Euskararen Gramatika

25.2.7. Partizipioa oinarri duten adizki analitikoak eta perifrasiak

25.2.7a Ugari dira partizipioa oinarri duten egitura analitikoak. Lehenik, partizipioa bere forma soilenean —hau da, atzizkirik gabe— oinarri dutenak daude. Hauen artean, [-tu + izan/*edun] adizkia da segurki ezagunena. Laguntzailea tempus edo aldi orainean duela, perfektua edo iraganaldi hurbila adieraz ditzake (ikus § 26.6.1.1.2 eta § 26.6.1.2.2); laguntzailea aldi iraganean jokaturik, berriz, iraganaldi burutua adierazten du (§ 26.6.1.2.2): Dimisio-gutuna idatzarazi dit; Goizean ogia erosi dut; Lehendakari berria iaz ezagutu nuen; Etxera iritsi zenean, konturatu zen egoera aldatu zela. Egitura analitiko birkonposatuek ere partizipioa dute oinarri (ikusi izan dut; erran izan/ukan dut) (ikus § 26.6.1.1.2), baita erdi-pasiboek ere (jantzi asko haurrek eginak dira) (§ 23.2.2.8.3).

25.2.7b Euskalki arkaiko guztiek ohitura adierazteko adizki analitiko berezi bat zuten, partizipioaz eta joan (intrantsitiboekin) eta eroan, eraman (trantsitiboekin) laguntzaileez osatua: Ao itxian eztoa sartu eullia, ta aldi guztietan ezta eder egia (RS 123); Mundu honec anhiz gende enganatu darama (Etxepare). Forma horrek XIX. mendera arte iraun zuen Bizkaiko xoko zenbaitetan: Olaetxea (1763), Añibarro (1821) eta Mogelen (1881) testuetan nasaiki biltzen da, eta Astarloak (1803, 1883 [1805]), Añibarrok (1969: 77) eta Zavalak (1848) deskribatzen dute beren gramatiketan (ikus, halaber, Azkue 1923-1925: § 883, § 934).

25.2.7c Mendebaldeko hizkerek [aditzoina + *ezan] adizkia XVII. mendean berean baztertu zuten, [partizipioa + egin] adizkiaren onetan. Orduz geroztik, beraz, azken molde analitiko hori erabiltzen da indikatiboaz bestelako moduetan, hau da, subjuntiboan (nahi dut egin dagien), aginteran (hartu egizu!; topa dagigun!) eta ahaleran (esan daikezu). Partizipioa eragin oinarri duen egitura arazleetan ere erabiltzen da hizkera hauetan (§ 23.2.1.2 eta Euskaltzaindiaren 23. araua, “Arazi”): Ballet mécanique filmean Fernand Léger-ek ziburu baten muturrean jarri zuen kamera bat, eta filmagaitik urrundu eta hurbildu eragin zion, mugimendu hori inolako begi diegetikori atxiki ezin zitzaiola (J. Zabaleta).

25.2.7d Partizipioa instrumentaleko postposizioaz jantzirik ageri zaigu [-tu(a)z + joan] perifrasian. Aldaketa gradual baten berri emateko erabiltzen da: Edertuz doa eta hedatuz Baionako hiria (Hiriart-Urruti); Antton jauna gero eta zaharrago bilakatuz doa (U. Apalategi); Babazuza eta harrizko uri bat heldu da etxeko berinen xeakatzerat eta galernaren hasarredura berratuz doa (Daskonagerre).