Euskararen Gramatika

25.3. Aditz izena

25.3.1. Formak eta erabilerak

25.3.1a Aditz izena aditzoinetik eratorria da, euskalkien eta garaien arabera, -te, -tze, edo -(k)eta atzizkiak gehituz. Euskara batuan, -te eta -tze dira aditz izena eratzeko erabiltzen diren atzizkiak (ikus Euskaltzaindiaren 85. araua: “Adizki perifrastikoetako adizki nagusiaren forma”). Zehatzago:

Aditzoina -n kontsonantez eta txistukariz bukatua duten aditzek -te atzizkia hartzen dute: egon → egote, iraun → iraute, eman → emate, izan → izate; haz → hazte, ikas → ikaste, hauts(i) → hauste, euts(i) → euste, hobets → hobeste…

Gainerakoek -tze atzizkiaren bitartez osatzen dute aditz izena: etor → etortze, har→ hartze, jo → jotze, eduki → edukitze…

25.3.1b Molde horretan eratutako izen multzo zabal bat bada euskararen lexikoian, adibidez, haste, sartze, sineste, sortze… (ikus § 4.5.9, § 30). Izen horiek izen sintagmako ardatz nagusia dira, eta beraz, izenlaguna eta adjektiboa har ditzakete, izen ororen gisan: Liburuaren hastean orri bat falta da; Ez dezagun gal geure arbasoen sineste sendoa; Sartze guztiak hertsiak izanez gero, kanpoan gelditu ginen.

25.3.1c Baina aditz izena perpaus jokatugabeetan erabiltzen da gehien. Horietan badu, bai aditzetik, bai izenetik. Gainera, izaera bikoitz hori ez da beti modu berean gauzatzen, perpausen eta euskalkien arabera, batean izen baten gisan erabiltzen baita, bestean aditz baten itxuran. Hala erakusten digu, behintzat, osagarri gramatikalen eta adizlagunen tratamenduak. Adibidez, zenbaitetan, subjektuari dagokion izen sintagma genitiboan agertzen da (izenlagun gisa, beraz), eta beste batzuetan, berriz, kasu gramatikal batekin (ergatiboan nahiz absolutiboan): mendizaleen jaustea / mendizaleak jaustea. Halaber, zenbaitetan adizlagunei dagokien sintagmak -ko atzizkia hartzen du (izenlagun bilakatuz): menditik jaustea / menditikako jaustea. Objektu zuzenari doakion sintagmaren tratamendua ere aldakorra da: batzuetan absolutiboan da, besteetan genitiboan (ekialdean), eta beste zenbaitetan kasu markarik gabe, izen elkarketa bateko elementu modifikatzaile izaki: biperrak biltzea / biperren biltzea / biper biltzea. Ohargarria da, aditz izenen kasuan, subjektuaren, objektuaren eta adizlagunen tratamenduak ez datozela beti bat perpaus berean. Adibidez, aditz intrantsitiboekin gerta liteke subjektua genitiboan agertu arren, adizlaguna -ko gabe gelditzea, hau da, aditz izena izen gisa agertzea subjektuaren eratzean, eta aditz gisa adizlagunaren aurrean: mendizaleen menditik jaustea. Halaber, aditz trantsitiboekin subjektua ergatiboan erabili arren, objektu zuzena dagokion kasu gramatikalean (absolutiboan) agertu ordez, genitiboan azal dakiguke (izenlagun baten itxuran, beraz): haurrek paper zikinen biltzea. Erran gabe doa lehen kasu horretan aditz izena oso-osorik izen zein aditz gisa tratatzea ere zilegi dela: mendizaleak menditik jaustea vs mendizaleen menditikako jaustea. Halaber, aditz trantsitiboekin, objektua absolutiboan ezar daiteke, aditz izena arrunt aditz gisa erabiliz (haurrek paper zikinak biltzea), edo, bakanago gertatzen bada ere, izenen moduan ere trata daiteke aditz izena, objektua elkarketa batean sarraraziz eta subjektua genitiboan emanez: zure liburu saltzea (edo haurren paper biltzea).

25.3.1d Aditz izena perpaus jokatugabe mota askotan ager daiteke, horretarako, kasu edo postposizio jakin batzuk gehitzen zaizkiola. Hemen, aditz izenak dauzkan erabilerak kasuz kasu eta postposizioz postposizio zerrendatzera mugatuko gara, horietatik bakoitza berriz tratatua izanen delako mendeko perpaus jokatugabeei dagokien atalean.

25.3.2. Aditz izena eta kasuak

Aditz izena ergatiboan, absolutiboan, partitiboan, datiboan eta genitiboan ager daiteke.

25.3.2a Aditz izena ergatiboan agertzen denean, aditz trantsitibo baten subjektua da: Hura zurekin ikusteak harritu ninduen; Idazle zaharren irakurtzeak munta handia du guretzat. Ohart gaitezen, dena dela, balio izan, plazer egin bezalako predikatuekin aditz izena absolutiboan ere ezar daitekeela: Ez du balio horrenbeste lan egitea / Ez du balio harrituarena egiteak (Landart); Plazer egiten dit zure ikusteak (X. Arbelbide) / Plazer egiten du solas batean onartua izatea (Luku).

25.3.2b Aditz izena absolutiboan izatekotan kasik beti mugatua da, eta agertzen den perpausa aditz trantsitibo baten objektua edo aditz intrantsitibo baten subjektua izan daiteke: Hemendik joatea debekatu digute; Aitari esatea ahantzi dut; Eder da herriarentzat hiltzea (Lafitte); Laket dut haurrarekin jolastea. Zenbait predikaturekin (gaitz izan, neke izan, erraz izan…), mendeko perpauseko aditz izena absolutiboan beharrean inesiboan ager daiteke: Errex da erortzen, gaitz da berriz xutitzen (Lafitte); Gaitz da ba ulertzen (Kirikiño). Ekialdean, behar-ekin aditz izena forma hutsean geldi daiteke: Ez dut errate beharrik; ez zela urrun joaite beharrik hortako (Etxarren); Hil ala biziko egokitze beharra (X. Videgain).

25.3.2c Partitiboa guti erabiltzen da izan, ukan, egon eta eduki aditzekin ez bada. Ahala edo beharra adierazten da horrela, sarritan: Ez dago harekin hitz egiterik; Opor onen pasatzeko ez duzu urrun joaterik; Horretan ez egoan sartzerik (X. Amuriza); Nik hona etortzerik ez banuen zu niregana joango zinela ziurtatzen zenidan (X. Mendiguren Elizegi).

25.3.2d Aditz izena datiboan agertzen da, datiboa manatzen duten aditzen osagarria delarik: Modu horretan hitz egiteari barregarri deritzot; Etxeko lanak egiteari ekin zitzaion; Gurasoek ere hitz egiteari utzi diote (Lertxundi); Nola dabilan jakiteari behatu gogo naiz (J. Etxepare). Joera bat adieraz dezake eman aditzarekin (edateari emana), eta ari izan aditzarekin ager daiteke: Badira ere beharrik beste batzu […] ari direnak fedearen argitzeari eta itxura berritzeari (Hiriart-Urruti gaztea).

25.3.2e Aditz izena genitiboan kausitzen dugu zenbait predikaturekin edo postposiziorekin: Montmartren liburu-saltzaile izateak ez du antzik, noski, Tolosako legebiltzarreko kide, Auzitegi Goreneko kargudun, eta Ediktuen Ganberako komisario izatearen aldean (Jon Muñoz); Kanpoan egotearen eta alkohol gehiegi edatearen bortxaz ahuldutako soinek ez zuten ihardukitzeko kalipurik (Borda); Errusia orain arte Georgian izan duen eragina Washingtonen mesedetan galtzearen beldur da (Berria). Genitiboa behar-ekin ere erabil daiteke, batzuetan mugagabean: Ez dut esate(a)ren beharrik; Hainbat hobe: gisa huntako lanek baitute beti osatzearen eta hobetzearen beharra (Duhau).

25.3.3. Aditz izena eta postposizioak

Aditz izena hainbat postposizio erantsirik ager dakiguke, hala nola instrumentala, soziatiboa, inesiboa, ablatiboa, adlatiboa, muga adlatiboa edo -ko, -agatik, -arren postposizioak.

25.3.3a Aditz izena instrumentalean ere ager daiteke. Zubereraz, moduzko perpaus jokatugabeak osatzeko erabiltzen da, baina betiere mugagabean: Lastoa ikusi bezain sarri, arrotza ahospez etzan zen lastoaren gainean, hasperen baten egitez (Davant); Ortografian iñ erabiliko dügü lapurtar xixtema erdizka hartzez (Peillen). Instrumentala manatzen duten predikatuek aditz izena instrumental mugatuan hartzen dute: Pozten naiz zu hemen ikusteaz; Biltzarraren antolatzeaz arduratu da; Ahalegin berezi bat egiteaz mintzatu ziren; Haurrei tratu desonestak egiteaz akusatua izan da (Herria); Ohartu da bere huts egiteaz; Ez naiz fio harekin joateaz. Aditz izena instrumental mugatuan postposizio batekin ere ager daiteke (gero, gain(era), bestalde): Etxera itzultzeaz geroz zoriontsu da; Etxea garbitzeaz gain, afaria prestatu zuen; Han eskola egiteaz bertzalde doktoragoa apailatu zuen (Lafitte).

25.3.3b Aditz izena soziatibo mugatuan ezar daiteke denborazko balio baten erdiesteko (cf. herriko bestak larunbatarekin hasi ziren): Egun handia hurbiltzearekin, kezkek ez zioten gogoa pausatzera uzten (Bidegain); Planta hartan ikustearekin, amak erraiten dio: “Bainan ez duk beraz sekulan deusik ongi eginen?” (Barbier). Aldiberekotasuna adierazteko, batera/batean postposizioa gehitzen zaio soziatiboan den aditz izenari: Tontorra ikustearekin batera mendizalea zorabiatu zen; Eta madarizione hoi erraitearekin batean, itsusi itsusia, farrandaka, Laminhandi bat joan zitzaioten su-phizkiari goiti (Barbier).

25.3.3c Aditz izena inesibo mugagabean edo mugatuan ager daiteke. Jakintza edo hautemate aditz zenbaitek inesibo mugagabea (-t(z)en) eskatzen dute perpaus osagarrian (besteak beste, ikusi, entzun, hauteman, jakin, ikasi, aditu, ahantzi/ahaztu); kasu horretan, aditz izenaren subjektua eta perpaus nagusiko aditzaren argumentuetarik bat erreferentziakideak dira: Sartzen entzun dut; Ingelesez mintzatzen ikasi duzu; Ebasten ikusi dut. Gisa berean, ohitu, usatu, utzi, lagundu (mendebaldean), izan, egon aditzekin perpaus osagarriko aditz izena inesibo mugagabean dago: Lagundu zidan autoa konpontzen; Horrela lan egiten ohitua naiz; Ura irakiten utz ezazu; Izan da aitaren ikusten; Egon da kabalak zaintzen. Aditz horietarik batzuek beste aditz izen mota bat ere har dezakete osagarri gisa, eta modu horretan, beste ñabardura semantiko bat ekarri. Adibidez, ahantzi/ahaztu aditzarekin bereizketa bat ageri da aditz izena inesibo mugagabean izan ala absolutibo mugatuan izan: Josten ahantzi dut (zait) (= Ez dakit gehiago josten) vs Aitari esatea ahantzi dut (zait). Halaber, ekialdean, utzi aditzak aditz izena adlatiboan ere har dezake (§ 25.3.3e): Utzi du ura irakiten (= irakiten ari dela utzi du suaren gainean) vs Utzi du ura irakitera (= ura suaren gainean ezarri du irakin artean). Azkenik, aditz izena inesibo mugatuan, denborazko perpaus jokatugabearen ardatz gisa erabiltzen da: Aita lanetik sartzean zurekin joango naiz.

25.3.3d Predikatu batzuek perpaus osagarriko aditz izena ablatiboan izatea eskatzen dute (gelditu, gibelatu…): Hara joatetik gibelatu ditut; Deusek ez du gibelatu etsaia haren azken egunak nahigabeaz eta kriestasunez pozoindatzetik (Hiriart-Urruti); Ez omen zen irri egitetik gelditu hogei-ta-lau orenez (Trounday). Gisa berean, etorri-k ablatibozko postposizioaz jantziriko aditz izena har dezake: Euskaldun izatetik datozkigu horiek oro; Emakume horietako batekin egotetik zetorren (Zaldua).

25.3.3e Zenbait aditzekin eta predikaturekin aditz izena adlatiboan dago (joan, etorri bezalako mugimendu aditzak, lagundu (ekialdean), utzi (ekialdean), prest izan, lehiatu, deliberatu…): Aitaren ikustera joan behar dut; Honelako bati lotzera prest naiz; Hobeki ikastera berma zaitez. Mendebaldean, mugimendu aditzekin inesiboa erabiltzen da adlatiboaren ordez (§ 25.3.3c): Joan behar dot aita ikusten; Etorri da zugaz berba egiten. Ekialdean, inesiboa eta adlatiboa txandaka ager daitezke, adierazi nahi denaren arabera; oro har, adlatiboa helburuaren ideia hobeki markatzeko erabiltzen da: Ikastera ari da (Lafitte); Sinets ongi […] elizaren begiratzerat ari direnek miletan kalte gutiago egiten diotela erlisioneari, ezen ez eliza barnetik etsaiaren laguntzen, hari indar emaiten ari direnek (Hiriart-Urruti). Adlatiboa adizlagun baten osatzeko ere erabil daiteke; orduan perpausak baldintzazko balioa hartzen du: Jakitera, han gelditu nintzatekeen. Adlatiboari -ko genitiboa lotzen zaionean, izenlagun bat edo adizlagun bat moldatzen da: kantatzerako apailuak (Lafitte); kantatzerako momentuan. Halakoetan, izena maiz ezabatzen da eta, gisa horretan, denborazko balioa duen adizlaguna sortu: hasterakoan; eskolara abiatzerakoan; guk bazkaltzerako, lan horiek bukatuak egongo dira.

25.3.3f Aditz izena muga adlatiboan agertzen delarik, ekintzaren bukaera hartzen da denbora muga gisa: Boza galtzeraino kantuz segitu zuten. Hemen ere -ko lotzen ahal zaio adizlagunari eta, gisa horretan, izenlagun bihurtu: hiltzerainoko oinazeak (Lafitte).

25.3.3g Aditz izenean maiztasun handikoa da -ko postposizioa. Alde batetik, izenlagunak molda ditzake: Zati honetan hartu dut gauza horren kausa azaltzeko xedea (Xarriton); Partidaren ikustera joaiteko baimena (J. Etxepare). Bestetik, adizlagunak, destinatiboaren balioa dutela: Sosa behar duzu, erosketen egiteko; Ingelesa ikasteko, hoberena, bertara joatea da. Azkenik, predikatu gisan ere ager dakiguke izan eta ukan aditzekin batera; gehienetan artikulua eransten zaio aditz izenari: Hemendik laster Ameriketara abiatzekoa naiz; Xede horren sustenguz manifestaldi bat egitekoa zuten Iruñean joan den larunbatean (Herria). Zenbaitetan aditz izena + -ko forma lexikalizatu egin da arras, eta izen hutsa da (egiteko, esateko, joateko, jateko, edateko…): Xorieri beha? Izanen dut bertze egitekorik! (Barbier); Alta ez zen orduan orain baino jateko eta edateko gehiago (Aintziburu); Eta balukek hor erraiteko frango (Dagorret). Eleak eta aginduak zeharkako diskurtsoan ekartzen direlarik, -ko postposizioa duen aditz izena erabiltzen da konpletiboen osatzeko: Amak hara joateko esan du; Ikasteko erran zigun; Andu Lertxundi, Inazio Mujika, Jorje Giménez, Juan Garzia eta Joxe Azurmendi aritu izan zaizkit urteetan euskaraz idazteko esaten (Zulaika). Helburua, baldintza nahiz denbora adierazteko, -kotan bukaerako aditz izenak hobesten dira maiz: Hara joatekotan erosi dut; Hara joatekotan erosiko nuke, bestela ez; Abiatzekotan ginen, euria hasi zuelarik. Helburua adierazteko, -kotzat eta batzuetan -ko(t)z ere lekukotzen dira. Azken horrek, halere, baldintzazko edo kausazko balioa izan dezake (ikus § 34.10): Jitekotz, zatho berehala (Lafitte); Mintzatzekotz, behar da zerbait erraiteko (J. Etxepare); Joaitekotz, aski goiz hobe dik deliberatzia (Larzabal).

25.3.3h Kausazko perpausetan, aditz izenak -agatik hartzen du euskalki gehienetan. Mendebaldean -arren postposizioa dago horren ordez: Ez habe euskaraz berba egiteagaitik fusilatuko (J. L. Zabala); Nik neuk ere ez nuen nahi Santesteban-era lehengusua ikustearren igo eta Basurtoko Joan Sanz ikusi (Jimenez).

25.3.4. Beste erabilera batzuk

Aditz izena egitura analitikoetan ere agertzen baita (§ 25.3.5), adizki laguntzailea ezabaturik egon daiteke batzuetan; adibidez, koordinazioan, galderetan, legendetan: Ondo ikasten zuen, eta gero gogoan atxikitzen; Lagunak mendira buruz abiatzen (argazki baten iruzkina); Ikusten? Zenbaitetan koordinazio baten ondoan, aditz laguntzailearen ezabaketak zirkunstantzial bat moldatu du: Nausiak kargua khentzen-eta zer egin orai? (Leon). Beste zenbait esapidetan, aditz izena absolutibo mugatuan agertzen da; harriduretan, esaterako: Hori sinestea ere!; Heien harritzea! (Hiriart-Urruti gaztea). Azkenez, aditzari indar emateko ere balio dezake, fokalizazio moduan: Egizie bertset hoien khantatzia (Etxahun); Irea oraintxe jasotzea egin diat (Lizardi); Entzutea badut; Irakurtzea egin nezake (Lafitte). Azkenik, zenbait esapide berezitan ere aurkitzen dugu aditz izena: Ba dabil ibilli […] bere garunak ortu bearrez oldoztearen oldozteaz (Kirikiño); Onetan, dart!, itxartu nintzan oean, buru guztia durundituta amesetearen ameseteaz (Kirikiño). Jakina denez, partizipioarekin ere egiten da itzuli bera: ikusiaren ikusiaz (§ 25.2.3b).

25.3.5. Aditz izena oinarri duten adizki analitikoak eta perifrasiak

Ezbairik gabe, aditz izena da perifrasi berriak sortzerakoan gehien erabiltzen den adizki jokatugabea. Gehienetan inesibo mugagabean dago, baina adlatiboan eta datiboan ere ager liteke.

25.3.5a Euskalki guztiek [-(t)zen + izan/*edun] adizki analitiko burutugabea erabiltzen dute (ikus § 26.3.4, § 26.6.1): Ez zaitut ongi ikusten; Treinaren txistu bizia oihanean ere entzuten zen.

25.3.5b Ekintzaren progresibotasuna adierazteko, ekialdeko hizkerek [-t(z)en + ari izan] perifrasia erabiltzen dute; mendebaldekoek, berriz, [-t(z)en + egon], [-t(z)en + ibili] edo [-t(z)en + jardun] (ikus § 26.4, § 26.6.1): Haurrekin jostatzen ari da; Entzuten dago; Ikasten dabil; Ikasten dihardu.

25.3.5c Ekialdeko hizkerek [-t(z)er + izan/*edun] perifrasia dute gutitarik gertatu ez dena adierazteko: Urrunago, berriz bazoazilarik, zabal zabala erortzer zen JonDoni Petri, behi-ongarri baten gainean lerraturik (Barbier); Don Angulok erraiter zuen “eske jina”, zuzendu zuelarik hitza (J. Irigarai); Erien etxean sartzean halako usainak sudur guzia bete zautan nun alditxartzer bainintzen (Zerbitzari).

25.3.5d Etorkizun hurbil-hurbilean gertatuko dena [-t(z)era + joan] perifrasiaren bitartez ematen dute euskalki gehienek (ikus § 26.6.1.3): Urte batez beraz, “Jauneriaren” beha geundelarik gertakari arraro batek arras hunki ninduen eta hitz bat edo biz aipatzera noa (Landart); Esatera nindoan esaldia musu batekin itoko zidan (Joxean Agirre); Eta orai berriz biziari lotzerat doa, amodio berri batez sustaturik (J. B. Etxepare); Ixil, ene arima, konplitzera doa misterio handia (Intxauspe).

25.3.5e Halaber, [-t(z)eari + egon/eduki] perifrasiek gogo bat edo burutzeko puntuan den gertaera bat adierazten dute: Partitzeari nengoen hura etorri zenean ‘partitzeko asmoa nuen etorri zenean’; Ithotzeari banaukan ‘hura itotzekotan nintzen’ (Lafitte).