian. Ez-iragana multzoko adizkiek a- aurrizkia daramate eta orainaldiko eta geroaldiko adizkiak osatzen dituzte: nator, etorriko zara. Aldiz, iragana multzoko adizkiek e(n)- morfema dute eta lehenaldiko eta alegiazko adizkiak sortzen dituzte: nentorren-banentor-nentorke; zentozen-bazentoz-zentozke; zetorren-baletor-letorke; genekien-bageneki, genekike…

Adibideek erakusten duten bezala, nahiz eta lehenaldiko eta alegiazko adizkiak bat datozen erroaren aurreko markan, beste bi ezaugarritan bereizten dira: (i) iraganekoek, alegiazkoek ez bezala, -n atzizkia dute; (ii) adizkiaren subjektua 3. pertsonakoa delarik, alegiazko formek l- aurrizkia dute (baletor, letorke; balu, luke; baleki, lekike), iraganekoek, berriz, z- aurrizkia euskalki gehienetan eta euskara batuan (zetorren, zuen, zekien) —Ø- mendebaldeko hizkeretan: etorren, eban, ekien—.

26.1.5.2b Alegiazko forma horiek beste berezitasun bat dute. Erran dugu ez dutela iraganeko atzizkirik hartzen; ezin dute, hargatik, atzizkirik edo aurrizkirik gabe agertu, hau da, ez dugu **nentor, **henkar, **letor, **lu, **leki bezalako adizkirik. Alegiazko formak bi itxuratan agertzen dira: (i) -ke atzizki modalarekin (nentorke, zenuke, luke, lekike, litzateke…) edo (ii) ba- aurrizkiarekin (banentor, bazenu, balu, baleki, balitz…). Bistan dena, bi forma horien erabilerak desberdinak dira: -ke atzizkia duten formak perpaus nagusian erabiltzen dira (etxe hau tindaturik ederragoa litzateke; ez nuke arazorik lanez aldatzeko; gogotik bisitatuko nuke Pariseko arte museoa), edo baldintza irrealeko apodosian (hegan baneki txoria harrapatuko nuke / harrapa nezake; diru asko balu etxe handiago bat erosiko luke / eros lezake); alabaina, bietan alegiazko gertakari baten berri ematen da, hau da, ez oraineko, ez iraganeko gertakari bat, baizik eta egoera jakin batean, mundu irreal batean, gerta litekeena. Ba- aurrizkia daramaten alegiazko adizkiak, berriz, baldintza irrealeko protasian erabiltzen dira (ingelesez baleki, asko bidaiatuko luke; egia aitortu banio, asko minduko zen), edo hartarik eratorriak diren desideratibozko formetan (otsoak jan baleza!; egia balitz!) (ikus § 34). Edozein kasutan, esan daiteke oro har (baldin) ba- aurrizkia eta -ke atzizkia ez direla batera agertzen: **banentorke, **baletorke, **bazenuke. Batzuetan, -ke atzizkia duten alegiazko formek ba- aurrizki bat dute, baina ez da oraintxe aurkeztu duguna, baieztapenezko ba- baizik: Bazenuke zer erran; Baliteke Pello bihar etortzea; Bazenekike haren etxeraino heltzen?

26.1.5.2c Ondoko taulan, etorri aditzaren iraganeko eta alegiazko paradigmak parez pare ezartzen dira bi forma multzoen arteko desberdintasun formalen agerian emateko.

Orain arte erabili ditugun adibideetan ikusten den bezala, alegiazko adizkiak sintetikoak edo egitura analitikoetako laguntzaileak izan daitezke. Bestela erranik, adizki sintetiko eta analitiko guztiek paradigma errealaz gain (oraina, iragana) alegiazkoa ere badute (alegiazko adizki analitikoez, ikus beherago § 26.3.5.3).