Euskararen Gramatika

24.3. Lehen mailako predikazioa

24.3.1. Adiera desberdinak egitura kopulatiboetan

24.3.1a Egitura kopulatiboetan esanahi edo harreman semantiko desberdinak adieraz daitezke, atributuaren eta subjektuaren artean dagoen erlazio semantiko eta gramatikalaren arabera. Izan aditzak adiera gehienak emateko aukera du; gainerako aditz eta egitura kopulatiboek aukera murritzagoak dituzte.

24.3.1b Izan aditzari dagokionez, batzuetan pertsonen edo gauzen ezaugarriak adierazten dira. Ezaugarri horiek izan daitezke propietate iraunkorrak edo berezkoak adierazten dituztenak (Tartalo begibakarra da; Mitxelena errenteriarra zen), eta orduan izaera mailako predikatuak deitu ohi zaie (izate horren iraupen aldi osoan egia izango direnak); izan daitezke, halaber, une, aldi edo egoera jakin bati dagozkion ezaugarriak (gaur goizean oso atsegina izan zara; Patxi hirugarren mailako ikasle da aurten), eta orduan egoera mailako predikatuak eratu. Guztiek ere egitura kopulatiboaren predikaziozko adiera azaltzen dute. Bereziki adjektiboekin edo adjektiboen gisako elementuekin aurkitzen ditugu horrelakoak: Jontxu gizena zen; Piper horiek minak dira; Aristoteles jakintsua zen; Beñat asko ikasia da; Polit dira lore horiek. Asko izaten dira horrelako adibideak. Adjektibodun izen sintagma osoa dutenek ere antzera jokatzen dute: Andoni gizon arduratsua da; Venezia hiri zoragarria da; Txindoki mendi dotorea da; Ainara lagun leiala zen. Ezaugarriak adierazten direla esaten da, halaber, atributu gisa lanbideak, karguak edo zereginak dituzten izenak ditugunean ere: Gaztetan sukaldari nintzen; Messi futbolaria da; Maddi medikua da. Izenekin errazago lortzen da izaera mailako irakurketa.

Beste batzuetan bi elementuren arteko identifikazioa edo berdintza adierazten da, egitura ekuatiboak osatuz. Har dezagun ondorengo adibidea: Arazo nagusia gurasoak dira. Artikulua daramaten bi izen sintagma azaltzen zaizkigu, eta ez da gurasoen ezaugarri bat edo propietate bat azaltzen, baizik eta arazo nagusia-ri erreferente zehatz bat ematen diogu (gurasoak), gainerako arazo posibleen artean (gizartea, lagunak, Internet eta abar) hautatuz, eta atributuarekin identifikatuz. Horrelako egituretan batzuetan zalantzak izan ditzakegu subjektua eta atributua zein diren erabakitzen; alegia, arazoa langabezia da adibidean, zein da subjektua? Auzi konplexua da, hizkuntzalaritzaren barnean eztabaidatua. Nolanahi ere, izenaren ezaugarri semantikoek —bereziki, erreferentzia ezartzeko gaitasunak— zeresan handia dute; ordenak eta intonazioak ere bai; eta askotan komunztadurak lagun diezaguke. Horrela, arazoa zu zara adibidea dugularik, garbi gelditzen da subjektua zu dela; nor da arazoa? galderaren erantzuna izango litzateke. Mota honetako identifikaziozko egituretan, batzuetan mendeko perpausa ere izan daiteke subjektua: arazoa da ez duzula entzuten (zein da arazoa?).

24.3.1c Zenbait kasutan, tartean elementu berak direla, bi irakurketak (ezaugarriak adieraztearena, eta identifikazioa bideratzen duena) dira posible. Adibidez, pentsa dezagun izan aditzaren bidez neska hori eta ekonomiako irakaslea lotzen ditugula. Ordena eta intonazio desberdinak erabil ditzakegu. Neska hori gure ekonomiako irakaslea da esaten badugu bi interpretazioak dira zilegi, baina ziurrenera errazago ulertuko dugu aipatzen den neskaren ezaugarri bat ematen dugula (ekonomiako irakasle izatea), subjektuaren lanbidea, kargua edo zeregina adieraziko bagenu bezala; eta atributua artikulurik gabe emango bagenu, adiera hori garbiago bideratuko litzateke, erreferentzia ezartzeko gaitasuna galduko bailuke: Neska hori ekonomiako irakasle da (‘zer da neska hori?’). Aldiz, Neska hori da ekonomiako irakaslea esaten badugu, bi elementuak identifikatzen dituen irakurketa gailenduko da (‘nor da ekonomiako irakaslea?’); berdin Ekonomiako irakaslea neska hori da esatean; eta sintagmaren datu gehiago ematen baditugu (hirugarren mailako ekonomiako irakaslea neska hori da), predikatu gisako irakurketa zailduko dugu, erreferentzia ezartzeko errazago utziz.

24.3.1d Egon aditza adiera kopulatiboan erabiltzen denean une edo egoera bati dagozkion predikatuak osatzen dira: Jon gaixo dago; Kafea beroa dago; Medikua urduri dago. Aipatu ditugun gainerako adieretarako (identifikazioa edo izaera mailako predikatuak) biderik ez du ematen egon aditz kopulatiboak (*Tartalo begibakarra zegoen; *Mitxelena errenteriarra zegoen), eta izenak azaltzen direnean artikulurik gabe agertzen dira (Izaskun tabernari dago Bergaran), egoera mailako predikatu gisa, une bati dagokion ezaugarria adieraziz.

24.3.1e Adiera lokatiboa duten elementuak ere sarri azaltzen dira izan eta egon aditzekin: Atzoko kaxak han daude/dira; Dirua mahai gainean dago/da; Josune ohean dago/da²¹³. Gramatikari batzuek diote aurreko adibideak zentzu zabalean egitura kopulatibotzat hartu beharko genituzkeela, eta azpimarratutako tokizko elementuak atributuak direla; azken batean, lokatibo horien ordez bestelako adberbioak edo adjektiboak azalduko balira bezalako egituren aurrean gaudela: Atzoko kaxak puskatuak daude/dira; Dirua eskuragai dago/da; Josune gaixo dago/da. Egon eta izan lotura aditzak izanik, nahitaez eraman behar dute predikazioa gauzatzen lagunduko dien zerbait, eta goiko kasuetan, lokatiboaren bidez (han; mahai gainean; ohean) aseko litzateke eskakizun hori. Nolabait esateko, “predikatu lokatiboak” izango lirateke, aditzok bai baitute ‘kokapena’ edo nolabaiteko ‘iraupena’ adierazten duten elementuei bide emateko gaitasuna. Baina ohart gaitezen beste batzuetan lokatiboa ez dela predikatu nagusia: Hori ohikoa da Donostian; Triste nago Euskal Herrian. Adibide horietan predikatu nagusiak ohikoa eta triste izango lirateke, eta lokatiboak adjuntuak izango genituzke.

24.3.2. Aditz eta egitura kopulatiboak

24.3.2a Aditz kopulatibo nagusiak izan eta egon dira. Baina kontuan izan behar da erabilera kopulatiboaz gain badituztela kopulatiboak ez diren erabilerak ere; adibidez, erabilera existentziala: Bada hori egingo duenik; Arazo bat egon da goizeko saioan (ikus Zabala 1993), edo erabilera predikatibo arruntak: Gaur goizean Larrun mendian izan naiz. Bestalde, bi aditzok ez dira era berean erabiltzen euskararen lurralde osoan. Adiera batzuetan egon erabiltzen da Hegoaldean, eta izan Iparraldean. Adibidez, ‘egoera batean gertatu’ adierazi nahi denean, osagarri adjektibalekin, adberbialekin, edo lokuzioetan egon azalduko zaigu Hegoaldean: Busti(a) dago lurra; Ondo/gaizki nago; Sasoi oneko zaude; Sasoi onean zaude; Ziur al zaudete?… Eta Iparraldean adibide berak emateko izan aditzera jo ohi da: Ongi naiz; Bustia da lurra; Ziur al zara? eta abar. Bikoiztasun bera gertatzen da adiera existentzialekin ere: Badago/bada halakorik munduan; Arazo bat egon/izan da goizeko saioan; Bazeuden/baziren ikasle batzuk aretoan. Jakina, bi tradizioetako erabilerak onartzen dira euskara batu edo estandarrean. Eta horrek ez du esan nahi egon Iparraldean erabiltzen ez denik, egon erabilera orokorrekoa baita beste zenbait baliotan: ‘leku batean gertatu tarte batean’ (aste guztian egon da han); ‘egoera batean gertatu’, adjektiboari -(r)ik eransten zaionean (tristerik nago; bakarrik zeuden) eta negarrez, minez, lotan, zalantzan, gogoetan… bezalakoekin (negarrez dago oraindik ere; lotan dago haurra); partizipioekin, adiera erresultatiboan (okerturik dago; okertuta dago; okertua da(go)); aginteran (zaude hortxe!; egon zaitez geldi pixka batean). Baina hizkeren arteko desberdintasun horren ondorioz, balio kopulatiboari dagokionez, testuinguru sintaktiko berean batzuetan izan aditza aurkituko dugu Iparraldean eta Hegoaldean egon aditza.

Beraz, bi aditz hauen balio kopulatiboaz ari garelarik, kontuan izan beharreko puntu nagusia zera da: aditz bakoitza zer motatako predikatuak adierazteko erabiltzen den hizkera bakoitzean, eta egitura kopulatibo horietan parte hartzen duten elementuek zer eragin duten horretan. Bada kontuan izan beharreko bigarren auzi bat ere: hizkeraren eta esanahiaren arabera, atributuak artikulua hartzea noiz duen aukerako, noiz duen nahitaezko, edo noiz duen debekatua. Puntu horiek izan dira euskal gramatiketan gehiena aztertu direnak.

24.3.2b Bestalde, izan eta egon aditzez gain, euskarak badu egitura kopulatiboak beste era batean eratzeko modua: Kanpotarra zaitugu, dirudienez; Emaztea gaixo daukat. Lehena Kanpotarra zara esaldiaren pareko izango genuke, eta han bezalaxe kanpotarra atributu izango litzateke; desberdintasuna, adibide honetan badagoela guk bat, alokutibo izaerakoa. Bigarrena Nire emaztea gaixo dago esaldiaren pareko izango litzateke, genitiboaren ordez ergatibodun subjektuarekin. Baina bietan ere *edun eta eduki aditzak ez lirateke benetako predikatuak izango: loturazko aditzak lirateke, eta kanpotarra eta gaixo izango genituzke perpaus horietako predikatu nagusiak.

24.3.2c Hirugarren multzoa aditz semikopulatiboek osatzen dute. Sarreran esan dugun bezala, aditz batzuk (ibili, jarraitu, gelditu, jarri…) beren esanahi semantikoa galduta edo ahulduta erabiltzen ditugu tarteka, aditz kopulatiboen antzeko zeregina betez: Zuzendaria burumakur dabil aspaldian; Nire alabak gaixo jarraitzen du; Kezkatuta gelditu nintzen hori entzutean. Adibide horietako aditzek funtsean subjektuarekiko lotura bideratzen dute, eta horrez gain egoeraren aspektuari dagokion informazioa iradokitzen dute (iraupena, aldaketa…), baina aditz horien ohiko esanahi semantikoa (ibili: ‘higitze fisikoa’ eta abar) galdua dute. Burumakur, gaixo eta kezkatuta predikatu nagusiak dira hor, eta atribuzio erlazioa dute subjektuarekiko.

Nolanahi ere, ez da beti erraza zehazten aditz batek zenbateraino galdu duen bere esanahi semantikoa, edo zenbateraino eusten dion esanahi horren muin nagusiari; ñabardura eta xehetasun asko aurkituko ditugu aditzaren eta egitura bakoitzaren arabera, eta horien berri ematen saiatuko gara; batzuetan ez da argia lehen mailako predikazioaren aurrean gauden edo bigarren mailako predikazioaren eredura hurbildu garen. Hiru azpisail nagusitan emango ditugu era honetako egiturak, nagusiki Zabalari (2003) jarraituz: iritzi aditzak (Mikel azkartzat daukat; Jonek jatorra dirudi; Arriskutsua deritzot zure jarrerari; Lehortea bukatutzat eman dute), gertaera aditzak (Mikel gaixo dabil; Hori kaltegarria gertatuko zaigu; Berri horren aurrean kezkatuta agertu dira grebalariak) eta iraupen eta aldaketa aditzak (Anek lasai jarraitzen du; Jon gaizki geratu da; Miren pozik jarri da; Ura ardo bihurtu zuen).

24.3.3. Izan eta egon

24.3.3a Gramatiketan esan ohi da benetako aditz kopulatiboak izan eta egon direla: esanahi semantikoaren aldetik hutsak dira, eta subjektuaren eta predikatuaren arteko lotura bideratu besterik ez dute egiten, flexioari dagokion informazioa (denbora, aspektua, pertsona, modua) emanez; eta garrantzitsuena dena, ez dituzte beren subjektuak hautatzen, ez diete subjektuei murriztapenik ezartzen. Izan eta egon aditzak azaltzen diren perpaus kopulatiboetan atributuak hautatzen du subjektua, eta atributu-subjektu erlaziotik datoz murriztapenak. Begira diezaiegun honako bikote hauei: Miren bizkorra da; *Betaurrekoak bizkorrak dira; Josune lerdena da; *Liburua lerdena da; Leire goibel dago; *Txirrindua goibel dago. Adibide hauetan atributuak (bizkorra, lerdena, goibel) erabakitzen du ezaugarri batzuk dituzten subjektuak onargarriak izango direla, eta beste ezaugarri batzuk dituztenak ezin direla perpaus horren subjektu izan. Atributuaren eskakizunen arabera izaten da subjektua era batekoa edo bestekoa, eta horregatik esan ohi da perpaus kopulatiboetan predikazioaren ardatza atributua dela, ez aditza.

24.3.3b Izan eta egon aditzekin doazen predikatuek sarri -a eta -ak hartzen dituzte: Zopa hotza dago; Zaldi horiek dotoreak dira. Morfologiaren aldetik artikuluak, eta haien zeregina subjektuaren eta atributuaren arteko komunztadura markatzea dela dirudi²¹⁴. Eta gorago esan dugun bezala, batzuetan aukerakoa da artikulua hartu edo ez hartu, beste batzuetan nahitaezkoa, eta zenbaitetan debekatua dago. Atributua artikuluarekin edo gabe azaltzea, hautatzen den lotura aditzari eta predikatuen izaera eta adierari lotua dago; eta hizkera guztietan gauzak ez dira berdin.

24.3.3.1. Izan

24.3.3.1a Lotura aditza izan bada, atributua adjektibo kategoriakoa denean, eskuarki artikuluarekin erabiltzen da: Jertse hori merkea da; Jertse horiek merkeak dira. Baina tradizioan batzuetan artikulurik gabe ere azaltzen da: Jertse hori merke da; Jertse horiek merke dira, bereziki ekialdean, eta antzina edonon: Ikusteko zen orduan mutiko horren zangoek, patarra gora on baziren, patarra behera zer balio zuten (J. B. Elizanburu); Egoki eta bidezko da, zuzen eta osasungarri, Zuri, Jaun guztiz ahaltsu horri […]; Arrunten atseginerako baizik egoki ez litzatekeena (Mirande). Egoera mailako predikatuak ditugunean hizkeren artean desberdintasunak daude: mendebaldean egon aditzera sarriago jotzen da (irakaslea lasai dago), eta ekialdean izan aditza eta artikulurik gabeko atributua dutenak (irakaslea lasai da) erabiltzen dira (Orbegozo et al. 2018). Atributu gisa azaltzen den adjektiboa egoera mailako predikatu modura interpretatzeko modukoa ez bada, beti artikuluarekin azalduko da: Elkano getariarra zen / *Elkano getariar zen; eta oro har, izaera mailako predikatuaren adiera lortu nahi dugunean artikuluarekin emango dugu: Josune urduria da; Nire alaba lasaia da. Aldiz, izaera mailako predikatutzat interpretatu ezin diren adjektiboak ditugunean, nahitaez artikulurik gabe azalduko dira: Hori ikusgai da; Hori eginkizun da, edo hizkerarik gehienetan egon aditzaz baliatuko gara: Hori ikusgai dago; Hori eginkizun dago. Atributua partizipioz osatua bada, espero bezala, artikulua eramaten du beti: Liburu hori oso ondo idatzia da; Arau horiek ondo pentsatuak dira; *Nekatuta/nekaturik naiz²¹⁵.

24.3.3.1b Subjektua mendeko perpaus bat denean, eta atributu zereginean doan adjektiboa hari dagokionean, artikuluarekin nahiz gabe azal daiteke²¹⁶: Gauza guztiak ongi egitea zail(a) da; On(a) da eskolatzea; Harrigarri(a) da zein nekez ikasten duten batzuek. Artikulurik gabeak ekialdean ugariagoak dira mendebaldean baino; eta oro har, artikulurik gabeek hizkera landuaren kutsua dutela dirudi, artikuludun formak baino ‘jasoagoak’ edo ‘ikasiagoak’ balira bezala.

Bestalde, badira zenbait adjektibo beti predikatu nagusitzat agertzen direnak eta inoiz ez izen sintagma baten barnean (gai, gauza, aiher, haizu, zilegi, sori, bide… eta beharbada komeni, ados eta akort ere hauen artean sartuko genituzke). Horrelakoak beti artikulurik gabe agertzen dira, eta beharbada aditz esapide modura sailka daitezke: Ez naiz gai zuk diozuna ulertzeko; Ezkontzaren haustea lege da, baina ez zilegi; Ados ginen geure asmo guztietan.

24.3.3.1c Adjektiboen ondoan zenbait osagarri ager daitezke, adjektiboaren esanahia nolabait osatuz. Osagarri hori askotan perpaus osoa izaten da; sarri -ko atzizkia daramana, baina inesiboan edo instrumentalean ere azal daiteke: Egin nahi duzun lana egiteko trebe da gizon hori; Perretxiko guztiak ez dira jateko onak izaten; Ez naiz zure arazoak konpontzeko gai²¹⁷; Liburu hori ulertzen zail(a)/gaitz(a)/erraz(a)/neke da. Osagarria bestelako postposizio sintagma bat ere izan daiteke: Ez da apezetako on (Axular); Diruz aberats zen baina osasunez behartsu; Elizari hurbil dago Joxeren etxea; Piramideak ondoan zabal eta puntan mehar ziren (Axular).

24.3.3.1d Izan aditzarekin izenak ere joan daitezke atributu gisa, nahiz aukera mugatuagoa den: askotan jarduera adierazten duten izenak (lanbideak, karguak, zereginak eta abar) azaltzen dira, eta oro har, zerbait orokorra adierazi eta adjektibo modura edo interpreta daitezkeenak. Predikaziozko adiera duen egitura bada, atributua artikuluarekin nahiz gabe ager daiteke (Miren irakaslea da / Miren irakasle da), nahiz ziurrenera artikuludun adibidea izaera mailako predikatutzat hartzeko joera izango dugun (Mirenen ezaugarri iraunkor bat), eta artikulu gabea egoera mailakotzat (Mirenek betetzen duen zeregin bat). Adibide horretan bertan irakasle izate hori aldi bateko eginkizuntzat mugatzen badugu —izenlagun baten bidez, edo perpausean irakurketa horretara eramango gaituzten beste elementu batzuk erantsiz— (Iñaki euskarako irakasle da Lekeitioko ikastolan), artikulurik gabe errazago emango dugu, ‘irakasle ari da’ esan nahi bagenu bezala; aldiz, irakasle izenari adjektibo bat eransten badiogu (Iñaki irakasle zorrotza da), artikulu eta guzti emango dugu, Iñakiren berezko ezaugarri iraunkor bat adierazi nahian bezala. Hona jarraian atributu zereginean artikulurik gabeko izena dakarten adibide batzuk, Agirre Asteasukoarenetik bilduak: Ni naiz testigu, eta […] ni nerau naiz juez; Ez nekien bekatu zirela; Zeru horiek jaunaren bizilekuaren atari besterik ez dira; Zen […] lurreko gauza guztien jaun eta jabe.

Bestalde, izan aditza eta izenak erabiliz identifikazioa adierazi nahi badugu, bi elementuak berdindu eta egitura ekuatiboa sortuz, artikuludun adibideak erabiliko ditugu: Arazoa gurasoak dira; Donostia Gipuzkoako hiriburua da; Andoni atzo ikusi genuen mutila da; Gure irakaslea Marta da.

24.3.3.1e Izen batzuek (egia, gezurra eta abar) onartzen dute subjektua mendeko perpausa izatea: Egia al da inoiz zizparekin irten eta ia garbitu zintuela? (X. Amuriza); Gezurra da Frantziako erregea urzalea dela. Horrelakoetan izena artikuluarekin azaltzen da (de Rijk 2008: 452-454).

24.3.3.1f Zenbait izen adjektibo modura erabiltzen ahal ditugu: beldur, gose, haserre, ahalke, lotsa, ikara, egarri, hotz, bero… Oro har, inoren egoera, barnekoa nahiz kanpokoa, adierazten duten izen adjektibatuak izango lirateke, eta atributu modura ematean artikulurik gabe azaltzen dira: Nire txakurra gose zen; Haserre da gure mutila; Ahalke naiz zuk diozuna egiteko. Baina kontuan izan behar da atributu modura izen gutxi batzuk bakarrik ager daitezkeela, eta gehienak debekaturik daudela (*hori liburu da), identifikaziozko adieran edo definizioetan ez bada.

24.3.3.2. Egon

24.3.3.2a Egon lotura aditza testuinguru gehiagotan erabiltzen da Hegoaldean Iparraldean baino (§ 24.3.2). Sarri adjektiboekin joaten da, eta adjektibo askorekin artikuluarekin (kafea beroa dago; Miren gaztea dago; gizena zaude; zerua beltza dago) nahiz artikulurik gabe (kafea bero dago; Miren gazte dago; gizen zaude; zerua beltz dago) ager daiteke. EIMAren arabera, “Tradizio biak dabiltza lehian. Eredu zaharra mugagabearen aldekoa da, nahiz eta erdialdeko euskalkietako oraingo erabileran mugatua erabat nagusitu” (Kalko Okerrak, 28). Nolanahi ere, zenbait adjektiborekin aukera bakarra artikulurik gabea da: Josune urduri dago; Ikaslea lasai dago azterketaren aurrean; Aitona gaixo dago. Bestalde, izenak agertzen direnean aukera bakarra artikulurik gabeko adibideak dira: Neskame egon zen hiru urtez Iñaxi; Iñaki irakasle dago ikastolan; Miren zuzendari dago Petronorren.

24.3.3.2b Kasu berezi bat beldurrak egon, goseak/egarriak egon, hotzak/beroak egon, minak egon; txizagurak egon bezalakoek dakarte: Bero harekin egarriak geunden guztiok; Minak egotea azkenekoa da. Atributu modura izen bat doa, eta morfologikoki ergatibo singularrean azaltzen da; berdin dio subjektua pluralekoa den edo ez (ni hotzak nago; gu hotzak gaude). Egoera psikologikoak edo fisikoak adierazten dituzten predikatuak izaten dira, eta interpretazioaren aldetik egoera mailako predikazioa adierazten dute. Nolanahi ere, molde hau une honetan ez da guztiz emankorra ez erregularra: hitz gutxi batzuetara mugatzen da, eta teorian antzeko ezaugarriak lituzketen beste batzuekin ez da erabiltzen (*tristurak nago; *penak nago; *gorrotoak nago); are gutxiago egoera ‘positiboak’ adierazten dituztenekin (*maitasunak nago; *pozak nago).

24.3.3.2c Adberbioak ere sarri agertzen dira era honetako predikazio egituretan: Haurra isilik dago; Amona gaixorik dago; Gustura nago zurekin; Gezurra esatea ez dago ondo; Pozik nago. Guztiak ere egoera mailako predikatu gisa interpretatzen dira. Baina nabarmendu behar da adberbiodun egiturak izan loturazko aditzarekin ere ager daitezkeela, nahiz aukerak murritzagoak diren: Etxean ondo gara; Gustura izango zara?; Gure amona ondo da; Oporrak hurbil direlarik, haurrak pozik izango dira²¹⁸.

24.3.3.2d Adberbioak bezala, postposizio sintagmak ere aurkituko ditugu: Haurra negarrez dago; Umore onean dago gaur amona; Adorerik gabe nago; Izeba buruko minez dago aspaldian; Gure gizartea noraezean dago.

24.3.3.2e Egon aditz kopulatiboarekin sarritan agertzen dira oinarrian partizipioa duten egiturak, -tuta eta -turik formak hartuz: Aspertuta nago; Korrikaldiaren ondoren nekaturik nago; Lotsaturik zegoen; Gizartearen norabideaz kezkatuta gaude. Baina partizipiodun adibide hauek berak artikuluarekin ere eman daitezke, -tua forman: Aspertua nago; Nekatua nago; Lotsatua zegoen; Kezkatuak gaude.

24.3.3.2f Adberbioa/PS/adjektiboa + egon aditzarekin osatutako egitura batzuetan predikatu konplexuen eta egitura predikatiboen arteko muga ez da beti argia izaten. Horrela, argi egon (argi dago gai hau labainkorra dela) edo garbi egon (garbi dago ez duzula lanik egin) predikatu konplexutzat hartu beharko lirateke (§ 23.2.1.3.5). Baina adi egon (Josune adi egoten da klasean; gobernua adi dago, zer gertatuko), oker egon (oker daude arazoa erraz konponduko dela diotenak) edo zain egon (erantzunaren zain daude langileak) gertuago daude predikazio egituren ezaugarrietatik. Gauza bera gertatzen da oinarritzat beste aditz batzuk hartuz inoiz predikatu konplexutzat hartu izan diren zenbait egiturarekin ere (adi ibili, argi ibili, bila ibili, eske ibili, eske etorri, oker ibili eta abar): adjektiboa edo adberbioa subjektuaz predikatzen den ezaugarritzat har daiteke.

24.3.3.2g Badira, azkenik, zenbait esapide, atribuziozkotzat hartu beharrekoak, eta egon eta izan aditzekin eta mugagabean joan ohi den predikatu batekin sortzen direnak (on izan, libre izan, hobe izan, berdin izan, neke izan, harrigarri/harritzeko izan, zail izan, zilegi izan, bare egon, hotz egon eta abar): Eta on zatekeiela, gauza hunetzaz liburu baten, euskaraz, guztiz ere euskararik baizen etziakitenentzat, egitea (Axular); Jaio naiz libre izateko, eta ez loturik egoteko; Itsasoa bare dago; Gaur hotz dago; Zilegi da soldata igoera nahi izatea. Nolanahi ere, hauen arteko batzuk artikuluarekin ere azal daitezke: artikulurik gabeko moldea Iparraldean eta Nafarroako ekialdean (izan) da erabiliagoa, eta artikulua daraman formak baino molde jasoagoaren, landuagoaren itxura du. Mendebaldean, maizago erabili izan dira eta erabiltzen dira mugatzailedunak.

24.3.4. Ukan eta eduki erabiliz osatutako egitura kopulatiboak

24.3.4a Egitura kopulatiboak gehienetan izan eta egon aditz intrantsitiboekin gauzatzen dira. Baina euskaraz bada aukera ukan eta eduki aditz trantsitiboekin egitura kopulatiboak osatzeko eta predikatuaren eta subjektuaren arteko lotura bideratzeko, zenbaitetan egitatezko lotura dena eta beste batzuetan psikologikoa-edo baizik ez: Urte erdia joana dugu; Berri hori nik asmatua duzu; Oheak eginda/eginak dauzkagu; Asperturik dauzkazu lagunak; Emaztea triste dut/daukat; Lan handiak dituzu horiek. Formaz badirudi bigarren mailako predikazioa dagoela esaldi horietan, hau da, objektuari begirako osagarri predikatiboak direla azpimarratutako sintagmak —guk subjektua, lehen adibidean, urte erdia objektua, eta joana azken honi begirako osagarri predikatiboa—, baina, funtsean, horietako aditz nagusiek ere eduki semantiko jakin bat adierazi baino areago subjektu-predikatuen arteko lotura bideratzea dute helburu; hots, balio kopulatiboa dute. Lehenbizikoa, esate baterako, Urte erdia joana da esaldiaren parekoa da; eta Oheak eginda/eginak daude esan nahi du hirugarren adibideko esaldiak. Esaldi kopulatibo horien eta eduki aditzaren esanahia gordetzen dutenen aldea ikus daiteke, aurreko adibidekoak honako beste honekin alderatuta: Diru asko daukate horiek iruzurrez beretua; eduki aditzak bere esanahia gordea du azken honetan, eta iruzurrez beretua predikatua diru asko objektuari begirako osagarri predikatiboa da, bigarren mailako predikatua.

24.3.4b Bi molde edo jatorritakoak izan daitezke egitura hauek. Batetik, nolabaiteko alokutibotasunaren esparruko adibideak ditugu: Herri hori Hondarribia dugu; Aitor legazpiarra dugu; Liburu hori nik idatzia duzu; Nolakoa dugu hori?; Horretan Don Abraham ez duzu bat ere zeken (Labaien). Subjektu gramatikal gisa azaltzen diren zu eta gu horiek alokutiboari dagozkio, ez dira benetan aditzak eskatutako argumentuak: lehenengo adibidean, ez da esan nahi ‘guk zerbait dugula’, ezta bigarrenean ‘guk Aitor dugula’ ere; adibide hauetako *edun aditza ez da bere ohiko esanahiarekin azaltzen, baizik eta lotura aditz gisa, absolutiboan doan ‘objektua’ eta dagokion predikatua lotuz. Eta alokutiboarekin lotura duten guztietan bezala, elkarrizketetan erabiltzen dira gehiena horrelakoak, eta ‘subjektua’ ezin da 3. pertsonakoa izan. Balioari dagokionez, lehen adibidean identifikazioa bideratzen da [herri hori – Hondarribia], egitura ekuatiboa sortuz; bigarrenean [Aitor – legazpiarra] eta hirugarrenean [liburu hori – nik idatzia] ezaugarriak ematen dira aditzera, interpretazio predikatiboarekin.

24.3.4c Beste aldetik, genitiboaren balioko edo ordezko moldearen arabera sortutakoak ditugu: Josu anaia dut; Ane nagusia dugu lantokian; Horko hori dut autoa; Eskuak bero ditut; Txirrinduko gurpila zulatua duzu; Andrea leitzarra du (Uztapide); Izpiritua goibel du eta bihotza ere (Hiribarren). Hauen parekoak genituzke: Josu nire anaia da; Ane gure nagusia da lantokian; Horko hori nire autoa da; Nire eskuak bero daude; Zure txirrinduko gurpila zulatua dago eta abar. Euskarak bai baitu aukera jabetza genitiboaren bidez ez ezik, aditzaren argumentu egituraren bidez adierazteko. Alegia, *edun edo eduki duten adibideetako subjektua, izan eta egon duten adibideetan azaltzen den genitiboaren pareko da; eta alokutiboarekin lotutakoetan ez bezala, ez dago debekurik subjektu —edo genitibo— izan daitezkeen pertsonen aldetik. Eta berriro ere *edun eta eduki —azken hau mendebaldean— ez dira beren ohiko eduki semantikoarekin azaltzen: Eskuak bero ditut esaten dugunean, ez dugu adierazi nahi ‘zerbait dugula’; edo Txirrinduko gurpila zulatua dut diogunean, ez dugu esan nahi ‘txirrinduko gurpila dudala’; lotura aditzak dira hauetan *edun eta eduki, eta ‘objektu’ modura absolutiboan doan elementuari buruzko lehen mailako predikazioa bideratzen dute: [eskuak – bero] eta [gurpila – zulatuta]. Predikatu nagusia ager daiteke artikuluarekin edo artikulurik gabe, aurreko ataltxoetan azaldu diren joerei eta baldintzei jarraituz.

Gauzatzen den predikazioren balioari dagokionez, aukera guztiak ditugu: identifikazioa adierazi, edo predikazioa adierazi (bai izaera mailakoa, bai egoera mailakoa). Nolanahi ere, argumentu egituraren bidez ezin dira eman genitiboarekin adierazi daitezkeen jabetza mota guztiak²¹⁹. Argumentu egituraren bidez emateko, izaera mailako predikazioa dagoenean, jabetzak oinarrizkoa (eskuak bero ditut/dauzkat) edo ‘mundu pertsonalekoa’ izan behar du, zentzu zabalean: familia harremanak (Peru eta Maren lehengusu(ak) ditugu), harreman pertsonalak (Asier lagun(a) duzu, ezta?), lanbideari lotuak (Elena lankide(a) dut), familiaren objektuak (horko hori dugu autoa; ohea bero dut/daukat), osotasuna/zatia harremana dutenak (aretoak hori du larrialdietarako irteera).

24.3.4d Beste batzuetan zehazten erraza ez den nolabaiteko “lotura” egoten da azpian. Begira honako adibide hauei: Hurbil duzu; Itsasoa urrun daukat; Hotel hori garestiegia dugu. Lehen adibidearen parean legoke ‘hurbil da/dago zugandik’; bigarrenean ere ‘nigandik’ edo ‘ni bizi naizen lekutik’ egongo litzateke parean; hirugarrenaren adiera berekoa genuke Hotel hori garestiegia da guretzat.

24.3.4e *edun eta eduki aditzak erabiliz osatzen diren egitura kopulatiboetan, predikatua partizipioaren gainean eraikitako mendeko perpausa ere izan daiteke: Mende erdia joana dugu; Begiak nahigabez lausotuak ditut; Lanak amaituak al dituzu?; Autoa konpondua dut; Bihotza nahigabetuta daukagu; Kontu horiek lehen ere entzunak dauzkat; Eskuak izoztuta zeuzkan. Horrelakoetan kasuistika zabala aurki dezakegu azal daitezkeen elementuei, komunztadurari edo interpretazioei dagokienez (ikus de Rijk 2008: 677-681).

24.3.5. Aditz eta egitura semikopulatiboak

24.3.5.1. Askotariko aditz eta egiturak

24.3.5.1a Multzo zabal eta heterogeneo honetan askotariko aditzak eta egiturak biltzen dira. Guztiek ere komunean dute aditzak bere eduki semantikoa neurri handian galdua duela, edo ohiko esanahitik bestelakoa den adiera batean erabiltzen dela; batzuetan aspektuari buruzko informazioaz gain gutxi gehiago eskaintzen dute (Josuk triste jarraitzen du), baina beste batzuetan nolabaiteko nozio semantiko orokorrak ere adierazten dira (iritzia, aldaketa eta abar). Guztietan ere izenki predikatua nahitaezko elementua da, eta hura gabe adibideak okerrak izaten dira edo aditzari beste adiera bat ematen diogu. Predikatu nagusi gisa jokatzen duen izenki predikatu hori marka desberdinez hornitua joan daiteke (absolutiboa, prolatiboa), eta dagokion subjektuak ere marka desberdinak har ditzake perpausean (absolutiboa, ergatiboa, datiboa), egitura semikopulatibo deitu ditugun hauen artean molde desberdinak eratuz.

24.3.5.1b Nolabait esateko, erromatarrak garaiezintzat hartzen zituzten edo denboraldia amaitutzat eman dute esaten dugunean, hartu eta eman aditzak beren ohiko adieratik urrunduta azaltzen zaizkigu; zerikusi gutxi dute zapatak hartu ditugu edo dirua eman digute adibideetako hartu eta eman aditzekin; eta egitura kopulatiboetara hurbiltzen dituen adiera berezi hori prolatiboa hartzen dutenean bakarrik izaten dugu; prolatiborik gabe adibide horiek okerrak izango genituzke, edo beste esanahi bat izango lukete hartu eta eman aditzek. Baina eduki semantikoari dagokionez, sarreran semikopulatiboen sailean aurkeztu ditugun ibili (Nekane triste dabil) edo jarraitu (Josuk gaixo jarraitzen du) bezalako aditzetatik aldenduz, aspektuari buruzko alderdiak (egoeraren hasiera edo aldaketa, iraupena edo amaiera) baino askoz ‘eduki’ gehiago ematen dute: ‘norbaiti buruzko X iritzia, ustea edo irudipena izan’ edo horrelako zerbait adierazten dute, eta alde horretatik, bigarren mailako predikaziora hurbiltzen dira. Honetan, bada, multzoaren heterogeneotasuna. Eta egoera horrek izan du isla egitura hauen berri emateko egin diren azterketetan: gramatikariek sailkapen desberdinak proposatu izan dituzte, eta guztiek ez dute lehen eta bigarren mailako predikazioa bereizten duen marra leku berean jarri (Zabala 1993; Demonte eta Masullo 1999; Zabala 2003; RAE 2010); batzuek irizpide batzuei eman diete lehentasuna, eta besteek bestelako irizpideen arabera egin dute banaketa.

Era honetako egiturak eta aditzak aurkezteko unean Zabalaren (2003) sailkapenari jarraituko diogu nagusiki, eta garrantzi handiagoa emango diogu egitura bakoitzaren ezaugarriak deskribatzeari, sailkapen jakin bat edo beste proposatzeari baino.

24.3.5.2. Iritzi aditzak

24.3.5.2a Predikazioaren subjektuak daraman markaren arabera, hiru sail nagusi bereiziko ditugu.

Batzuetan izenki predikazioaren subjektua absolutiboan azaltzen da, eta predikatu nagusiak -tzat prolatibo marka eramaten du: Guk Ane futbolari saiatutzat daukagu. Alegia: perpausaren subjektua ergatiboan doa (guk); predikatu nagusiak -tzat marka darama (futbolari saiatutzat); predikatuaren subjektua absolutiboan doa eta perpausaren osagarri zuzena da (Ane). Egitura hauetan, egia direlako aurre suposiziorik gabe predikatzen diren ustezko atribuzioak azaltzen dira; aurreko adibidean Aneri ‘futbolari saiatuaren’ ezaugarria egozten diogu, baina ez dago egia delako aurre suposiziorik. Molde hori agertzen dute hartu, eduki, jo eta eman aditzek, adiera hau dutenean (‘x direla pentsatu’, ‘x ezaugarria egotzi’). Nabarmena da, beraz, egitura hauetako aditzek ‘aspektuari buruzko informazioa’ baino askoz gehiago ematen dutela. Gramatika lan batzuetan (Demonte eta Masullo 1999; RAE 2010) horrelakoen parekoak bigarren mailako predikazioaren barnean sartu ohi dira.

Hartu, eduki, jo eta ukan aditzekin izaera mailako nahiz egoera mailako predikatuak ager daitezke. Askotan izaeraren ezaugarriak edo ezaugarri iraunkorrak adierazten dituzten adjektiboak azaltzen dira predikatu gisa, baina izenak, izen sintagmak eta partizipioak ere azal daitezke. Hona zenbait adibide: Hartu: Arerioak inozotzat hartzea arriskutsua da; Ez ezazu zeure burua hain jakintsutzat hartu; Euskal Herriko kantarien lana patxangatzat hartzen zen (Berria); Hasieran dantzarisatzat hartu nuen, gero cocotte-tzat (J. A. Arrieta); Gaizkiletzat hartu ninduten poliziek²²⁰. Eduki: Informatikariak azkartzat dauzkagu; Ane emakume umiltzat daukagu; Jon ez neukan langiletzat, baina konturatu naiz oker nengoela; Ezin zuen ulertu berak trapuzartzat zeukana inoren maindire izan zitekeenik (Lertxundi); Beren burua objektu literario hutstzat daukate (Arkotxa). Jo: Kaletarrek sarritan jo izan dituzte baserritarrak tontotzat; Euskalduntzat jo nuen gizon hura hasieran; Partida dagoeneko galdutzat jo dugu; Turkiarra ez balitz, ez zenuke erruduntzat joko (Goenkale). Ukan: Hark gu ezdeustzat gintuen; Beren burua kale borrokalaritzat zuten (Berria); Jende askok eta askok gazte bihurri gutxi batzuen ghettotzat zuen Gaztetxea (Berria); Nazioarteak erakunde palestinarra talde terroristatzat duen arren, ez da hala Errusiarentzat (Berria).

Eman aditzarekin -tzat postposizioa gehienetan partizipioari eransten zaio: Krisia amaitutzat eman zuen gobernuak; Zure zorra kitatutzat ematen dut; Zumaia jaitsitzat ematen dute urtero garai honetan arraun munduan (Berria). Baina bestelako elementuekin ere ager daiteke: Ontzat ematen dugu zure iritzia; Bere arimaz grinatzen ez dena emazu zorotzat (Lafitte); Euskal nortasun agiria baliagarritzat eman dezala eskatu dio BBKri (Argia). Bada aurrekoekiko (hartu, eduki, jo) desberdintasun bat: eman duten adibideetan subjektuaren nolabaiteko borondatea azaltzen da, eta subjektu horrek asmo osoz ezartzen dizkio ezaugarri batzuk perpausaren objektuari —lehen mailako predikatuaren subjektuari—. Alegia, lehenengo adibidean (Krisia amaitutzat eman zuen gobernuak), ulertzen da gobernua dela krisia amaitutzat ematea erabaki duena, krisiari ezaugarri hori ezartzen diona, edo ezarri nahi diona. Eta horren ondorioz, eman aditzarekin azaltzen diren predikatuek semantikoki ezaugarri horrekin bateragarriak izan behar dute; adibidez, ezin dira esan *Jon tristetzat eman dugu edo *Ane futbolari saiatutzat eman dugu, ‘triste izatea’ edo ‘futbolari saiatua izatea’ ez baitira subjektu batek nolabaiteko borondatez ezartzeko moduko ezaugarriak; aldiz, ‘zerbait amaitutzat ematea’ bada era horretako ezaugarria.

24.3.5.2b Iritzi aditzekin beste batzuetan predikazioaren subjektua ergatiboan azaldu ohi da. Hori gertatzen da, adibidez, iruditu aditzaren erabilera sintetikoan (dirudi), iduri du, ematen du, iritzi (deritzo…) aditzekin²²¹. Iruditu forma sintetikoan doanean subjektua ergatiboan azaltzen da, eta hari buruzkoa izaten da predikazioa (erizain horrek atsegina dirudi). Lehen mailako predikatuari dagokionez aukera desberdinak daude, baina gehienetan izen sintagmak edo perpausak izaten dira. Predikatua izen sintagma denean osaera desberdinak aurkituko ditugu, eta hizkera gehienetan artikuluarekin eta subjektuarekin komunztadura eginez azaltzen dira, baina ez beti. Mendeko perpausen artean, -ela menderagailua daramatenak dira ohikoenak. Hona adibide batzuk: Lan horrek ez dirudi oso zaila; Leirek neska zoragarria zirudien; Gizon horiek gaizkileak dirudite; Bekatoreak ere kanpotik dirudi alegera (Axular); Zuk zintzoa zarela dirudizu; Zail dirudi horrek; Aberatsa dirudizu; Aberatsa zarela dirudizu.

Molde berari jarraitzen diote iduri du motako adibideek, eta nagusiki ekialdeko euskalkietan erabiltzen dira: Arbolen adarrek hilak iduri zuten; Zezen bat iduri duen behia (Euskaltzaindiaren Hiztegia); Xede horiek frango onak iduri dute (Herria); Ez zuen iduri hain bero (Herria); Auzapezak ere arras deliberatua irudi du (Herria); Europak iduri du arras osagarri onean dagoela (Herria); Iduri zuen hastean baino hobeki zegoela (Herria); Iduri luke azken gertakari ilunetarik landa, gauzak oraino okerrago diren! (Herria). Predikatu gisa izen sintagmak ditugunean artikulurik gabe agertzea da ohikoena²²².

Eman aditzarekin osatzen direnetan -tzen aspektu marka erantsi ohi da beti (ematen du), eta gehiago agertzen da mendebaldeko testuetan: Neska bizkorra ematen du Maialenek; Mutil hark Josu ematen du (‘Josuren itxura du’); Kanpotarra ematen duzu; Hiltegira daramaten txekorra ematen dut (Alonso); Aldagaitza ematen zuen esaerak, bat-batean, beste interpretazio bat eskaintzen du (Alonso); Ez ditut inondik ezagutzen, baina oso jatorrak ematen dute (Arretxe); Etxe Zuriak oso gauza gutxi ematen zuen kanpotik (Cano); Baldarrago ematen zuten orain (Epaltza); Arinegi joan dela ematen du kontu horrek (Herria); Bere lana artoski eremaki duela ematen du (Herria).

24.3.5.2c Iritzi aditza forma sintetikoan (deritzot, deritzozu…) agertzen denean, predikazioaren subjektua datiboan joaten da, eta predikatu nagusia artikuluarekin nahiz artikulurik gabe ager daiteke (txalogarri(a) deritzot iruzurra salatu dutenen jarrerari), edo adberbioa izan daiteke (gaizki deritzot zure erabakiari). Hona adibide batzuk: Fenomeno horri lotsagarri deritzat (Argia); Familien biltzerako DNA azterketa legeari ongi deritzot (Borda); Aspergarria deritzot hainbat gairi buruz hitz egiteari edo idazteari (J. L. Zabala); Bidezko deritzot dagoeneko esateari: hegazkin frantsesa zen. (J. A. Arrieta).

24.3.5.3. Gertaera aditzak

24.3.5.3a Gertaera aditzek denboraren aldetik hasiera eta amaiera jakina izaten dute. Gutxi batzuk (ibili, azaldu, agertu, gertatu…) egitura semikopulatiboetan azal daitezke, betiere egoera mailako predikatuekin.

Gertaera aditzen artean, ibili aditza da adiera semikopulatiboarekin sarriena erabiltzen dena, eta predikatu nagusiaren kategoriari dagokionez aukera gehiena ematen dituena: Gaixo/urduri dabil Manex; Naroa artzain ibili zen Idahon; Seme-alabekin ezinean gabiltza; Nekaturik/etsita ibili naiz; Nora joan ez dakiela dabil Maria. Ohart gaitezen artikuludun atributurik ez dela agertzen. Oro har izenki predikatuak egon aditzarekin azaltzen direnen antzekoak izaten dira, eta egoera mailako predikatu modura interpretatzen dira (*Jon beltzaran dabil); baina aspektuaren eta edukiaren aldetiko desberdintasunengatik, zenbait ezaugarritan egon aditzetik desberdin jokatzen du: subjektuek nolabaiteko egiletasuna edo esperimentatzailetasuna azaltzeko modukoak izan behar dute, ‘bizidun ezaugarri hedatu bat’ izan lezaketenak (alaba aspaldian burumakur dabil; gure enpresa aspaldian ez dabil ondo; *liburua aspaldian ez dabil ondo; *aulkia apurtuta dabil), eta izenki predikatuaren subjektuak ezin du ‘gai’ paper tematikoa izan (*Jon lodi dabil).

24.3.5.3b Azaldu, agertu, ageri, gertatu eta suertatu aditzek ere ibili-ren oso antzeko ezaugarriak azaltzen dituzte, eta sarritan egon aditza erabiltzen den testuinguru beretan agertzen dira, baina askoz predikatu gutxiagorekin aurkitzen ditugu. Hona agertu eta azaldu aditzekin osatutako egitura semikopulatibo batzuk: Langileak haserre agertu dira soldata murrizketen aurrean; Ikasleak proiektu horrekin interesaturik azaldu dira; Edozertan laguntzeko prest azaldu naiz, baina ez didate kasurik egin. Hauen nahiko parekoak dira ‘langileak haserre egotea’, ‘ikasleak proiektuarekin interesaturik egotea’ edo ‘edozertan laguntzeko prest egotea’, baina azaldu eta agertu aditzak erabiltzean, une bateko jarduera modura azaltzen ditugu, ekintza kutsu handiagoz; ibili aditzarekin, aldiz, izenki predikatuak adierazten duen ezaugarria une jakin bateko jarduera baino areago, denboran luzatzen ari den egoera modura aurkezten da.

Gertatu eta suertatu aditzek da edo zaio erako laguntzailea izaten dute, eta predikatuak artikuluarekin nahiz artikulurik gabe ager daitezke: Hori kaltegarria gertatuko zaigu; Uste baino zailagoa suertatuko zaigu; Batzuetan ahaleginak ustelak suertatzen dira; Zure laguntza nahitaezko gertatu zitzaigun arazoa konpontzeko. Hauen hurbilekoak dira ‘hori kaltegarria izatea’, ‘uste baino zailagoa izatea’ edo ‘ahaleginak ustelak izatea’. Baina gertatu eta suertatu aditzekin une bateko gertakaritzat aurkezten ditugu. Aldiz, izan aditza erabiltzen denean, denboratik kanpora dauden ezaugarri abstraktutzat hartzen ditugu. Adiera erresultatiboa lortzen da. Aditz hauekin erabiltzen diren izenki predikatuek egoera mailako irakurketa izan ohi dute, eta berez izaera mailako predikatu gisa erabili ohi diren adjektiboak gertatu eta suertatu aditzekin doazenean egoera mailako predikatu modura interpretatu ohi dira: Substantzia hori ez da kaltegarria, baina Mikeli kaltegarri gertatu zaio (Zabala 2003: 443).

24.3.5.4. Aldaketa eta iraupen aditzak

24.3.5.4a Iraupena adierazten duten aditzen artean ditugu iraun, jarraitu eta segi. Egoera mailakotzat hartzen diren predikatuekin erabiltzen dira, eta alde horretatik parekotasun handia dute egon aditzarekin, baina hemen egoera hori lehendik datorrela eta horrela dirauela iradokitzen da. Kategoria desberdinetako predikatuekin ager daitezke eta artikulua agertzea debekatuta dago, partizipioekin ez bada: Errepideak moztuta/moztua jarraitzen du; Egoerak berdin dirau; Gaixoak minez segitzen zuen, eta medikuari deitu zioten; Zuzendariak burumakur jarraitzen du; Garazik zuzendari jarraitzen du. Adibideetan ikusten den bezala, predikazioaren subjektua ergatiboan joaten da.

24.3.5.4b Aldaketa adierazten duten aditzen artean bi multzo bereiziko ditugu: egoera mailako predikatuak hartzen dituztenak eta izaera mailako predikatuekin agertzen direnak.

Egoera mailako predikatuak hartzen dituzte jarri, ipini, gelditu, geratu eta utzi aditzek. Jarri eta ipini aditzek pertsonaren osasuna, gorputzaren itxura edo postura eta gogoaren egoera adierazten duten adjektiboak edo adberbioak hartu ohi dituzte gehienetan: Berri ona entzutean pozik jarri dira etxekoak; Gorri-gorri ipini zen Peru jendaurrean hitz egiteko unean; June gaixo jarri da; Urduri jarri nintzen maitearen aurrean; Zutik ipini zen Miren; Etzanda jarri ginen. Gelditu eta geratu aditzek aldaketaren —edo egoera aintzat hartzearen— ondorengo egoeraren hasiera adierazten dute, eta egoera horrek nolabaiteko iraupena baduela iradokitzen dute. Mota desberdinetako predikatuak har ditzakete: Ebakuntzaren ondoren ahul gelditu da; Herren gelditu zen istripuaren ondoren; Guztiak pozik geratu ziren; Harri eta zur geratu ginen albistea entzutean; Lasterketaren ondoren ahulduta/ahuldua gelditu zen Txomin; Maialen gelditu da zuzendari. Utzi aditzak ere aldaketa eta nolabaiteko iraupena ematen ditu aditzera: Azken albisteek lur jota utzi naute.

Izaera mailako predikatuak hartzen dituzten aldaketa aditzen artean daude bihurtu eta bilakatu. Batzuetan bat-batekotzat hartu nahi diren aldaketak adierazten dituzte (zakuko gaztainak urre bihurtu ziren), baina epe luzeagoko aldaketak ere agertzen dira (ikasle zuena pixkanaka lankide eta are irakasle bihurtu zitzaion). Askotan artikulurik gabeko izenak hartzen dituzte predikatu modura: Profetak ura ardo bihurtu zuen; Ipuineko printzea igel bihurtu zen. Hori da izen soilekin euskara baturako gomendatzen den moldea. Baina izen horrek adjektibo, izenlagun, perpaus erlatibo edo halako osagarriren bat daramanean artikulua ere onartzen da, eta batzuetan nahitaezkoa da: Haur hura gazte lerden(a) bilakatu zen; Emakumerik ederrena bihurtu zen; Gazte saiatu hura gizon jakintsu(a) bihurtu zen urteen joanarekin; Lehen eskuzabal eta irribarretsu zena, zikoitz eta goibel bihurtu zen; Borroka bi anaien artekoa bihurtu zen; Ornament ederrenetarik bat bihurtu zen. Jakina, predikatu gisa doan izena inesiboan daramaten adibideak (*ametsa topiko batean bihurtu zen; *gizona munstro batean bihurtu da) baztertu beharrekoak dira euskara baturako (ikus honetaz Euskaltzaindiaren 40. araua). Zenbaitetan egin eta sartu aditzak ere hauen hurbileko izan daitezke: Unibertsitatera joan eta mediku egin zen; Apaiz sartu zen Mikel.

²¹³ Hizkeren artean badira desberdintasunak era honetako egituretan, eta izan batez ere ekialdean erabiltzen da. Bestalde, subjektua jarduera adierazten duen izen bat denean izan aditza azaltzen da beti: Kontzertua Baionan izango da; Bilera Gasteizen da; Omenaldia arratsaldeko seietan izan zen.

²¹⁴ Elementu horien izaeraz gramatika sortzailearen ikuspegitik analisi desberdinak egin dituzte gramatikariek: Zabalak (1993) numero komunztadura gauzatzen duten morfema soiltzat hartzen ditu, eta Artiagoitiak (1997) determinatzaile izaera nabarmentzen du.

²¹⁵ Zubereraz azken adibide honen ereduko lekukotasunak badira, baina egungo hizkera estandarrean izan aditzarekin -tua motakoak erabiltzen dira. Berdin gertatzen da ukan aditzarekin ere: Liburu hori irakurria dut; *Liburu hori irakurrita dut. -tuta eta -turik daramatenak atributu gisa erabiltzeko egon eta eduki aditzetara jo behar da: Nekaturik nago; Liburu hori irakurrita daukat. Jakina, azken bi aditzok ere onartzen dituzte -tua motako atributuak: Nekatua nago; Liburu hori irakurria daukat.

²¹⁶ Adjektiboak aditz batetik eratorriak ez direnean -ela menderagailua duten subjektuak debekatuak daude. Baina aditzetikoetan, jatorrizko aditzak -ela menderagailua duten osagarriak onartzen baditu, adjektiboak ere onartuko ditu (de Rijk 2008: 452-454): Ohargarria da galderak bai, baina erantzunak ez daramala ba-rik (Mitxelena). Bestalde, zenbaitetan aditzak eta adjektiboak forma bera izaten dute (ageri, ezagun, nabari), eta orduan ez dute artikuludun formarik onartzen: Ageri da engainatu dituela konfesoreak (Mogel); Gizon azkarra dela ezagun da (Labaien); Nabari zaio ez dela hemengoa (Euskal Hiztegia).

²¹⁷ Adjektibo hauetariko zenbait beti osagarriarekin erabiltzen dira. Adibidez, gai beti ‘zerbaitetako gai’ da, eta pare dugunean ‘zerbaiten pare’ izaten da beti.

²¹⁸ -ik atzizkia duten adberbioekin bereziki zubereraz azaltzen dira horrelako egiturak.

²¹⁹ Analisi zehatzagorako, ikus Etxepare 2003.

²²⁰ -tzat prolatiboa izenari eransten zaionean batzuetan bi irakurketa dira posible. Adibidez, Erregetzat hartu ninduten gizon haiek dugularik, uler dezakegu ‘errege nintzela pentsatu zuten’, nolabaiteko iritzia edo balorazioa adieraziz, edo uler dezakegu ‘errege izateko hartu ninduten / errege egin ninduten’, objektuak (ni) kanpotik eragindako egoera edo estatus aldaketa bat izan duela azalduz (ikus 19., 20. eta 21. kapituluak). Lehenengo irakurketako adiera dagokio predikatu nagusi izaerari.

²²¹ Dirudi, iduri du eta ematen du aditzek ez diote subjektuari paper tematikorik ezartzen, eta predikatuaren subjektuak hartu ohi du leku hori. Azterketa sintaktiko zehatzagorako ikus Zabala 1993: 238-248.

²²² Iruditu/iduritu aditza datiboarekin doanean (zaila iruditzen zait lan hori; mutil jatorra iruditzen zaigu Kepa) subjektua (lan hori, Kepa) absolutiboan agertu ohi da, eta predikatuak gehienetan artikulua darama, baina bestelako adibideak ere aurki daitezke: Nori berea iruditzen baitzaio hoberenik eta ederrenik (Axular); Erraz irudituko zaizu (Axular). Nolanahi ere, horrelakoetan atribuzioa ez da hain era zuzenean egiten, eta datiboan doan sintagmaren gogoetari garrantzi handiagoa ematen zaio, aditzaren eduki semantikoa indartuz. Gramatikarien artean eztabaidagai da horrelako kasuetako predikatuak (goiko adibideetan, zaila eta mutil jatorra) predikatu nagusitzat hartu behar diren edo ez.