Euskararen Gramatika

25.3.1. Formak eta erabilerak

25.3.1a Aditz izena aditzoinetik eratorria da, euskalkien eta garaien arabera, -te, -tze, edo -(k)eta atzizkiak gehituz. Euskara batuan, -te eta -tze dira aditz izena eratzeko erabiltzen diren atzizkiak (ikus Euskaltzaindiaren 85. araua: “Adizki perifrastikoetako adizki nagusiaren forma”). Zehatzago:

Aditzoina -n kontsonantez eta txistukariz bukatua duten aditzek -te atzizkia hartzen dute: egon → egote, iraun → iraute, eman → emate, izan → izate; haz → hazte, ikas → ikaste, hauts(i) → hauste, euts(i) → euste, hobets → hobeste…

Gainerakoek -tze atzizkiaren bitartez osatzen dute aditz izena: etor → etortze, har→ hartze, jo → jotze, eduki → edukitze…

25.3.1b Molde horretan eratutako izen multzo zabal bat bada euskararen lexikoian, adibidez, haste, sartze, sineste, sortze… (ikus § 4.5.9, § 30). Izen horiek izen sintagmako ardatz nagusia dira, eta beraz, izenlaguna eta adjektiboa har ditzakete, izen ororen gisan: Liburuaren hastean orri bat falta da; Ez dezagun gal geure arbasoen sineste sendoa; Sartze guztiak hertsiak izanez gero, kanpoan gelditu ginen.

25.3.1c Baina aditz izena perpaus jokatugabeetan erabiltzen da gehien. Horietan badu, bai aditzetik, bai izenetik. Gainera, izaera bikoitz hori ez da beti modu berean gauzatzen, perpausen eta euskalkien arabera, batean izen baten gisan erabiltzen baita, bestean aditz baten itxuran. Hala erakusten digu, behintzat, osagarri gramatikalen eta adizlagunen tratamenduak. Adibidez, zenbaitetan, subjektuari dagokion izen sintagma genitiboan agertzen da (izenlagun gisa, beraz), eta beste batzuetan, berriz, kasu gramatikal batekin (ergatiboan nahiz absolutiboan): mendizaleen jaustea / mendizaleak jaustea. Halaber, zenbaitetan adizlagunei dagokien sintagmak -ko atzizkia hartzen du (izenlagun bilakatuz): menditik jaustea / menditikako jaustea. Objektu zuzenari doakion sintagmaren tratamendua ere aldakorra da: batzuetan absolutiboan da, besteetan genitiboan (ekialdean), eta beste zenbaitetan kasu markarik gabe, izen elkarketa bateko elementu modifikatzaile izaki: biperrak biltzea / biperren biltzea / biper biltzea. Ohargarria da, aditz izenen kasuan, subjektuaren, objektuaren eta adizlagunen tratamenduak ez datozela beti bat perpaus berean. Adibidez, aditz intrantsitiboekin gerta liteke subjektua genitiboan agertu arren, adizlaguna -ko gabe gelditzea, hau da, aditz izena izen gisa agertzea subjektuaren eratzean, eta aditz gisa adizlagunaren aurrean: mendizaleen menditik jaustea. Halaber, aditz trantsitiboekin subjektua ergatiboan erabili arren, objektu zuzena dagokion kasu gramatikalean (absolutiboan) agertu ordez, genitiboan azal dakiguke (izenlagun baten itxuran, beraz): haurrek paper zikinen biltzea. Erran gabe doa lehen kasu horretan aditz izena oso-osorik izen zein aditz gisa tratatzea ere zilegi dela: mendizaleak menditik jaustea vs mendizaleen menditikako jaustea. Halaber, aditz trantsitiboekin, objektua absolutiboan ezar daiteke, aditz izena arrunt aditz gisa erabiliz (haurrek paper zikinak biltzea), edo, bakanago gertatzen bada ere, izenen moduan ere trata daiteke aditz izena, objektua elkarketa batean sarraraziz eta subjektua genitiboan emanez: zure liburu saltzea (edo haurren paper biltzea).

25.3.1d Aditz izena perpaus jokatugabe mota askotan ager daiteke, horretarako, kasu edo postposizio jakin batzuk gehitzen zaizkiola. Hemen, aditz izenak dauzkan erabilerak kasuz kasu eta postposizioz postposizio zerrendatzera mugatuko gara, horietatik bakoitza berriz tratatua izanen delako mendeko perpaus jokatugabeei dagokien atalean.