Euskararen Gramatika

25.1. Aditzoina

25.1.1. Formak eta erabilerak

25.1.1a Euskaraz adizki jokatugabeak hiru oinarrizko itxuratan ager dakizkiguke, goian adierazi bezala (ikus 23. kapitulua): aditzoina (sal, eros, hauts, etor…), partizipioa (saldu, erosi, hautsi, etorri…) eta aditz izena (saltze, eroste, hauste, etortze…). Hiru horien artean aditzoina da oinarrizkoena, ez baitu inflexio atzizkirik biltzen; areago, partizipioa eta aditz izena hartarik eratorriak dira (sal-du/sal-tze, eros-i/eros-te, hauts-i/haus-te, etorr-i/etor-tze…). Kasu gehienetan, beraz, aditzoinaren eta partizipioaren arteko desberdintasuna -i edo -tu partizipio atzizkia beretzean edo ez beretzean datza: eros vs erosi, hauts vs hautsi, sar vs sartu, har vs hartu. Aditzoina ez da bizirik egungo hizkera guztietan. Ekialdean eta bereziki Iparraldean, aditzoinaren eta partizipioaren arteko bereizketari tinko eusten zaio oraindik; baina badu aspaldi haren ordez partizipioa erabiltzen dutela mendebaldeko eta erdialdeko hizkerek.

25.1.1b Aditzoin guztiek ez dute oinarri bera eta, ondorioz, denak ez dira gisa berean eratzen. Gainera, joera desberdinak daude hizkeren arabera. Lehenik, oinarrian aditz erroa duten aditzoinak daude: etor, ekar, eros, sal, sor, har. Aditz hauen ororen partizipiozko forma -i edo -tu atzizkiak gehituz osatzen da. Aditz mailegatuak ere multzo horretan sartzen dira, haien aditzoina -tu atzizkia kenduz erdiesten baita: errezita, dibortzia, despedi, entrena, diberti, ataka. Azken berrogeita hamar urte hauetan, mendebaldeko eta erdialdeko idazleek aditzoin mota horren aldeko hautua egin dute, beren euskalkian halakorik ez izanagatik. Preseski, joera hau kontuan harturik, Euskaltzaindiak euskara batuan aditzoinaren eta partizipioaren arteko bereizketa egitea gomendatzen du: etor dadin (ez *etorri dadin), sal dezan (ez *saldu dezan).

25.1.1c Badira beste kategoria batetik eratorritako aditzoinak ere. Hauetarik batzuek kategoriazko anbiguotasuna dakarte, eratorpen-oinarriaren homonimoak baitira: garbi, ilun, ur, gizon, dantza, kanta. Adibide horietan, garbi adjektiboa edo aditza izan daiteke; ur, gizon, dantza, kanta, berriz, izenak edo aditzak. Osoki oinarriaren irudia duten aditzoin hauek nasaiak dira Iparraldeko literatur tradizioan, eta gaur egun oraindik bizirik diraute ekialdeko hizkeretan. Haatik, mendebaldeko eta erdialdeko testu zahar eta berrietan, haien ordez, partizipiozko formak erabiltzen dira nagusiki. Preseski, Euskaltzaindiak bi joera hauen aintzat hartzea gomendatzen du, hau da, jatorrizko oinarritik ezertan ere bereizten ez denean, -tu atzizkidun adizkia ere erabil daiteke aditzoin gisa (ikus 28. araua): ur eta urtu, gizon eta gizondu, gaurko eta gaurkotu, bere eta beretu, lodi eta loditu, hobe eta hobetu, garai eta garaitu.

25.1.1d Alabaina, beste kategoria batetik eratorri aditz guztiek ez dute kategoriazko anbiguotasunik sortzen beren aditzoina eratzean. Mota horretakoak dira zora, goza, urezta aditzoinak; hauen kasuan, Euskaltzaindiak ez du -tu partizipio atzizkia duen formarik onartzen (ikus 28. araua).

25.1.1e Iparraldeko mintzoetan, aditzoin eratorri asko -tu partizipio atzizkiko -t fonema atxikiz osatzen dira; gisa horretan, aditzoina eta eratorpenaren oinarria ez dira homonimoak: lagun izena vs lagunt aditzoina, ur izena vs urt aditzoina, zuzen adjektiboa vs zuzent aditzoina, garai adjektiboa vs garait aditzoina, samin adjektiboa vs samint aditzoina. Bizkitartean, arau morfologiko hau ez da gisa berean gauzatzen hizkera guztietan eta, beraz, eskualde batetik bestera ugari dira -t atzizkidun formen eta oinarriaren irudia duten formen arteko txandaketak: lagun/lagunt, dei/deit. Hori horrela izanik, Euskaltzaindiak aipatu berri ditugun -t atzizkidun formen erabilera hiru testuingurutara mugatu du: (i) aditz eratorria izanik, oinarria t-duna bada (oroit, laket, bat, ausart) —baina -tu partizipio atzizkia duen forma ere onartua da azken hiruen kasuan: laket/laketu, bat/batu, ausart/ausartu ditugu Euskaltzaindiaren Hiztegian—; (ii) literatura tradizioan jokabide bakarra izan badu (ezagut, lot, ohart, lant); (iii) -di bukaerako oinarri batetik eratorria bada eta semantikoki forma laburtugabetik bereiz bada (hant, hert…). Gainerako kasu guztietan, partizipioa erabiltzea onartua da, eta aditzoina erabiltzekotan -t gabeko forma erabiltzea gomendatzen da: urrun nahiz urrundu (baina ez *urrunt), lagun nahiz lagundu (baina ez *lagunt), neur, ezkon.

25.1.1f Iparraldeko euskalkiek aditzoinaren eta partizipioaren arteko bereizketa formala partizipio atzizkirik ez duten aditz zenbaitetara ere zabaldua dute. Izan ere, -ki atzizkiz bukaturiko aditzetan, -k aditz erroko morfema gisa eta -i partizipio marka gisa berranalizatu dira, eta beraz, -k vs -ki bereizketa dugu aditzoinaren eta partizipioaren artean: jaik vs jaiki, jarraik vs jarraiki, irek vs ireki, atxik vs atxiki. Bizkitartean, euskara baturako, -i berezkoa duten aditzetan bukaera atxikitzea gomendatzen du Euskaltzaindiak (ikus 28. araua): jaiki (ez *jaik), jarraiki (ez *jarraik), atxiki (ez *atxik).

25.1.1g Aditzoina emankorki erabiltzen duten euskalkiek erakusten dute haren erabilera-testuinguruak mugatuak direla: ondoko ataletan erakutsiko dugun bezala, egitura analitikoetatik kanpo zenbait perpaus lokabetan eta mendekotan soil-soilik ageri da (ikus § 25.1.3, § 25.1.4, § 25.1.5). Bizkitartean, perpausaren mailan aditzoinaren erabilera den bezalakoa izanik ere, hitz eraketari dagokionez, emankorra da euskalki guztietan. Izan ere, bai eratorpenean, bai elkarketan, aditza oinarri duten izenak, adjektiboak, adberbioak eratzen direlarik, aditzoina da ageri: zoragarri, jostailu, bihurgune, gozamen, irakurle, saltzaile, ekarpen, salerospenak, ebaska, erranka; helmuga, lisaburdina, garbigela. Salbuespen bakarrak aditz elkarketak dirateke, ekialdean, bi aditz elkartzean, lehenak aditzoinaren itxura hartzen badu, mendebaldean partizipioa agertzen delako: Gelara sar-atera/sartu-atera bat egin zuen; harreman/hartu-eman… (ikus § 7.1.2b, § 9.2).

25.1.2. Aditzoina perpaus lokabeetan

25.1.2a Aditzoina solaskideari agindu bat emateko erabil daiteke: Hets begiak!; Sar barnera!; Hets gero barrika, inarros ongi, eta utz den bezala, hogoita lau oren (Abadia). Adibideek erakusten dutenez, aditzoinak solaskideari agintzen dioguna seinalatzen du, eta, hortaz, ezin daiteke jusiboan erabil, hau da, bigarren pertsonaz bestelako pertsona bati agindu baten emateko: *Jainkoak barka!; *Guk elkarrekin kanta! (jusiboaz ikus § 26.1.5.4 eta § 26.6.2.2). Mendebalde eta erdialdeko euskalkietan bestelako usadioa aurkitzen da, normalean partizipioa ageri baita agintera adizki jokatugabe baten bidez adierazten denean: Barkatu!; Sartu barrura!; Erdu ba neugaz!

25.1.2b Ekialdeko euskalkietan aditzoina galdera erretorikoetan ere erabili ohi da, baina gehienetan zati galderetan —eta, hortaz, galdetzaile baten ondotik—. Bestela erranik, bai/ez erako galderetan ez da kausitzen (*bihar etor?): Baina guk zer hauta, ez bagira lehenik guhaur hautatuak? (Hiriart-Urruti gaztea); Nor fida halakoari? (Hiriart-Urruti gaztea); Non koka bada holako jendeketa izigarria? (Hiriart-Urruti gaztea); Xehetasun hauk bururatzean nola utz aiphatu gabe gure Eskual-Herrian sorthu izan den lore eder, dixtirantenarik bat: Madalena Larralde, Sara Beltxereneko alaba? (J. B. Etxeberri); Barkatu bainan zertako ez sala nik ere zutaz dakitana? (Larre). Harridurazko galderetan ere aurkitzen da ekialdean, solaskideak erran berri duenari buruz harridura edo desadostasuna adierazteko: —Oi Xoane gaixoa, utzak soka madarikatu hori! —Soka utz? (Barbier). Mendebaldeko euskalkietan, ordea, partizipioa dugu inguru hauetan: Nok arei eskua ezarri? (Kirikiño).

25.1.2c Errefrauetan eta haien itxurako esapideetan ere aditzoina aurkitzen dugu ekialdean: Nik hora mana, horak bere buztana (Oihenart); Hik maka, nik saka (Oihenart); Bat gal eta hamar harrapa (Landart); Ikus eta, sinets. Gainerako hizkerek, aldiz, partizipioa baizik ez dute halakoetan: Iñoren emoia artu eta norberen burua saldu (Otxolua); Betiko ituteak arria zulatu, ta aldi luzeak guztia aztu (Lopez Mendizabal); Urteak galentu, ajiak azaldu (Azkue).

25.1.2d Iparraldean maiz erabiltzen dira aditzoinak, kontakizunetan eta arrazoinamenduetan, perpausei halako erritmo berezia, bizi-bizia eman nahi zaielarik. Deskripzioetan ere aurkitzen da aditzoina, ia-ia aditzondo baten balioa duela: Ez dira lotsa hemen, egun bat osoa kurritzeko edo berdin biga: lagun multxo bat bil, eta lot bideari (Hiriart-Urruti gaztea); Erbitto bat: beharri xut, buztan labur, ausik, itzul, beha, jauzi… bethi beldur (Oxobi); Ikustekoak ziren jendeak lerro-lerro, mendi batetarik jauts, beste bati goiti abia, denak beila tokiari buruz goatzila (Hiriart-Urruti gaztea). Mendebaldean bereziki, baina anitzetan ekialdean ere antzera suertatzen da (bereziki bertsogintzan), partizipioa molde bertsuan erabiltzen da: Unamunok euki bear dau alako gomuta samar lautsotsu bat […] eta geiago barik ‘or joak’ eta ukondoa sartu, sinestu, ta esan, ‘di’ atzizkiak arboleda dikurrela (Kirikiño); Ni Ajenan bi urthez, libre nintzala ustez, / Bena aita orano ez ase mendekatzez; / Jaun horier galthatü ükhen otoritatez, / Presu begiratzeko librantxaik ükhen gabez, / Eta ere edüki hamar ilabatez. / Ni Ajenan libratü, etsaien artin sarthü / Hunak galdürik, haurrak dohakabe baratü, / Eni hen ikhustiak odola alteratü, / Atzione triste bat süjet hartarik heltü, / Harzara jüstiziak ni berriz preso hartü (Etxahun).

25.1.2e Ekialdeko antzerkietan, eta bereziki Zuberoako pastoraletan, egileek antzezlarientzat idatzi antzerki-jokoari buruzko oharrak aditzoinaren bidez adierazten dira izkribuetan: Jalqui Oger, Richart, Alar […] Asquen 2 jar (Xarlem pastorala); Sar eskuinetik […] ama besarka […], Allandek khanta […] denak erretira… (Oihenart pastorala).

25.1.3. Aditzoina juntadura perpausetan

25.1.3a Aditzoinaren erabilera manatzen duten bi adizki analitiko koordinatzen direlarik, adizki laguntzaileetarik bat ezaba daiteke, aditzoina Ø bakarrik uzten dugula orduan: Ordu deno begiak idek ditzagun eta gisa hartarat berma (Hiriart-Urruti gaztea); Hurbil zaitez eta sar atari hertsitik (Arkotxa). Gisa berean arazi oinarri duten bi egitura arazle juntatzen direlarik, lehen aditzak, arazi ezabaturik, aditzoinaren forma har dezake: Jaunak hil nahi ukan bagintu, ez zauzkigun onartuko egin diozkagun erre-oparia eta bihi-eskaintza, eta ez zaukun holako gauzarik ikus eta entzunaraziko (Etxehandi).

25.1.3b Delako usadioak aditzoinaren erabilera manatzen duten adizki analitikoak gainditzen ditu. Izan ere, bi perpaus jokatugabe juntatzean ere, gerta liteke lehen aditzak aditzoinaren itxura hartzea: Ama Herria gaur nola dagon ikus eta orroitzean, nigar xorta bat begietarat jautsi zaut egun goizean (J. P. Mendiburu); Batto sar eta hamar kendu, hori da egiten dutena! (Herria). Hala ere, aipatu bi kasuetan, aditzoinaren ordez partizipioa erabiltzea ohikoagoa da, hala Iparraldean nola Hegoaldean: Zubia jo eta botatzen hasi zen (Aristi); —Hau poza, Lamarain jauna!— esan zidan ni ikusi eta ezagutzean (J. L. Zabala).

25.1.4. Aditzoina mendeko perpausetan

25.1.4a Errefrauetan aditzoinak usu ageri dira erlatibozko perpausei dagozkien itzulietan: Otsoa non aipa, han gerta (Oihenart); Non fida, han gal (Oihenart). Mendebaldean, testuinguru honetan ere partizipioa erabiltzen da: Non gertatu, an ostatu (Azkue).

25.1.4b Zenbait predikatuk onesten dituzten zehar-galdera jokatugabeetan, aditzoina erabiltzen da ekialdeko euskalkietan eta partizipioa, berriz, mendebaldekoetan: Ez dakit nondik sar; Ez dakit har ala utz; Dudan nago zuri sal edo hari eskaint; Ez dakit zer oldoztu be; Dudan nago hemen gelditu ala zurekin joan; Esplikatu zigun nola erabili. Badirudi molde horretako zehar-galderak forma jokatu bat erabiliz adieraziko bagenitu, modu morfema batez baliatuko genukeela: Ez dakit nondik sartu behar dudan; Ez dakit nondik sartzen ahal naizen. Hala ere, ez da horrelakorik gertatzen mendeko perpaus hauek izan, egon, *edun, eduki aditzen hedamenak direlarik: Banikek, to, hiri zer ihardets (Oxobi); Badugu, engoitik, zer pentsa eta zertaz grina; Dena dela, han ere bada zer hobetu eta zer aldatu (Zuazo). Partizipioa molde honetan erabilia denean, artikulua ere har dezake edo partitibo bihur daiteke: Ez, ez dauka zer ikusirik Stendhalek eta Calvinok, bakoitzak oso bere moldera, ordezkatzen duten eklektizismoarekin (Lertxundi); Baina post-data irakurtzeak zer pentsatua eman zion (Urteaga).

25.1.4c Hautuzko perpausetan, orobatasuna adierazteko erabil daitezke aditzoinak eta partizipioak, bai eta aditz izenak ere: Urean ito, edo suan erra, da kalte bera (Oihenart); Zuk aitor ala hark sala, eni berdintsu zait; Ori galdu ta egaz dabillen txoria galdu, berdin dira ba (Kirikiño); Gaizki egitea edo batere ez egitea orobat heldu da. Orobatasuna adierazi gabe ere erabil daiteke aditzoina hautu baten adierazteko: Har edo utz genuen.

25.1.4d Komunzki postposizioak partizipioarekin erabiltzen badira ere, haietarik batzuk bederen, aditzoinarekin ere ager dakizkiguke, hala nola arte, ondoan, eta, ordu, bezain laster, arau: sar eta; afal aitzin; ikus arte; har ondoan; bazkal ondoan; ardiak sar arau, artzainak kontatzen zituen; ikus bezain laster arrainak hatüa hontzen dü (Davant).

25.1.4e Aditzoina zenbait esapidetan ere kausitzen dugu ekialdeko aldakietan.

a) Beldurra adierazten duten predikatuek eta lanjer batez abisatzeko edo aholku baten emateko erabiltzen direnek aditzoinarekiko perpausak onesten dituzte osagarri gisa: Begirauk eror! (Lafitte); Beldur naiz leizera eror; Kasu emazu ez gal!; Halako apostolu arrazoin batzu aterako ditie: Parise gabe deus ez girela; Parise gabe ez gaitezkela bizi; Hobe dugula pixka bat gal eta jasan, ezenez-eta jazar eta oro gal; eta holako! (Larzabal).

b) Adlatiboa ohi duten zenbait aditz izenen ordez aditzoina dugu zenbait esaeratan: Goazen ikus (ikustera) (Lafitte); Emadazu dasta (dastatzera).

c) Kontzesibo kutsua duten zenbait esaeratan aditzoina galdetzaile batekin ager daiteke: Zer bil ere; Lurra ardura mintzo baita Ameriketan, deliberatu zuten […] hobe zitekela bakoitza bere etxerat joan zadin, zer gerta ere (Etxarren).

d) Ekintza baten luzapena edo errepikapena adierazteko ere erabiltzen da aditzoina: Ari zen irakur eta irakur (Etxarren); Eror eta xuti dabiltza (Axular), batean eror eta bertzean jaiki dabilanak (Axular); Mintza eta mintza, ez da ele egitetik baretzen.

e) Orobat, une desberdinetan iragan aurkako gertakariak parez pare ezartzeko: Pilotan, batean gal eta bestean irabaz (Larre); Zer da gure fedea? Axalezko zer bat othe? Larru gaineko jauntzi bat, egun ezar eta bihar khen? (Saint-Pierre).

f) Aditzoina moduzko perpaus jokatugabeetan ere ager dakiguke ahal eta ezin-ekin: Euria jaits ahala ari zuen; Sinets ezin da; Ikus ahala urrun. (Ikus 40 Moduzko perpausak: § 40.6b).

25.1.5. Aditzoina oinarri duten adizki analitikoak

25.1.5a Aditzoina oinarri duten adizki analitikoak urriak dira. Euskararen lehen testuetatik, *edin, *ezan, eta -iro- laguntzaileekiko adizkiak baizik ez dugu aurkitzen, eta gainera, azken mendeetan, hauen erabilera-eremuak murriztuz joan dira. Hamaseigarren mendean, euskalki guztiek [aditzoina + *edin] eta [aditzoina + *ezan] —mendebaldean [partizipioa + egin]— adizkiak erabiltzen zituzten iraganaldi burutua adierazteko (askotan aoristo gisa izendatu dira forma horien iraganeko erabilerak): Unaiok arri zitean, gaztaeok agir zitean ‘haserretu ziren, agertu ziren’ (RS); Iaigi zidin nagia, erra zizan uria ‘jeiki zen, erre zuen’ (RS); Zerutika iautsi zedin harzaz amoraturik ‘jautsi zen’ (Etxepare); Bere desobedientziaren kausaz hiragun zekion, eta abominazionetan eta begitan har zezan ‘hiragundu zitzaion, hartu zuen’ (Leizarraga). Gaur egun, adizki analitiko hauek indikatiboaz bestelako moduetan erabiltzen dira, hau da, subjuntiboan (nahi dut etor dadin / egin dezan), aginteran (jeiki hadi; kanta ezak), ahaleran (etor naiteke; esan dezaket) eta baldintzan (etor baledi, esan niezaioke) (ikus § 26.3.5, § 26.6.2). Ekialdeko euskalkietan lekukotzen den [aditzoina + -iro-], berriz, ahaleran baizik ez da erabiltzen (§ 26.6.3.1): Ez dirot onar erran duzuna.

25.1.5b Lehen pertsonako jusiboan, hau da, lehen pertsona pluralari agindu bat zuzentzen zaionean, [aditzoina + *edin] eta [aditzoina + *ezan] —mendebaldean [partizipioa + egin]— adizki analitikoak erabili ohi dira: Mintza gaitezen; Ikus dezagun. Preseski, forma hauekiko analogiaz, ekialdeko mintzoek [dugun + aditzoina] egitura garatu dute aditz trantsitiboekin: Dugun ikus; Dugun kanta… (ikus § 26.1.5.4).

25.1.5c Aditzoina arazi oinarri duen egitura arazleetan ere erabiltzen da (§ 23.2.1.2 eta Euskaltzaindiaren 23. araua, “Arazi”): Libro nintzela sinetsarazi nahi zidaten; Amak semeari egia aitorrarazi zion.

Ororen buru, euskarak dituen hiru adizki jokatugabeen artean, aditzoina da erabilera mugatuena duena. Izan ere, testuinguru urrietan agertzeaz gain, euskalki gutik begiratu dute. Perifrasiek ere emankortasun oro galdua duela erakusten dute: euskara historikoan sortu diren perifrasi berriek noiz partizipioa, noiz aditz izena dute oinarri, baina nehondik ere ez aditzoina.