Euskararen Gramatika

24.4. Bigarren mailako predikazioa

24.4.1. Zer den bigarren mailako predikazioa

24.4.1a Lehen eta bigarren mailako predikazioaren arteko desberdintasuna ikusteko honako adibide hauek erabil ditzakegu: Nekatuta iritsi nintzen; Nekatuta gelditu nintzen (lasterketaren ondoren). Lehen adibidean bi predikazio daude, [ni — iritsi] eta [ni — nekatuta]; nolabait esateko, ‘iritsi nintzenean nekatuta nengoen’ adierazten du. Bigarren adibidean, ordea, interpretaziorik ohikoenean ez da ulertzen ‘gelditu nintzenean nekatuta nengoen’; nekatu predikatu nagusia da hemen, eta gelditu aditzak ez du adierazten ‘higitzeari edo jarduteari utzi’, baizik eta bereziki aspektua adierazten duen aditz arina da, ‘egoera batean gertatu edo suertatu’ edo antzeko zerbait adieraziko lukeena. Nekatuta bigarren mailako predikatua da lehen adibidean, eta predikatu nagusia bigarren adibidean.

Bigarren mailako predikazioa eta aditzaren adjuntuak ere batzuetan hurbil egon daitezke. Bakoitzaren izaera garbiago ulertzeko ondorengo adibidea erabil dezakegu: Edurne ederki ikusten dut. Eman nahi diogun adieraren arabera, izan daiteke moduzko adberbioa (aditzaren adjuntua), edo bigarren mailako predikatua. Ederki-k ikusteko era, gaitasuna, objektua (Edurne) zenbaterainoko zehaztasunez ikusten dugun, adierazten badu, aditzaren adjuntutzat hartuko dugu; baina ederki-ren bidez Edurneren une bateko ezaugarri bat edo egoera bat adierazi nahi badugu (‘nola dagoen’), orduan bigarren mailako predikatua izango genuke.

Gauzak horrela izanik, bigarren mailako predikatuak edo osagarri predikatiboak dira honako adibide hauetan azpimarraturik doazenak: Gustura irten ginen aretorik; Harro erakutsi zigun saria; Josuk triste deitu zigun herenegun; Alai ikusi genituen haurrak; Atsekabetuak/atsekabetuta joan ginen hiletara. Baina gogoan izan § 24.3.5.1 atalean esan duguna: gramatikariek irizpide desberdinei eman diete garrantzia predikazio-egituren sailkapenak egiteko unean. Guk lan honetan egitura hauen ezaugarriak azaltzeari emango diogu bereziki garrantzia.

24.4.1b Bigarren mailako predikazioa subjektuari begirakoa (triste joan nintzen hiletara) edo objektuari begirakoa (triste eraman ninduten senarraren hiletara) izan daiteke.

24.4.2. Subjektuari begirako bigarren mailako predikazioa

24.4.2a Gehienetan bigarren mailako predikatua subjektuari begirakoa izaten da: Triste irten nintzen ekitalditik; Zoriontsu hartu genuen saria; Gogorik gabe joan nintzen bazkarira; Mireiak gustura egin zuen lana. Azpimarratu ditugun elementuak perpausaren subjektuari buruzkoak dira [ni – triste; gu – zoriontsu; ni – gogorik gabe; Mireia – gustura]. Subjektu horren une jakin bateko egoera adierazten dute guztiek. Eta, batzuetan, uneko egoera hori jokabide modura ere uler daiteke. Har dezagun, esate baterako, Patxi hunkituta / negarrez inguratu zen adibidea. Hunkituta eta negarrez subjektuari begirako bigarren mailako predikatuak dira, subjektuaren une bateko egoera deskribatzen dutenak; berez ez dute aditzak adierazten duen ekintza (‘inguratzea’) nola gertatzen den deskribatzen. Baina lehenean (hunkituta) egoera soil gisa ulertuko dugu; aldiz, bigarrenean (negarrez) egoera eta jokabidea, biak uztar daitezke. Bigarren mailako predikatu modura azaltzen diren elementuak oro har egon aditzari loturik ager daitezkeenak izaten dira (‘triste nengoen bileratik irten nintzenean’, ’zoriontsu geunden saria hartu genuenean’, ‘gogorik gabe nengoen bazkarira joateko’), baina izan aditzari lotzen zaizkionak ere izaten dira: Pobre jaio zen eta aberats hil (‘pobre zen jaio zenean’, ‘aberats zen hil zenean’), baina betiere une bati dagokion ezaugarria ematen dute aditzera; ez dira ezaugarri iraunkorrak. Adibideen esanahia azaltzeko denbora berdintasuna adierazten duten perifrasiez baliatzeak ere horixe erakusten digu: predikazio nagusiak irauten duen denbora tartean bakarrik daudela indarrean ezaugarri horiek. Azken batean, uneko egoera adierazten duten edo nola? galderari erantzuten dioten elementuak dira bigarren mailako predikatuak.

Subjektua absolutiboan nahiz ergatiboan joan daiteke, eta bigarren mailako predikatua kategoria desberdinetakoa izan daiteke: Triste etxeratu zen Jon; Biluzik sartu nintzen ohean; Buruan txapela nuela joan nintzen kalera; Kezkatuta deitu nion arrebari; Itziarrek gustura idatzi zuen liburua; Artzain joan zen June Boisera; Garagardoa hotza gustatzen zait. Baina betiere une bateko egoera edo ezaugarri gisa ulertzeko modukoa izan behar du: *Begiurdin etxeratu zen Jon; *Iletsu sartu nintzen ohean. Bestalde, bigarren mailako predikazioa agertu ahal izateko perpaus nagusiko aditzak ere ezaugarri semantiko/aspektual batzuk bete behar ditu: ekintza bat, prozesu bat edo lorpen bat adierazten duten aditzek nahiko erraz ematen diote bide bigarren mailako predikazioari, bereziki, egiletasuna adierazten duten jarduera aditzekin, eta nolabaiteko borondatea adierazten duten subjektuekin; aldiz, egoera bat adierazten duten aditzek (jakin, izan, eduki…), aditz estatiboek, ez dute horretarako aukerarik ematen (analisi zehatzagorako, ikus Zabala 1993: 257-262). Honako bi perpausetan garbi ikusten da desberdintasuna: Jonek gustura entzun du saria berari dagokiola; *Jonek gustura daki saria berari dagokiola.

24.4.2b Batzuetan zalantza izan dezakegu bigarren mailako predikazioaren aurrean gauden, edo subjektuak gauzatzen duen ekintzaren nolakotasun soila adierazten duten adjuntuak ditugun aurrean. Adibidez, Josuk errespetuz agurtu ninduen esatean, aipatzen den ‘errespetua’ egotz dakioke aditzari, agurtzeko era deskribatuz (adjuntu funtzioa), edo egotz dakioke agurra egiten duen pertsonari, subjektuak une horretan azaltzen duen egoera adieraziz (bigarren mailako predikatua). Horrelakoetan elementuen arteko erlazio semantikoari —eta zeharbidez, funtzio sintaktikoari— erreparatu beharko diogu. Esate baterako, Josuk gustura idatzi zuen liburua adibidea badugu, ziurrenera guztiok ere erraz identifikatuko dugu bigarren mailako predikazioa dagoela: ‘Josu gustura egon zen liburua idatzi zuen denbora tartean’. Baita gustura adberbioaren ordez kezkatuta erabiltzen badugu ere: Josuren egoeraz ari gara, ez idazteko era jakin batez. Baina pasioz erabiltzen badugu (Josuk pasioz idatzi zuen liburua), Josuren egoera deskribatzen dugu, baina zeharbidez idazteko era bat ere ari izan gaitezke iradokitzen: ‘dedikazio handiz’, ‘burua lan horretan guztiz sartuta’, beharbada ‘ordu asko sartuz’ idatzi duela liburua; eta orduan aditzaren adjuntu funtzioaren mugara hurbilduko ginateke. Aldiz, eskuz erabiliko bagenu (Josuk eskuz idatzi zuen liburua), orduan idazteko eraz bakarrik ariko ginateke, eta adberbio izaerako adjuntu bat izango genuke, ez bigarren mailako predikatua. Beraz, unean uneko esanahiak eta asmoak aginduko dute.

24.4.3. Objektuari begirako bigarren mailako predikazioa

24.4.3a Beste batzuetan objektuari begirako bigarren mailako predikazioa izaten dugu: Haurrak oinetakoak lokaztuta ekarri zituen; Paketea irekita aurkitu nuen; Biluzik ikusi zintudan hondartzan; Triste sumatu zintudan aurrekoan. Azpimarratutako elementuak beren perpauseko objektuari buruzkoak dira [oinetakoak – lokaztuta; paketea – irekita; zu – biluzik; zu – triste], eta objektuaren une bateko egoeraren berri ematen digute; ez dute adierazten ‘ekartzeko era’, ‘aurkitzeko era’, ‘ikusteko era’ edo ‘sumatzeko era’.

24.4.3b Subjektuari begirakoetan gertatzen zen bezala, hemen ere bigarren mailako predikatu modura kategoria eta era desberdineko elementuak ager daitezke: Gazte ikusten zaitut; Aldatuta sumatu zaitut; Eskiak hondatuak/hondatuta itzuli dizkidate; Dirurik gabe itzuli zidaten galdutako diru zorroa; Patxi txapelarekin ikusi nuen aurrekoan; Buruan txapela zuela gogoratuko dut beti aitona; Gudariak agintariaren aurrean ahuspez ikusi nituen; Peru hartu dut laguntzaile; Maren alkate hautatu dugu; Xabier lapurtzat salatu dute. Nolanahi ere, objektuari begirako bigarren mailako predikazioak subjektuari begirakoak baino murriztapen gehiago ditu, aditz trantsitiboen multzo txiki batek bakarrik onartzen baititu horrelakoak: egoera aldaketa edo toki aldaketa dakarten aditzak (gelako ordezkari izendatu naute; arkumea bizirik eraman nuen harakindegira; sagarrak garbitu gabe jan zituen) edo iritzi eta hautemate aditzak (esnea nahiago dut hotza; burumakur aurkitu dut alaba; triste irudikatzen ditut atzoko galtzaileak; txapelarekin gogoratuko dut beti aitona) izaten dira²²³.

24.4.4. Aukerako eta nahitaezko bigarren mailako predikatuak

24.4.4a Bigarren mailako predikaturik gehienak aukerakoak izaten dira. Horrela, Hiletara triste abiatu nintzen adibidea baldin badugu, perpaus horrek bere barnean darama ‘hiletara abiatu nintzen’; abiatu aditza bere ohiko esanahiarekin erabiltzen da, eta triste elementua aukerakoa da perpausaren gramatikaltasunerako (Hiletara abiatu nintzen). Gauza bera gertatzen da ondorengo adibideetan ere: Kezkatuta irten nintzen bileratik; Pozik joan nintzen bazkarira; Haserre hurbildu zitzaidan udaltzaina; Beldurtuta hartu nuen eskutitza; Damututa aitortu nituen bekatuak; Gogotsu hasi genuen denboraldia. Guztietan aditza (irten, joan, hurbildu, hartu, aitortu, hasi) bere ohiko adieran erabiltzen da, eta bigarren mailako predikaturik gabe ere adibide zuzenak lortuko genituzke. Aukerako bigarren mailako predikatuen aurrean geundeke. Horrelakoak izaten dira subjektuari begira dauden guztiak.

Objektuari begirako bigarren mailako predikatuen artean aukerakoak eta nahitaezkoak aurki ditzakegu. Adibidez, Emaztea hil zitzaionean, lur jota eraman genuen Jon hilerrira perpausa daukagularik, adieraren aldetik ‘Jon hilerrira eraman genuen’ barnean darama, eraman aditza ohiko esanahiarekin agertzen da, eta lur jota elementua azaldu edo ez azaldu adibidea zuzena eta zentzu berekoa izango litzateke; objektuari begirako aukerako bigarren mailako predikatua izango litzateke lur jota [Jon – lur jota]. Horrelakoak dira honako hauek: Urtsuegiak egin dituzu babarrunak; Ordenagailua hondatuta itzuli didazu; Inauterietan mozorrotuta ikusi zintudan; Ordulari bat eman didate opari(tzat).

24.4.4b Beste batzuetan, ordea, objektuari begirako bigarren mailako predikatuak nahitaezkoak izaten dira. Esate baterako, Bera egin zuten erantzule esaten dugunean, adibideak ez darama barnean ‘bera egin zuten’, perpaus horretan egin ez baita bere ohiko adieran ulertzen —ez dago inolako ‘gauzatze fisikorik’—, baizik eta ‘norbaiti ezaugarri bat egotzi’ edo horrelako zerbait adierazten du, eta adiera horretan erantzule elementua nahitaezkoa da. Desberdintasuna argiago ikusteko, ohart gaitezen adibide horren parean izan daitezkeela egin aditza erabiliz osatutako honako hauek ere: Zubia egurrezkoa egin zuten; Dorrea okertuta egin zuten. Horietan bai, azpian ‘zubia egin zuten’ eta ‘dorrea egin zuten’ daude, egin-ek bere ohiko esanahia du, eta egurrezkoa eta okertuta aukerako bigarren mailako predikatuak izango lirateke.

Nahitaezko bigarren mailako predikatuak onartzen dituzten aditzen eta egituren saila aukerakoena baino murritzagoa da. Alde batetik, hautemate eta iritzi aditzak daude. Adibidez, Zail(a) ikusten dut hori esaten dugunean, ikusi aditzaren bidez ez da hautemate fisikorik edo begien bidezkorik adierazten; iritzi bat edo norbaiten ustezko egoera bat adierazten da, eta horrelakoetan bigarren mailako predikatua nahitaezkoa izaten da. Berdin Josu triste sumatu dugu diogunean; ez gara ‘ohartzeaz’ ari, baizik eta Jonen egoeraz. Edo Aberatsak aurkitu zituen behartsuak baino gaiztoago esaten denean aurkitu-ren adiera zerbaiten edo norbaiten egoera ‘sumatzeari’ dagokio; baina aditz horrek baditu beste esanahi batzuk: ‘bilatzen dena ikusi, non den jakin’ (Aurkitu dut galdu zaidan ardia), edo ‘topatu’ (Huts asko aurkitu ditut liburu horretan). Bigarren multzoan era batean edo bestean izendatzea edo hautatzea adierazten dutenak daude, eta sarritan artikulurik gabeko izen bat izaten da bigarren mailako predikatua: Elkarteko lehendakari aukeratu zuten Nagore; Taldeko kapitain izendatu dugu Irene; Jokin hautatu dugu langileon ordezkari.

Beraz, nahitaezko bigarren mailako predikatuen adibidetzat hartu ohi dira honako hauek bezalakoak: Bart burumakur ikusi zintudan; Gogotsu sumatu nituen lehiakideak; Interesgarria aurkitu nuen artikulu hura; Alkate hautatu naute herritarrek; Mutil horrek ez zaitu zoriontsu egingo; Garaipen haren ondoren errege izendatu zuten; Txiki-txiki egingo nuke telefono madarikatu hori; Gurasoek zintzo nahi zaituzte.

24.4.5. Bigarren mailako predikatuen interpretazio semantikoak

24.4.5a Aurreko ataletan aipatu den bezala, bigarren mailako predikatuek bere subjektuaren une bateko egoera adierazi ohi dute, une jakin batean —aditzak adierazten duen ekintza gauzatzen den unean— norbaitek edo zerbaitek agertzen dituen ezaugarriak, eta deskribapenezkoak direla esan ohi da. Adibidez, Poeta hura pobre hil zen esaten dugunean, heriotza iritsi zitzaionean ‘pobre’ ezaugarria zuela, ‘pobrezia egoera’ zuela, adierazi nahi dugu; edo Haur haiek pozik bizi ziren diogunean, aintzat hartzen dugun garaian pozezko egoera zela haur haien ezaugarria. Objektuari begirako bigarren mailako predikatuekin ere gauza bera gertatu ohi da. Oinetakoak zikin(ak) / garbitu gabe / puskatuta itzuli zizkidan esaten denean, oinetakoen une horretako egoeraz ari gara, une horretako ezaugarri bat adierazten; berdin Gutuna irekita eman zioten presoari edo Kalean biluzik ikusi zintudan adibideetan. Adjektiboen edo adberbioen kutsua duten osagarri predikatiboekin erraz ikusten da uneko egoeraren adiera hori.

Bigarren mailako predikatu modura izen bat azaltzen denean (Jon artzain joan zen; Zuzendari hautatu dute Ane) ‘bere subjektuaren une bateko egoera’ apur bat era desberdinean adierazten da, gehienetan izaera mailako predikatutzat hartu ohi direnak azaltzen baitira horrelako adibideetan. Baina hauetan ere adierazten dena da, lehenean, Jon ‘artzain egoeran joan zela’, edo ezaugarri hori izango zuela aurrerantzean; bigarrenean, egoera edo ezaugarri aldaketa bat ezarri zaiola Aneri, eta hemendik aurrera bere egoera edo ezaugarria zuzendari izatea edo zuzendari modura egotea izango dela.

Prolatiboa erabiltzen dugunean ere (Nire esker onaren erakusgarritzat ematen dizut opari hau; Laguntzailetzat Patxi jarri dizugu), uneko egoera adieraztearen kontuak baditu berezitasunak, eta erabiltzen den aditzak zeresan handia du horretan. Lehen adibidean, guk ezartzen diogu zerbaiti (oparia) ezaugarri edo egoera konkretu bat (esker onaren erakusgarri izatea); bigarrenean, Patxiri egoera edo une jakin baterako ezaugarri konkretu batzuk ezarri dizkiogu kanpotik, oraingoan era errealean.

24.4.5b Une bateko egoera edo ezaugarriak deskribatzearen alboan beste adiera batzuk ere azal daitezke bigarren mailako predikatuetan.

Batzuetan nolabaiteko kausalitate adiera ere suma daiteke. Itota hil zen esaten denean, itotzearen ondorioz hil zela adierazi nahi izan daiteke; alegia, adierazten den prozesuaren, ekintzaren edo gertakariaren —kasu honetan, hiltzea— kausa edo jatorria adieraz daiteke bigarren mailako predikatuaren bidez. Ohiko deskribapenezko irakurketari zer eransten zaion ohartzeko, ikus ditzagun honako bi adibide hauek: Peruk biluzik ihes egin zuen; Peruk beldurtuta ihes egin zuen. Lehenean Peruren egoera deskribatzen da, besterik ez; bigarrenean zer arrazoigatik ihes egin zuen ere uler daiteke: beldurraren eraginez. Era honetako irakurketa onartu ahal izateko nahitaezkoa da aditz nagusia kanpoko kausak onartzen dituztenetakoa izatea.

Beste batzuetan, predikatu nagusiaren deskribapenezko oinarrizko adieraren alboan, uler daiteke aditzak adierazten duen prozesuaren amaierako egoera edo ezaugarria ere. Gure sail horretan belarra mardul hazten da esaten dugunean, hazte prozesuaren amaieran belarra nolakoa izan ohi den ari gara adierazten. Horrelakoak sarriena osagarri zuzenari begirako egiturekin agertzen dira: Tipula xehe-xehe txikitu nuen (tipula amaieran nola gelditu zen); Ilea oso motz moztu dut.

24.4.5c Azkenik, kontuan izan behar da adibide batzuetan aditzean adierazten den ekintzari edo prozesuari ere begiratzen diotela bigarren mailako predikatuek, eta ekintza edo prozesu horren ezaugarriak adierazten dituztela. Begira diezaiogun honako adibide honi: Gazta hori merke erosi zuen. Bigarren mailako predikatuak (merke) adierazten du gaztaren une bateko ezaugarria edo egoera (‘gazta hori merke dago’ edo ‘gazta hori merkea da’), eta baita eroste-ekintzari dagokion ezaugarri bat ere (‘merke erostea’). Horren ondorioz, zenbaitetan aditzaren eta bigarren mailako predikatuaren arteko bateragarritasuna behar izaten da; eta batzuetan adjuntu erabilera oso hurbil izaten da.

²²³ Zehar-osagarriari begirako bigarren mailako predikaziorik ez da izaten (*Josuri bere notaren berri urduri eman diot; [Josu – urduri]), baldintza oso jakinak dituzten egitura batzuetan ez bada. Horien artean daude genitiboaren ordezko datiboa dutenak (Lokartuta atera zioten hagina Nekaneri; [Nekane – lokartuta]) edo egitura arazleak (Josuk Mireni lana zutik/mozorrotuta eginarazi zion [zutik – Miren]; Mireni zutik hitz eginarazi zioten alderdiko kideek [zutik – Miren]). Gaiaren azterketa sintaktiko baterako, ikus Odria 2015.