Euskararen Gramatika

25.1.2. Aditzoina perpaus lokabeetan

25.1.2a Aditzoina solaskideari agindu bat emateko erabil daiteke: Hets begiak!; Sar barnera!; Hets gero barrika, inarros ongi, eta utz den bezala, hogoita lau oren (Abadia). Adibideek erakusten dutenez, aditzoinak solaskideari agintzen dioguna seinalatzen du, eta, hortaz, ezin daiteke jusiboan erabil, hau da, bigarren pertsonaz bestelako pertsona bati agindu baten emateko: *Jainkoak barka!; *Guk elkarrekin kanta! (jusiboaz ikus § 26.1.5.4 eta § 26.6.2.2). Mendebalde eta erdialdeko euskalkietan bestelako usadioa aurkitzen da, normalean partizipioa ageri baita agintera adizki jokatugabe baten bidez adierazten denean: Barkatu!; Sartu barrura!; Erdu ba neugaz!

25.1.2b Ekialdeko euskalkietan aditzoina galdera erretorikoetan ere erabili ohi da, baina gehienetan zati galderetan —eta, hortaz, galdetzaile baten ondotik—. Bestela erranik, bai/ez erako galderetan ez da kausitzen (*bihar etor?): Baina guk zer hauta, ez bagira lehenik guhaur hautatuak? (Hiriart-Urruti gaztea); Nor fida halakoari? (Hiriart-Urruti gaztea); Non koka bada holako jendeketa izigarria? (Hiriart-Urruti gaztea); Xehetasun hauk bururatzean nola utz aiphatu gabe gure Eskual-Herrian sorthu izan den lore eder, dixtirantenarik bat: Madalena Larralde, Sara Beltxereneko alaba? (J. B. Etxeberri); Barkatu bainan zertako ez sala nik ere zutaz dakitana? (Larre). Harridurazko galderetan ere aurkitzen da ekialdean, solaskideak erran berri duenari buruz harridura edo desadostasuna adierazteko: —Oi Xoane gaixoa, utzak soka madarikatu hori! —Soka utz? (Barbier). Mendebaldeko euskalkietan, ordea, partizipioa dugu inguru hauetan: Nok arei eskua ezarri? (Kirikiño).

25.1.2c Errefrauetan eta haien itxurako esapideetan ere aditzoina aurkitzen dugu ekialdean: Nik hora mana, horak bere buztana (Oihenart); Hik maka, nik saka (Oihenart); Bat gal eta hamar harrapa (Landart); Ikus eta, sinets. Gainerako hizkerek, aldiz, partizipioa baizik ez dute halakoetan: Iñoren emoia artu eta norberen burua saldu (Otxolua); Betiko ituteak arria zulatu, ta aldi luzeak guztia aztu (Lopez Mendizabal); Urteak galentu, ajiak azaldu (Azkue).

25.1.2d Iparraldean maiz erabiltzen dira aditzoinak, kontakizunetan eta arrazoinamenduetan, perpausei halako erritmo berezia, bizi-bizia eman nahi zaielarik. Deskripzioetan ere aurkitzen da aditzoina, ia-ia aditzondo baten balioa duela: Ez dira lotsa hemen, egun bat osoa kurritzeko edo berdin biga: lagun multxo bat bil, eta lot bideari (Hiriart-Urruti gaztea); Erbitto bat: beharri xut, buztan labur, ausik, itzul, beha, jauzi… bethi beldur (Oxobi); Ikustekoak ziren jendeak lerro-lerro, mendi batetarik jauts, beste bati goiti abia, denak beila tokiari buruz goatzila (Hiriart-Urruti gaztea). Mendebaldean bereziki, baina anitzetan ekialdean ere antzera suertatzen da (bereziki bertsogintzan), partizipioa molde bertsuan erabiltzen da: Unamunok euki bear dau alako gomuta samar lautsotsu bat […] eta geiago barik ‘or joak’ eta ukondoa sartu, sinestu, ta esan, ‘di’ atzizkiak arboleda dikurrela (Kirikiño); Ni Ajenan bi urthez, libre nintzala ustez, / Bena aita orano ez ase mendekatzez; / Jaun horier galthatü ükhen otoritatez, / Presu begiratzeko librantxaik ükhen gabez, / Eta ere edüki hamar ilabatez. / Ni Ajenan libratü, etsaien artin sarthü / Hunak galdürik, haurrak dohakabe baratü, / Eni hen ikhustiak odola alteratü, / Atzione triste bat süjet hartarik heltü, / Harzara jüstiziak ni berriz preso hartü (Etxahun).

25.1.2e Ekialdeko antzerkietan, eta bereziki Zuberoako pastoraletan, egileek antzezlarientzat idatzi antzerki-jokoari buruzko oharrak aditzoinaren bidez adierazten dira izkribuetan: Jalqui Oger, Richart, Alar […] Asquen 2 jar (Xarlem pastorala); Sar eskuinetik […] ama besarka […], Allandek khanta […] denak erretira… (Oihenart pastorala).